A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
FOLIA O E C O N O M IC A 40, 19B5
A n d rz e j N ie p s u j*
G O S P O D A R K A M L E C Z A R S K A W Ś R O D K O W E J P O L S C E
1. GŁÓW NE CECHY
ORGANIZACYJNO-PRODUKCYJNE MLECZARSTWA W POLSCE
T ru d n a obecnie sy tu a c ja żyw nościow a k r a ju zmusza do w y k o r z y stania wszelkich istn ieją cy c h możliwości zw iększenia p o d a ż y , r y n k o -wej p o d sta w o w y c h a rty k u łó w żyw nościow ych. Szczególnie ważna, w ręcz strategiczna, rola w rozw iązyw aniu ty c h tru d n y c h zadań p r z y -pada g ospodarce m leczarskiej. W y n ik a to z kilku pow odów :
a) m leko należy do tych nielicznych su ro w c ó w rolniczych, któ ry c h pro d u k cja globalna w o statnich la ta c h nie uległa załamaniu;
b) w sytuacji niedoboru zboża i trudności płatniczych k raju p r o -dukcją m leka c e ch u ją n ajb a rd ziej k o rzy stn e relacje uz y sk u białka z w ierzęcego w sto su n k u do zużycia pasz pochodzenia zbożowego;
c) p r o d u k ty m leczarskie ze względu na sw oje w a lo ry odżywcze, często nie m ające s u b s ty tu tó w (np. żyw ienie dzieci), są w stanie n a j -lepiej w ypełnić lukę w stru k tu rz e konsum pcji wTy w o ła n ej spadkiem p rodukcji m ięsa i jego przetw orów .
Realizację zad ań zw iązanych ze w zrostem podaży ry n k o w e j w y -robów m leczarskich ułatw ia w ysoki poziom podaży surow ca, co wiąże się ze sprz y jają c y m i w a ru n k a m i bioklim atycznym i dla ch o w u bydła, jak również długim i tra d y cja m i w tej dziedzinie. Polska już od lat jest liczącym się w skali św iatow ej p ro d u c e n te m m leka i pod k oniec lat siedem dziesiątych znajd o w ała się n a 5 m iejscu w świecie i 4 w E u ro -pie.
D otychczasow y poziom spożycia m leka i jego p rz e tw o ró w b y ł w y -soki i pod koniec ubiegłej d e k a d y ksz ta łtow ał się na poziomie 260— — 265 l/osobę rocznie. Spożycie m asła w tym o k resie w y k a z y w a ło t e n -d encję w zrostow ą, osiągając najw y ż sz y poziom w 1978 r. — 8,7
bę (wg K. Łosia spożycie m asła w 1980 r. w ynosiło 8,4 kg/osobę). Łącz-nie zatem w przeliczeniu na surow iec spożycie w ynosiło 420— 430 l/osobę w ciągu roku, co staw ia Polskę także w gronie najw ię ksz ych k o n s u m e n tó w w skali światow ej.
O koło 1/3 produkcji globalnej m leka pozostaje w g ospodarstw ach p r o d u ce n tó w w ram ach sam ozaopatrzenia k o n s u m p c y jn e g o i p aszow ego. Pozostała część stanow i surow iec w y jśc io w y dla przem ysłow ej p r o dukcji całej gam y w y ro b ó w m leczarskich, takich jak: masło, sery, t w a -rogi, m leko spożywcze, napoje mleczne, m leko w proszku, kazeina i inne. P rzetw órstw o m leka stanow i zatem istotne ogniwo w zaspoka- j<jn'u potrzeb żyw nościow ych ludności ze szczególnym uw zględnie-niem m ieszkańców d u żych zespołów osadniczych.
W latach siedem dziesiątych, głównie zas w ich pierw szej połowie, nastapił znaczny rozw ój przestarzałej dotychczas bazy p r o d u k cy jn e j przem ysłu m leczarskiego. D okonano tego w dużej m ierze w oparciu 0 z a kupy im portow e m aszyn i urządzeń, a w wielu przypadjtach k o m -pletnych z akładów przetw órczych. W w y n ik u ty c h przedsięw zięć wzrósł w yraźnie udział przem ysłu m leczarskiego w s tru k tu rz e b r a n -żowej przem ysłu spożywczego. W ra z z procesam i unow ocześniania 1 m odernizacji p a rk u m aszynow ego nastąpił niewielki spa dek z a tru d -nienia. N ie k o rz y stn y m zjaw iskiem była likw idacja wielu m ałych kładów m leczarskich, do k o n a n a w wielu p rzy p a d k a c h bez pełnego u za-sadnienia ekonom icznego.
Przem ysł mleczarski,, podobnie jak większość innych przem ysłów spożywczych, posiada dużą specyfikę w sferze organizacyjno-produk- c yjnej w y n ik a ją c ą głównie z cech prze tw a rza n e g o surow ca. W y m a g a przy tym szczególnych form w spółdziałania na linii producent-prze- tw órca-konsum ent. M leko jest surow cem nietrw ałym i tru d n y m w tra n sp o rc ie na większe odległości, a jego p ro d u k cja w w a ru n k a c h polskich ma c h a ra k te r rozproszony w wielu tysiącach in dyw idualnych go sp o d a rstw rolnych, co znacznie u tru d n ia odbiór p ro d u k tu i jego szybki przewóz do zakładów przetw órczych. Nie bez znaczenia jest t a k że zaznaczająca się sezonow ość produkcji oraz odm iennie od niej p r z e -b iegające w ciągu roku w ahania konsum pcji.
J e d n y m z głów nych czynników lokalizacyjnych prze m ysłu m leczarskiego jest r y n e k konsum pcyjny, o k reślają c y zazwyczaj profil p r o d u k -cji, a n a w e t jej rytm ikę (np. w m iastach w y s tę p u je konieczność co-d ziennych co-dostaw w y ro b ó w m leczarskich w o k reślonyc h goco-dzinach). Ze w zględu na stru k tu rę produkcji z akłady m leczarskie dzieli się na m iejskie i terenow e. Zadaniem tych pierw szych jest szybkie i s p ra w -ne zaopatrzenie m ieszkańców m iast w te a rty k u ły m leczarskie, k tó re są n ietrw a łe i uciążliwe w transporcie, jak np.: m leko spożywcze, t w a
-rogi, śm ietana, nap o je mleczne. Z akłady tere n o w e p ro d u k u ją w y ro b y bardziej trw ałe (masló, sery, kazeina) lub specjalne (mleko w proszku, m leko zagęszczone, se ry topione).
O m ów ione u w a ru n k o w a n ia w p ły w ają na znaczne rozproszenie za-k ładów i stosunza-kow o niew ielza-kie w nich zatru d n ie n ie (najczęściej od 50 do 100 osób). W y ją te k stanow ią tu nieliczne, duże kom binaty p rze -tw órs-tw a mleka zlokalizpwane w rejo n a ch n ajw ię k sz y ch miast.
Istotną c e chą gospodarki m leczarskiej jest zróżnicow anie o rg a n izacyjne poszczególnych jej członków. P rodukcja surow a m leka p o chodzi w w a ru n k a c h polskich w 80% z s e k to ra in dyw idualnego r o l -nictwa, skup i przem ysłow e przetw órstw o m leka obsługuje spółdziel-czość m leczarska, d y s try b u c ja r y n k o w a w yrobów finalnych o dbyw a się głównie poprzez sieć sklepów pa ń stw o w y c h i spółdzielczych.
S tru k tu ry o rg an iz ac y jn e m leczarstw a naw iązują do obecnego po-' działu a d m inistracyjnego kraju. G łów nym organem k o o rd y n u ją c y m działalność m leczarstw a w skali k r a ju jest C e n tra ln y Zw iązek Spółdzielni M leczarskich, w obrębie w o je w ó d z tw rolę tę spełniają w o je -wódzkie związki spółdzielni mleczarskich.
Celem niniejszego opracow ania jest próba oceny obecnego stanu i możliwości dalszego rozw oju gospodarki m leczarskiej na obszarze środkow ej Polski, o b ejm ującego 8 w o jew ództw (kaliskie, konińskie, m iejskie łódzkie, piotrkow skie, płockie, sieradzkie, skierniew ickie, włocławskie). Ten zasięg te r y to ria ln y na w ią zuje do granic strefy ży- w icielskiej aglom eracji łódzkiej, w y z n a c ^ n e j teo re ty c z n ie przez J. B e tn a c k ą -B jra n o w ą [ l | w oparciu o k ry te ria odległości i liczby m ieszkańców jednostek osadniczych w zbliżonym układzie h ie r a r -chicznym.
2. POTENCJAŁ PRODUKCYJNY MLECZARSTWA W ŚRODKOW EJ POLSCE
N A TLE POTRZEB KONSUM PCYJNYCH
O bszar środkow ej Polski posiada c h a ra k te r w ybitnie rolniczy, co przejaw ia się m. in. w ysokim odsetkiem u ż y tk ó w ro ln y c h w p o w ie rz -chni ogólnej (71,6%), znacznie w iększym niż p rzeciętnie w k r a ju (60,6%). Łączna pow ierzchnia u ż ytków rolnych w o m aw ia n y c h w o je w ództwach w ynosiła 2705,7 tys. ha (1980 r.), co stanow i 14,2% ich k r a jow ej powierzchni. Znacznie niższy (9,7%) jest natom iast udział w k r a -jowym a re a le łek i pastw isk. Nie w pływ a to je d n a k znacząco na stan ch o w u bydła mlecznego, posiadającego w tej części k r a j u długie t r a -dycje. Pogłowie k ró w liczyło 930,7 tys. szt., co stanow iło 15,6% stada
krajo w e g o . W latach 1978— 1980, a więc w okresie szczególnie t r u d -ny m dla rolnictw a polskiego, nastąpił spadek pogłowia krów o 3,7 tys. szt., lecz w stosunku do k rajo w e g o spadku pogłowia (130 tys. szt.) był niewielki. O bsada krów na 100 ha użytków rolnych w ynosiła 34,3 szt., tj. więcej od średniej k rajo w e j (31,4 szt.). W śród w o jew ództw n a jw y ż -szą obsadą krów m ają woj. sieradzkie, p iotrkow skie i skierniew ickie (powyżej 36 szt.). K orzystne wskaźniki chow u»oraz wzrost jakości h o -do w a n e g o stada krów pozwoliły na utrzym anie w ostatnich latach w z ra stają c e g o tre n d u w poziomie produkcji surow ej mleka. W 1979 r. w y p ro d u k o w a n o 2677,6 min 1, tj. o 25 min 1 więcej niż w roku poprzednim i ot 150 min 1 w ięcej niż w 1976 r. N ajw iększy p rzyrost p r o -d u k cji nastąpił w woj. kaliskim, płockim, skierniewickim , włocław skim i osią g n ię ty był d ro g ą p o p raw y mlecznej w ydajności krów.
N a om aw ia nym obszarze 65% w y p ro d u k o w a n e g o m leka trafia p o przez sieć p u n k tó w skupu do dalszego p rze tw a rza n ia w z a kładach m le -czarskich. W . 1980 r. w istniejących 1600 p u n k tac h skupu odeb ra n o od p ro d u c e n tó w 1800,4 min 1 mleka. Oznacza to przeciętnie skup 66,5 tys. 1 ze 100 ha u ż y tk ó w rolnych i 1934 1 od jednej kro w y rocznie, p rze-w yższając tym samym analogiczne rze-w skaźniki dla całego k r a ju (52,8 tys. 1, 1681 1). W y d a je się, że d o k o n a n a w 1981 r. znaczna p o dw yżka cen skupu m leka będzie jednym z g łów nyc h czynników p o w odujących w najbliższych latach dalszy w zrost podaży surow ca mlecznego, mimo że nadal będzie konieczne uzupełnianie m lekiem b ra k ó w paszow ych w gospodarstw ach. N ajw iększą d y n a m ik ę skupu w s k a z u ją woj. k a lis kie i sieradzkie, zaś najm niejszą woj. płockie, co oznacza zjaw isko w y -ró w n y w a n ia się do ty ch c z a so w y c h dyspropórcji w poziomie towaro- wości p rodukcji mleka.
Specyfiką p rodukcji m leka na obszarze środkow ej Polski jest jej w y ją tk o w o w ysoka k o n c e n tra c ja w rek to rze gospodarki in d y w id u a l-nej, do s ta rc za jąc e g o ok. 95% skupu (średnia k rajo w a 82%).
Szczególnie w ażnym problem em dla przetw órstw a, a zwłaszcza k o n sumpcji, jest jakość s k u p o w a n e g o surow ca. Pod tym w zględem w ś ro d -kow ej Polsce w y s tę p u je k o r z y s tn y proces ciągłego w zrostu udziału m leka klasy „A" w skupie jak rów nież z a u w a ż aln y w osta tnic h latach w zrost zaw artości tłuszczu. N adal je d n a k jakość surow ca nie jest w pełni zadow alająca.
W organizacji skupu rozw ija się formę długoletnich um ów k o o p e -ra c y jn y c h z dostaw cam i, co stabilizuje podaż surow ca i jednocześnie w p ły w a na jego jakość. G o spodarstw a specjalizujące się w produkcji m leczarskiej w y k a z u ją znacznie w yższą e fe k ty w n o ś ć produkcji, a udział m leka n ajw yższej k la s y jest zazw yczaj w yższy o ok. 20% od prze c ię tn ej k rajo w e j. W śro d k o w ej Polsce h t n ie ją jeszcze duże
możli-U w a r u n k o w a n ie r o ln ic z e j p r o d u k c ji m le k a w ś r o d k o w e j P o ls c e w 1979 r. P o g ło w ie k r ó w P ro d u k cja g lo b a ln a O d se te k n a 100 ha uż. roi. (szt.)
U d zia ł k r ó w m lek a P r z e c iętn y
J e d n o s tk a te r y to r ia ln a i uż. roi. (•/.) o g ó łe m (ty s. szt.) w s ta d z ie (*/.) o g ó łe m (m in 1) n a 100 ha uż. roi. (ty s. 1) u d ó j od k r o w y (1) P o ls k a 60,6 5 953,6 31,4 47,1 16 448,7 86,6 2 756 P o lsk a śr o d k o w a 71,6 930,7 34,3 52,7 2 677,6 98,9 2 876 K a lis k ie 68,8 150,5 33,7 47,5 432,5 97.0 2 847 K o n iń s k ie 74.3 110,0 28,8 49,9 307,5 80,2 2 808 M ie js k ie łó d z k ie 66.8 36,5 35,9 54,6 107,7 105,8 2 910 P io tr k o w sk ie 63,2 146,7 37,1 59,9 400,0 100,5 2 705 P ło c k ie 77,6 137,3 34,6 53,1 394,6 99,1 2 883 S ie ra d zk ie 72,4 133,4 37,9 54,1 392,6 111,2 2 952 S k ie r n ie w ic k ie 78,7 112,8 36,2 57,5 333,9 10C,2 2 901 W ło c ła w s k ie 72,4 103,5 32,5 48,8 308,8 96,7 2 925 Ź r ó d ł o : O fcirc:en:a w ł- s n e n a p o ć s t . w i e d a n y c h G U S i C ZSV 1. G o sp o d a r k a m le c z a r sk a w śr o d k o w e j P o ls c e
W aru n k i sk u p u m lek a w ś r o d k o w e j P o lsce w 1980 r. T a b e l a 2 J e d n o s tk a tery to ria ln a W ie lk o ś ć sk up u U d ział o g ó łem (min 1) ze 100 ha od 1 kro- uż. rai. w y m lek a k la sy A tłu szczu 1 «/o P o lsk a 10 012,9 52,8 1 681 51,7 3,541 P o lsk a śr o d k o w a 1 800,4 66,5 1 934 46,3 3,540 K a lisk ie 259,0 58,0 1 721 57,0 3,507 K o n iń sk ie 204,8 53,6 1 862 46,4 3,514 M ie js k ie łó d z k ie 81,6 80,3 2 236 60,8 3,584 P io tr k o w sk ie 260,0 65,7 1 772 37,7 3,501 Płdfckie 295,9 74,5 2 155 37,4 3,545 S iera d zk ie 268,6 76,2 2 013 41,9 3,510 S k ie r n ie w ic k ie 2 2 0 , 2 70,7 1 952 52,0 3,549 W ło c ła w s k ie 210,3 66,0 2 032 41,9 3,611
Ź r ó d ł o : O b licze n ia w ła sn e na p o d sta w ie d anych C ZSM l.
wości dalszego rozw oju tych form w spółpracy korzystnej dla p r z e -twórców, jak i p r o d u ce n tó w mleka. D otychczasow y udział gospodarstw o b jęty c h um owam i w ieloletnim i w skupie w ynosił 57,5%' i jest n ie -znacznie niższy od średniej k rajo w e j, lecz -znacznie u s tęp u je przodu-jącym w tym względzie w oje w ó d z tw o m (ok. 80%).
K orzystne u w a ru n k o w a n ia s urow cow e oraz u s y tu o w a n ie w centrum k r a ju d u ż y c h r y n k ó w k o n s u m p c y jn y c h (aglom eracje stołeczna i łódz-ka) d e c y d u ją o p rzo d u ją ce j roli prze m ysłu m leczarskiego w stru k tu rz e prze m ysłu spożywczego. W w iększej części a na lizow a nych w o je -w ództ-w zajm uje on czoło-wą pozycję pod -względem zatrudnienia oraz w artości produkcji globalnej. W woj. piotrkow skim i sieradzkim m le czarstw o dostarcza ponad 1/3 w artości p rodukcji przem ysłu sp o ż y w -czego.
P otencjał p r o d u k c y jn y prze m ysłu m leczarskiego środkow ej Polski s tanow i ponad 90 zakładów z a tru d n ia ją c y c h blisko 8 tys. osób. N a j-w ięcej z a k ła d ó j-w p osiadają j-woj. kaliskie, k onińskie i płockie. Łącznie zdolności p ro d u k c y jn e um ożliw iają prze ró b ponad 1400 m in 1 m leka rocznie, co stanow i 16% k r a jo w y c h m ocy przetw órczych. N ajw iększe z a kłady m leczarskie zlokalizow ane są w: Kutnie, Łodzi, Koninie, P a -bianicach, Rypinie, Łowiczu i posiadają one zdolność p rze ro b u ponad 150 tys. 1 m leka w ciągu doby. W a rto ś ć produkcji w szystkich z a k ła d ów w ynosiła w 1980 r. ok. 16 mld zł, co stanow iło 17% globalnej w a r -tości p ro d u k cji k r ajo w e j m leczarstw a
Ze wzglądu na istniejące dotychczas d y s p ro p o rc je w podaży s u -rowca i zdolnościach p rze tw ó rc zy c h przem ysłu w skali poszczególnych w ojew ództw zachodzi konieczność znacznych przerzutów surow ca. N a j -większe nadw yżki s urow cow e przerzucane do innych w ojew ództw posiada woj. sieradzkie, a w nieco m niejszej ilości także woj. p io trk o w skie, skierniew ickie i kaliskie. W o je w ó d ztw o sieradzkie jest t r a d y c y j nym rejonem rolniczym, w k tórym chów bydła od g ry w a czołową r o lę. W pływ a na to także wysoki w w arunkach c e n traln ej Polski o d se -tek powierzchni zajętej przez ł • ki i pastw iska (ok. 17%). W woj. s k ie rniewickim o w ysokiej podaży mleka d e c y d u ją także czynniki e k o n o miczne u w a ru n k o w a n e specyfiką położenia tego obszaru m iędzy n a j -większymi aglom eracjam i kraju, które są chłonnym i ry n k am i kosump- cji mleka.
R ys. 1. P rzerzu ‘y m lek a do za k ła d u m le c z a r sk ie g o w Łodzi (1978 r.) 1 — sied zib a z a k ła d u m le c z a r sk ie g o ; 2 — 1 mm s z e r o k o ś c i w s tę g i ozn a cza ! min 1 mleka,- 3 — p rz en .u ty p o n iże j 100 ty s. 1
Prz erz uty m leka skie ro w a n e są w p rzew ażającej części do zakładów woj. m iejskiego łódzkiego, k tó re posiada niew ielki a re a ł użytków roln ych ograrolniczający możliwość rozw oju chow u do poziomu z a sp o k a ja jącego p otrz eby dużych zakładów m leczarskich, z a o p a tru ją c y c h w w y -roby m leczarskie ponad m ilionow ą rzeszę konsum entów . O b e c n y skup pochodzący z obszaru woj. m iejskiego łódzkiego p o k ry w a ok. 45% p o -trzeb s urow c ow yc h o k reślo n y c h na poziomie 600 tys. 1 w ciągu doby. Roczna wielkość p rze rz u tó w m leka do zakładów woj. m iejskiego łódz-kiego wynosi ok. 100 min 1 i w prze w aż ają c ej części pochodzi z wój sieradzkiego i skierniew ickiego (rys. 1 i 2). Oprócz m leka przewozi się także ponad 1 min 1 śm ietany.
v , V / " \ / / ( C. NAWA MAZ O 1. --- 3
R ys. 2. P rzerzuty m lek a do z a k ła d ó w w P a b ia n ica ch , G ło w n ie i O zo r k o w ie (1978 r.) 1 — sie d z ib a za k ła d u m le c za r sk ie g o ; 2 — 1 mm s z e r o k o śc i w s tę g i o z n a cza 1 min 1 m lek a; 3 — p rzerzu ty p o n iżej 100 ty s. 1; 4 — kieruniki p rzerzu tów
Z obszaru środkow ej Polski o d b ierają m leko także inne r e jo n y k r a -ju odczuw ające deficyt, jak np.: woj. katow ickie (z woj. kaliskiego, piotrkow skiego, sieradzkiego), woj. w arsza w skie (z woj. płockiego i skierniew ickiego) oraz woj. kieleckie (z woj. piotrkow skiego).
P rodukcja finalna zakładów m leczarskich jest szeroka i obejm uje w szystkie ważniejsze g ru p y asorty m e n to w e . W ie lk o ść i udział w p r o -dukcji k r ajo w e j w 1980 r. p rzedstaw iały się n a stęp u jąc o :
m leko spożywcze — 288 994 tys. 1 (10,7%)
masło — 46 867 t (18,5%) śmietana — 28 624 t (10,2%) tw arogi — 30 878 • t (15,0%) s e ry d o jrz e w a ją c e . — 6 566 t (7,0%) s e ry topione — 1 927 t (10,1%) m le k o w proszku odtłuszczane — 19 597 t (49,6%) m leko w proszku pełne — 66 025 t (69,9%)
napoje m leczne — 6 777 t (8,7%)
kazeina — 5 308 t (18,9%)
Globalna w a rto ść d ostaw r y n k o w y c h w ynosiła 6117,2 min zł, tj. 13,1% k r ajo w e j podaży r y n k o w ej o k re ś lo n e j w c e nac h detalicznych. W przeliczeniu na 1 m ieszkańca daje to w a rto ść 1022 zł i jest ona niż-sza od średniej k rajo w ej (1233 zł). W skaźniki w ojew ódzkie są zróżni-cow ane i w a h a ją się od 739 zł (piotrkowskie) do 1541 zł (miejskie łódz-kie). N ależy jed n a k nadmienić, że niskie wartości sprzedaży r y n k o w e j n ie oznaczają (na te re n a c h w ybitnie rolniczych) niskiego poziomu k onsum pcji w y ro b ó w m leczarskich. O d s e tek m leka przeznaczonego na sam ozaopatrzenie jest wysoki, lecz tru d n y do bardziej p r e c y z y jn e g o określenia bez przep ro w a d z en ia w n ik liw y ch badań. P odobne trudności tow arzyszą o k reśle n iu przeciętnego poziom u spożycia w y r o b ó w m le -czarskich przez m ieszkańców środkow ej Polski. Dlatego też d o k o n u ją c p ró b y bilansow ania gospodarki m leczarskiej w ty m rejonie przy ję to średnią k r a jo w ą w ielkość spożycia na osobę w w y sokości 418 1 rocz- nia (za K Łosiem). Globalne spożycie rzeczyw iste w przeliczeniu na surow iec w ynosiło zatem w 1979 r. p raw ie 1,9 mld 1.
Z zestaw ienia bilansow ego (tab. 3) w ynika, że obszar środkow ej Polski posiada korzy stn e relacje pom iędzy p r o d u k cją surową, skupem, mocami przetw órczym i p rze m y słu } spożyciem. P ro d u k cja surow a m le -ka znacznie p rzekracza obecne spożycie, co św iadczy o istniejących r e z e rw a ch surow cow ych, k tó re m ożna przeznaczyć do p r z e tw ó rs tw a na d ro d ze w zrostu tow arow ości. O b e c n y skup z a spokaja p o trz eb y s u -row cow e przem ysłu, lecz dalszy jego w zrost jest pożą d an y ze w zględu na konieczność z a o p a try w a n ia w m leko s ą sia d u ją c y c h r ejo n ó w d e -ficytowych, głównie Śląska i W a rsz a w y . Mimo tru d n ej obecnie
sytua-T a b e l a 3
Z a g o sp o d a r o w a n ie mlek«i w śr o d k o w e j P o lsce w 1979 r. ( w min 1)
J e d n o stk a te ry to r ia ln a Produkcja m lek a su -r o w e g o •S k u p m lek a Z doln ości. p rz etw ó r c ze 0 S p o ż y c ie w p r z elic z en iu na «surowiec P olsk a 16 448,7 9 960,2 9 000 14 650,4 P olsk a śr o d k o w a , 2 677,6 1 757,8 1 415 1 875,8 K a lisk ie 432,5 252,2 160 274,9 K o n iń sk ie 307,5 202,8 210 181,8 M ie jsk ie łó d z k ie 107,7 82,5 160 465,1 P io tr k o w sk ie 400,0 252,4 160 249,5 P ło c k ie 394,6 288,2 250 204,2 S ie ra d zk ie 392,6 262,1 85 163,5 S k ie r n ie w ic k ie 333,9 210,3 190 164,5 W ło c ła w s k ie 308,8 ' 207,3 200 1/2,3
a W a r to ści lic z b o w e p o dan e w p rzy b liżen iu .
Ź r ó d ł o : O b lic ze n ia w ła sn e na p o d sta w ie R oc z n ik a s t a t y s t y c z n e g o 1981, W arsza w a 1981 i m
ateria-łó w CZSV1.
cji k r a ju istnieje p otrzeba ro zbudow y p o ten cjału przetw órczego b ę d ą -cego najsłabszym ogniw em m leczarstw a w a nalizow anym obszarze. O b e c n :e p ra c u ją c e z akłady szczególnie w okresie szczytow ych dostaw letnich nie są w stanie p rze tw o rz y ć surow ca będącego w ich d y sp o z y -cji, p ow odują c tym sam ym pogorszenie jego jakości. Możliwa jest wówczas jedynie produkcja kazeiny.
N ajba rdz iej z rów now a ż ony bilans posiada woj. konińskie, a także woj. włocławskie, skierniew ickie i płockie, gdzie skup przew yższa m oce przetw órcze, co jest jednak pożądane ze względu na położenie ty ch w ojew ództw . Brak m ocy prze tw ó rc zy c h najbardziej odczuw any jest w woj. sieradzkim oraz w nieco m niejszej skali w woj. piotrkow skim i kaliskim, co zmusza do p rze rz u tó w surow ca często na duże o d -ległości, podnosząc koszty p ro d u k c y jn e i obniżając jego jakość.
P rodukcja zakładów woj. m iejskiego łódzkiego w przew ażającej m ierze oparta o surow iec p o chodzący z prze rz utów nie jest w stanie zaspokoić potrzeb ry n k o w y c h . Ltotyczy to głównie produkcji masła, serów d o jrz e w a ją c y c h i topionych oraz m leka w proszku, sp ro w a d z a -n y c h -na r y -n e k łódzki -niem al w całości z i-n-nych w ojew ództw .
3. GŁÓWNE KIERUNKI R O ZW O JU MLECZARSTWA DO 1990 r.
Rozwój gospodarki m leczarskiej u w a ru n k o w a n y jest poziomem p r o dukcji m leka w rolnictwie oraz zapotrzebow aniem na p r o d u k ty m le -czarskie. J a k już wcześniej wspom niano, w latach osiem dziesiątych należy spodziew ać się dalszego w zrostu globalnego spożycia p r o d u k -tów mleczarskich. Będzie to e fe k tem w zrostu liczby ludności i zmiany jej s tr u k tu ry zachodzących pod w p ły w e m urbanizacji i industrializacji oraz w zrostu przeciętnego spożycia na 1 m ieszkańca, mimo w ysokiego już obecnie poziomu. W edług prognoz CZSM1 przew iduje się, że spo-życie w yrobów m leczarskich (na 1 osobę) w najbliższym dziesięciole-ciu w ynosić będzie:
1985 1990
m leko i p rze tw o ry (1) 286 340
masło 8,4 10,0
ogółem w przeliczeniu
na surow iec (1) 446 540
Analizując zmiany spożycia w ubiegłym dziesięcioleciu c h a r a k te r y zującym się w y ra ź n ą s ta g n a cją spożycia m leka i jego p rze tw o ró w w y -d aje się, że p ro p o n o w a n y wariant, szczególnie w o-dniesieniu -do 1990 r., będzie tru d n y do zrealizowania. Dla obszaru ś ro d k a w ej Polski, po sia d ają c e g o w p rzew ażającej części rolniczy ch a ra k te r, p rzy ję to w p r o g nozie poziom 530 l/osobę. Trend p rzy ro stu ludności w m inionym d w u -dziestoleciu pozwala przypuszczać, że w 1990 r. p o te n c ja ln y rynek k o n su m p c y jn y stanow ić będzie 4,7 min osób. Tak więc w ielkość s p o życia globalnego osiągnie 2,5 mld 1 m leka surow cow ego. Pokrycie te go p rzy ro stu spożycia pow inno d o k o n a ć się przez zw iększenie p r o d u k -cji m leka w rolnictw ie. W istn ieją cy c h obecnie w a r u n k a c h n a jk o r z y s t-niejszym sposobem realizacji tego zadania jest w zrost liczby pogłowia k r ó w przy jednoczesnym , u m ia rk o w a n y m wzroście mleczności. Z a p e w -nia to także najniższe koszty produkcji, bow iem założenie wyższego p rz y ro s tu mleczności k ró w zmuszałoby do uz upełnienia pasz p o c h o -dzenia gospodarskiego dużą ilością pasz przem ysłow ych, co obecnie i w najbliższej przyszłości w y d a je się być nierealne.
Z a k ładając że w 1990 r. pogłowie k r ó w na ana lizo w a n y m obszarze oąiągnie liczbę 1100 tys. szt. (tj. ok. 40 szt./lOO ha u ż y tk ó w rolnych), a p rze c ię tn y udój od 1 k ro w y w zrośnie do 3100— 3200 1, możliwe do u zyskania będzie ok. 3,5 mld 1 mleka. W w y n ik u p o stęp u ją cej sp e cja -lizacji rolnictw a i rozw oju form koop e ra cji spółdzielczości m leczarskiej z producentam i udział skupu w produkcji globalnej pow inien p r z e
-kroczyć 70%, a w p rz y p a d k u woj. m iejskiego łódzkiego i płockiego n aw et 80%. Stw orzy to w a runki u zyskania podaży surow ca w w y s o kości 2,5 mkl 1. Ta ilość m leka pow inna zaspokoić potrzeby s u ro w c o -we przem ysłu m leczarskiego środkow ej Polski oraz umożliwić u z y s-kanie nadw yżek, m ogących tak ja k obecnie uzupełniać deficyt mleka innych r ejo n ó w kraju.
W celu z a spokojenia p rz e w id y w an y c h potrzeb k o n su m p c y jn y c h (ok. 2,5 mld 1) należy zwiększyć potencjał zdolności p ro d u k cy jn y c h z ak ła d ó w m leczarskich. Ze względu na ograniczone możliwości in w e -s ty c y jn e w-szelkie działania w tym k :e r u n k u pow inny zmierzać do zm niejszenia w poszczególnych w o jew ództw ach w y s tę p u ją c y c h o b e c nie d y sp ro p o rc ji m iędzy podażą surow ca a możliwościami jego p r z e -robu. Pozwoli to na z m n i e js z e n e kosztów p ro dukcyjnyc h, zw iązanych z uciążliwymi przerzutam i m leka oraz wpłynie na p o p ra w ę jakości surow ca. U w zględniając lokalne u w a r u n k o w a n ia produkcji rolniczej i to w a ro w ej na tle p rz e w id y w an y c h potrzeb k o n s u m p c y jn y c h wynika, że najw ię k sz ą część p lan o w a n y ch zdolności p ro d u k c y jn y c h należy z lo k a l iz o w a ć 'w woj. sieradzkim, łódzkim, m iejskim łódzkim, p io tr -kow skim i kaliskim.
T a b e l a 4
P rogn oza ro zw o ju g o sp o d a rk i m lec za r sk ie j do 1990 r. (w m in 1)
J e d n o stk a tery to ria ln a P rod u k cja su row a Skup Z d o ln o ści p r zetw ó rcze S p o ż y c ie w su row cu P o lsk a śr o d k o w a 3 500 2 530 2 300 2 500 K a lisk ie 550 380 300 370 K o n iń sk ie 420 290 300 240 M ie jsk ie łó d z k ie 140 120 250 ' 650 P io tr k o w sk ie 520 360 300 • 330 P ło c k ie 530 420 350 270 Sierad'/Jkie 510 360 250 210 S k ie r n ie w ic k ie 430 315 250 210 W ło c ła w s k ie 400 285 300 220
Ź r ó d ł o : O b licza n ia w ła sn e na p o d sta w ie d a n y ch GUS i CZSM1.
O prócz w ym ien io n y c h przedsięw zięć w a ru n k ie m realizacji założeń p ro g n o sty c z n y ch (tab. 4) jest p o p raw a w sferze o rg an iz ac y jn o te c h n ic z n ej p ro d u k cji m leka i jego prze tw órstw a. Podjęcie ty ch działań, z k tó r y c h w iększość nie w y m a g a d uż yc h n a k ła d ó w finansowych, może z n a -cząco w pły n ą ć na w zrost produkcji, a szczególnie na p o p ra w ę jakości
surow ca i w y ro b ó w gotow ych. Do takich zadań w zakresie produkcji rolniczej należy p o p raw a jakości h o dow anego stada krów, dalsze roz-szerzanie opieki w e te ry n a r y jn e j i działalności instruktażowo-ośWiato- w e j.t W zakresie skupu m leka n ajw ażniejsza w y d a je się być popraw a organizacji odbioru i w yposażenia pu n k tó w skupu w podsta w o w e u r z ą -dzenia s a n ita rn e i chłodnicze. W procesie p rodukcji prze m y sło w ej na leży zwrócić uw agę na bardziej racjo n aln e w y k o rz y sta n ie i z agospod a ro w a n ie surow ca oraz w a rtościow ych p ro agospod u k tó w ubocznych. Z a p e w nienie w ysokiej jakości k o n s u m o w a n y ch p ro d u k tó w m leczarskich s ta -wia także przed handlem zadanie p o p raw y w a ru n k ó w sprzedaży.
Pom yślna realizacja p o staw ionych przed m leczarstw em środkow ej Polski zadań pozwoli na sprostanie oczekiw ań konsum entów , n a z w ię k -szenie udziału p r o d u k tó w m leczarskich w codziennym jadłospisie i stw orzy także możliwości dalszego zasp o k ajan ia potrzeb s u ro w c o -w yc h innych rejo n ó -w kraju.
LITERATURA
[11 B o r n a c k a B a r a n o w a J., S t r e l a ż y w i c i e l s k a w o j e w ó d z t w a m i e j s k i e g o ł ó d z -k i e g o , „P rzegląd E -k o n o m icz n o -S p o łec zn y m. Łodzi" 1980,’ nr 7.
[2] C z a p 1 a k T., G o s p o d a r k a m l e c z n a , W a r sz a w a 1965. [3] C z a p 1 a k T., M l e k o w p o l i t y c e ż y w n o ś c i o w e j , W a r sz a w a 1971. [4] H y z a k B„ G ł ó w n e p r o b l e m y s p ó ł d z i e l c z o ś c i m l e c z a r s k i e j , ,,P rzem y sł S p o-ż y w c z y " 1981, nr 35. [5] I m b s B., A k t u a l n e i p e r s p e k t y w i c z n e p r o b l e m y p o l s k i e g o m l e c z a r s t w a , „P rzem ysł S p o ż y w c z y " 1981, nr 35. * [6] K a m i ń s k i W ., P r o b l e m y p r z e s t r z e n n e g o r y n k u r o l n e g o i g o s p o d a r k i ż y w - . i l o ś c i o we j , W a r sza w a 1968. [7] Ł o ś K., S t an i p e r s p e k t y w y r o z w o j u s p ó ł d z i e l c z o ś c i m l e c z a r s k i e j , „ P rzem ysł S p o ży w cz y " 1981, nr 35. [8] W a c l a w o w i c z S., Re g i o n a l n e p r o p o z y c j e p r o d u k c j i r ol ni c z e j , W a rsz a w a 1970. A n d r z e j N i e p s u j
D A IRY PR O D U C TIO N IN CENTRAL PO L A N D
i
T he a r tic le d is c u s s e s th e p r esen t situ a tio n and p r o sp ec ts for d e v e lo p m e n t of d airy p ro d u ctio n in C en tral . P olan d. T his r e g io n encam p asseis 8 a d m in istra tiv e p r o v in c e s , and it is an ag ricu ltu ra l r eg io n b o a s tin g a , h i g h e r l e v e l of m ilt-c a ttle
b reed in g and m ilk p rod u ction than th e n a tio n a l a v e r a g e . D e sp ite d ifficu ltie s p rv a ilin g in ag ricu ltu ra l p rod u ction at th e p re se n t tim e the o v e r a ll p ro d u ctio n o l m ilk w as g r o w in g in the p eriod un der su r v e y rea c h in g the v o lu m e of 2.7 b illio n litre in 1979. A b out 65 per c en t of the o v e r a ll p rod u ction find s its w a y to o v e r HO dairy fa c to r ie s th rou gh an e f fe c t iv e n etw o rk o i p u rch asin g p o in ts, w h e r e it is further p r o c e s se d or sen t out to oth er r e g io n s of the co u n tr y su fferin g from m ilk deficit. T h e dairy in d u str y in C en tral P olan d su p p lie s a w id e a sso rtm en t o f d a iry produ cts to the m arket to the tu n e of o v e r 6 b illio n z lo ty i.e. ca. 13 per c en t of th e n a tio n a l m arket su p p ly . H o w e v e r , p r o c es sin g o f m ilk c o n stitu te s th e w e a k e s t lin k in dairy prod u ction in this r eg io n and it c a lls for e x p a n s io n of p r o c e s sin g c a p a c itie s . It refers m a in ly to th e se a d m in istr a tiv e p r o v in c e s w h e r e w e can o b s e r v e to d a y a sur-plu s of niilk su p p ly o v e r p o s s ib ilitie s of p r o c e s sin g it. T h e se p r o v in c e s inclu de: S ierad z, P iotrk ów and K alisz. In the n e x t ten y e a rs is s h o u ld be e x p e c te d that c o n su m p tio n o l m ilk p rod u cts w ill g r o w . It is p r ed icted that th e a v e r a g e per cap ita an n u al c o n su m p tio n (m easu red a cco rd in g to raw m aterial i.e. m ilk) w ill rea ch ab ou t 540 litr e per p erson (at p re se n t It am oun ts to 420 litre. T his p o s e s a task before the d aire in d u s t r y .o f ex p a n d in g p rod u ction of m ilk , further in crea sin g th e sh a re of c e n tr a liz e d p u rch a sin g in p r o d u ctio n , and in c re a sin g p r o c e s sin g c a p a c i-ties of d airy c o -o p e r a tiv e s . W h ile a c co m p lish in g th e s e ta sk e it is n e c e s s a r y to se e k su ch m e th o d s and w a y s w h ic h in v o lv e th e lo w e s t fin a n c ia l o u tla y s.
