Rodzinna socjalizacja w zakresie zdrowia : poglądy, perspektywy

Alicja Kaiser

Rodzinna socjalizacja w zakresie

zdrowia : poglądy, perspektywy

R o d z in n a s o c ja liz a c ja w z a k re s ie z d ro w ia

— p o g lą d y , p e rs p e k ty w y

A f a m i l y s o c i a l i z a t i o n w i t h i n t h e s c o p e o f h e a l t h - o p i n i o n s , p e r s p e c t i v e s A b s t r a c t : A fam ily c o n s titu te s th e b asic e d u c a tio n a l e n v iro n m e n t in w hich th e basic

c u ltu r a l v a lu e s a r e tr a n s m itte d . T he a u th o r p r e s e n ts th e conception of th e fam ily h e ­ alth , a n a ly se s th e fam ily a s a se ttle m e n t, d isc u sse s th e an a ly se s of fam ily a s a place of a n in te r g e n e ra tio n tr a n s m is s io n w ith in th e scope of h e a lth .

K e y w o r d s: h e a lth , fam ily h e a lth , d e te r m in a n ts of fam ily h e a lth , family, social s e ttle ­

m e n t, in te r g e n e ra tio n tr a n sm issio n , h e a lth y home.

W a rty k u le podjęto próbę w y k o rzy stan ia w iedzy z z a k re su socjaliza­ cji rodzinnej w odniesieniu do p rocesu k sz ta łto w a n ia się sto s u n k u czło­ w ieka do zdrow ia. W zw iązku z ty m poglądy różnych autorów n a te m a t zdrow ia rodziny p rzedstaw iono w k ontekście podstaw ow ych aspektów procesu socjalizacji. W podjętych ro zw ażan iach uw zględniono kw estie: koncepcji „zdrowie rodziny”, rodziny jako podstaw ow ego sied lisk a p ro ­ zdrowotnego, p rocesu p rze k a z u i k sz ta łto w a n ia wzorów zachow ań zdro­ w otnych poprzez tra n sm is ję m iędzypokoleniow ą. Koncepcje teoretyczne zilustrow ano w y n ik am i b a d a ń w łasn y ch oraz in n y ch autorów. Pod u w a ­ gę w zięto ta k ż e zm ieniające się w a ru n k i społeczno-ekonomiczne, w k tó ­ rych funkcjonuje w spółczesna rodzina. P o d k reśla się bowiem koniecz­ ność d o strzeg a n ia związków pom iędzy socjalizacją a z m ia n ą społeczną, k tó ra modyfikuje przebieg procesu uspołecznienia.

Koncepcja „Zdrowie rodziny”

„Zdrowie rodziny” je s t pojęciem stosunkow o now ym ( S i t o , B o ż k o ­ w a , G ó r n i c k i , 1983; W o ź n i a k , 2001), choć relacje zachodzące m ię­ dzy ro d z in ą a zdrow iem je d n o stk i były p rzed m io tem w ielu b a d a ń n a u k o ­ wych ( S o k o ł o w s k a , 1970; K o s i ń s k i , 1976; K a w c z y ń s k a - B u - t r y m, 1981; R a d o c h o ń s k i , 1996). D otąd w tradycyjnej opiece zdro­ wotnej, porad n ictw ie i leczeniu koncentrow ano się p rzed e w szy stk im n a in d y w id u aln y ch p o trzeb ach zdrow otnych członków rodziny, ja k np. roz­ budow yw anie opieki medycznej n a d dzieckiem , k o b ie tą ciężarną, ludźm i stary m i. N iem niej je d n a k w b a d a n ia c h n aukow ych z czasem zm ieniał się zak res uw zględnianych czynników i k ie ru n e k do strzeg an y ch u zależ­ nień. Początkowo ograniczano się w yłącznie do an alizy zw iązków g en e­ tycznych, n a s tę p n ie zaczęto zw racać uw agę n a znaczenie szeroko p o jęte­ go środow iska (w aru n k i socjalno-bytowe i higieniczne rodziny, p a r a m e ­ tr y społeczne: w ykształcenie, zawód, c h a ra k te r pracy, c h a r a k te r środo­ w isk a terytorialnego). Bez w zględu n a różnice teoretyczne i m etodolo­ giczne w ystępujące pom iędzy b ad aczam i zajm ującym i się t ą p ro b le m a­ ty k ą wszyscy au to rzy p rz y jm u ją jako fa k t oczywisty, że ro d zin a w o k re­ ślony sposób w yznacza s ta n zdrow ia swoich członków.

Obecnie zainteresow anie zw iązkam i m iędzy ro d z in ą a zdrow iem spro­ w ad za się ta k ż e do an alizy m ikrospołecznej, nie pom ijając oczywiście g e n ety czn y c h i m a k ro sp o łe c z n y c h u w a r u n k o w a ń zd ro w ia je d n o s tk i ( K a w c z y ń s k a - B u t r y m , 1981, s. 160). W an alizie m ikrospołecznej

dotyczącej zdrow ia rodziny zw raca się uw agę n a podstaw ow e, w ew n ę trz­ n e s tr u k tu r a ln e elem en ty m ałych grup społecznych, ta k ie jak: w ew nątrz- rod zin n a s tr u k tu r a ról, pozycji, w ięzi społecznych, in terak cje w ew nątrzro- d zin n y ch ról, p ełn ie n ie fun k cji ro d zin n y ch , obow iązujące w ro d zin ie normy, w zory i w artości, w zajem ne wpływy członków rodziny n a s tr u k ­ tu r ę p referow anych zachow ań. Rola tych w ew nątrz- i zew nątrzrodzin- nych czynników zostaje szczególnie p o d k reślo n a w koncepcji określanej jako „zdrowie rodziny”, obrazowo przedstaw ionej n a rys. 1.

Rys. 1. U w a ru n k o w a n ia zdrow ia rodziny

Ź r ó d ł o : W o ź n i a k , 2 0 0 1 , s. 40 6 .

Z daniem Z. W o ź n i a k a , zdrow ie rodziny nie je s t p r o s tą s u m ą zdro­ w ia osobniczego jej członków, lecz sta n e m osiąganym w w y n ik u procesu, w ra m a c h którego zachow ania i s ta n zdrow otny któregoś z członków ro ­ dziny nie p o zo stają bez w pływ u n a zdrow ie i d zia ła n ia pozostałych oraz funkcjonow anie sy stem u rodziny jako całości (2001, s. 391-392). Zdrowa rodzina to zatem ta k a grupa, k tó ra zachowuje zdolność do trw a n ia i fu n k ­ cjonow ania mim o zm ian zachodzących w jej obrębie i poza n i ą - to je d ­ n a k ż e n ie ty lk o m ożliw ość w y p e łn ia n ia fu n k cji te ra ź n ie js z y c h , lecz ta k ż e przygotow ania do przyszłości (zasoby, k u ltu r a zdrow otna, relacje w zajem ne m iędzy członkam i, zdolność i możliwość prokreacji, pielęgnacji i opieki oraz w ychow ania nowych pokoleń) ( W o ź n i a k , 2001, s. 392). T ak­ że A. S i t o , K. B o ż k o w a i B. G ó r n i c k i , mówiąc o zdrow iu rodziny, p o d k reślają szczególne znaczenie w ew nątrzro d zin n y ch , w zajem nych po­ w iąz a ń m iędzy członkam i tzw. rodziny n u k le a rn e j (1983, s. 39-40).

D ostrzeganie tego ty p u dynam icznych połączeń w ew n ątrz rodziny je st szczególnie w ażne z p u n k tu w idzenia zarów no pierw otnej, ja k i w tórnej socjalizacji w zak resie zdrow ia. P o d k reśla się, że in terak cje w g ru p ac h pierw otnych, o p arty ch n a w ięziach osobowych, są znacznie w ażniejsze w procesie socjalizacji niż k o n ta k ty w g ru p ach w tórnych ( T u r n e r , 1994, s. 81). P odstaw ow e tre ści i w arto ści p rozdrow otne w p ajan e s ą zatem p rzed e w sz y stk im w śro d o w isk u rodzinnym . R odzina jak o p ie rw o tn a 3*

g ru p a społeczna, czyli środow isko o b ard zo dużej sile oddziaływ ania, w isto tn y sposób w pływ a n a osobowość człowieka i w yznacza jego zacho­ w ania, rów nież zachow ania zdrow otne. B a d a n ia porów naw cze w y k a z a ­ ły, że ad reso w an e do m łodzieży p ro g ram y promocji zdrow ia prow adzone w rodzinie s ą b ardziej sk u teczn e niż d z iałan ia o podobnych celach r e a li­ zow ane w szkołach (patrz: A n d e r s o n , 1993). W in icjatyw ach edukacyj - nych należy je d n a k uw zględniać to, że o ddziaływ ania rodziców n a dzieci m o g ą być zakłócane lub w zm acniane przez w zajem ne relacje m iędzy m a ł­ żonkam i czy rodzeństw em , a ta k ż e przez czynniki zew n ętrzn e wobec ro ­ dziny. K ażdy członek rodziny „wnosi” do środow iska rodzinnego różne, w spółcześnie szybko zm ieniające się zwyczaje, mody, k tó re w w y n ik u in ­ te rak cji rodzinnych w isto tn y sposób w p ły w ają n a k szta łto w an y przez rodzinę sto su n ek do zdrowia.

O m aw iając w ew n ętrzn e i zew n ętrzn e u w a ru n k o w a n ia zdrow ia rodzi­ ny, w arto odwołać się do oczekiw ań form ułow anych pod a d re se m rodziny w k ontekście założeń promocji zdrow ia, skoro promocję zdrow ia o kreśla się jako społeczne i polityczne przedsięwzięcie, a nie tylko zadanie służb m e­ dycznych ( S ł o ń s k a , M i s i u n a , 1993, s. 35). O znacza to, że in terak c je zac h o d zące p o m ięd zy c z y n n ik a m i z e w n ą trz - i w e w n ą trz ro d z in n y m i m u s z ą być stym ulow ane p o lity k ą legislacyjną, p o d atk o w ą itd. A. K r a - w a ń s k i (2003, s. 126), w ykorzystując m onografię R. G r o s s m a n n a i K. S c a l i (1997), ujm uje te n problem w następującej postaci:

Z d r o w ie a s y s t e m s p o ł e c z n y

SYSTEM SPOŁECZNY poprzez

WARUNKI PRACY, WYTWARZANE PRO DUKTY do starc za wzorów m yślenia

tworzy: w arto ści ® p o staw y i zachow ania sta je się

„ e d u k a t o r e m z d r o w ia ”

U m iejętn ie w ykorzystyw any system społeczny pow inien stać się sil­ ny m „ed u k ato rem ” zdrow ia rodziny. Dopiero w ted y od n iesien ia form uło­ w ane przez pedagogów, psychologów i socjologów n a b io rą realnego k s z ta ł­ tu . W ta k im też zn aczen iu n ależy rozum ieć określone przez K. K o m o - s i ń s k ą (1995, s. 47) z a d a n ia rodziny wobec zdrowia: stw a rz a n ie opty­ m aln y ch w aru n k ó w bytow o -m aterialn y ch zapew niających zaspokojenie zdrow otnych potrzeb w szystkich członków rodziny, w ytw orzenie w łaści­ wej atm o sfery sprzyjającej zdrow iu psychicznem u i fizycznem u, zapew ­ n ien ie właściwej organizacji życia, zapew nienie w spółpracy ze szkołą, placów kam i służby zdrowia.

W ew n ątrzro d zin n e d e te rm in a n ty zdrow ia rodziny dobrze c h a r a k te ­ ryzuje Z. K a w c z y ń s k a - B u t r y m (1995b, s. 105), przyjm ując, że ro ­ dzina:

- przekazuje, k s z ta łtu je wzory, m otyw uje do p rz e strz e g a n ia w łaściw ych zachow ań zdrowotnych;

- stw arza w a ru n k i realizacji zadań;

- zabezpiecza w tru d n y c h sytuacjach życiowych;

- w spom aga em ocjonalnie i opiekuńczo w sytuacji choroby;

- pozw ala n a odreagow anie silnych napięć emocjonalnych niekorzystnych dla zdrowia;

- realizuje opiekę i pomoc w sam oobsłudze i innych czynnościach d n ia co­ dziennego w sto su n k u do osób w ym agających ta k ich d ziałań (małe dzie­ ci, osoby starsze).

U zu p ełn iając tę listę, K. G u t k o w s k a (1995, s. 254) pisze, że ro d zi­ n a m a za zad a n ie ta k ż e dać człowiekowi poczucie b ezpieczeństw a i s ta ­ bilizacji oraz stanow ić g ru p ę odniesienia, będąc ty m sam ym probierzem w s k a z a ń n o r m a ty w n y c h k r e u ją c y c h n a s z e c o d z ie n n e z a c h o w a n ia . Z. K a w c z y ń s k a - B u t r y m (1995a, s. 36) w yróżnia sytuacje, k tó re ze w zględu n a w a ru n k i p an u jące w Polsce w pierw szych la ta c h tra n s fo r­ m acji system ow ej s ą szczególnie k o rzy stn e dla w zm acn ian ia i potęgow a­ n ia zdrow ia członków rodziny: wyższy niż podstaw ow y poziom w y k sz tał­ cen ia rodziców, z a tru d n ie n ie w sz y stk ich osób dorosłych, p raw id ło w a s tr u k tu r a rodziny, w ysoki poziom h igieny i w łaściw e naw y k i h igienicz­ ne, znaczący u d ział zdrow ia w system ie zdrow ia rodziny, silne w ięzi em o­ cjonalne i silne m otyw acje do odpow iedzialnego k sz ta łto w a n ia w a r u n ­ ków i sty lu życia sprzyjających zdrowiu, oparcie w środowisku.

W św ietle b a d a ń w łasn y ch ( K a i s e r , 2003a,b, 2004a) przep ro w ad zo ­ nych w la ta c h 2 0 0 0 -2002 w śród rodzin z różnych środow isk społecznych (rodziny inteligenckie, rodziny robotnicze i rodziny p ry w atn y ch p rz e d ­ siębiorców) stw ierdzono, że rodziny o lepszej sytuacji ekonom icznej w y­ ró ż n ia ją się w zak re sie poglądów i zachow ań zdrow otnych od osób m a ją ­ cych gorsze w a ru n k i ekonom iczne. R espondenci b ardziej zam ożni zdecy­ dow anie częściej zw racają uw agę n a subiektyw ne k ry te ria zdrowia, w yka­ z u ją więcej u m iejętności sportowych, szczególnie tych, k tó re w y m ag ają w yższych n ak ład ó w finansow ych, rzadziej p a l ą papierosy, częściej p rz e ­ pro w ad zają kontrolę stomatologiczną. Wyższy poziom w ykształcenia rodzi­ ców sprzyja realizacji przez rodzinę prozdrow otnego sty lu życia, głównie w sposobie żyw ienia. D ostrzega się jed n ak , że socjalizacyjna funkcja ro ­ dziny w zak resie k sz ta łto w a n ia sto s u n k u do zdrow ia często nie je s t w y­ k o n y w an a n a d o stateczn y m poziomie. Dotyczy to szczególnie rodzin ro ­ botniczych, w k tórych dzieci inform acje o zachow aniach sprzyjających zdrow iu u z y s k u ją najczęściej spoza środow iska rodzinnego. Ze zbioru

potencjalnych źródeł w iedzy o zdrow iu resp o n d en ci w y m ie n iają głównie: czasopism a, książki, radio i telewizję oraz szkołę.

W obecnych re a lia c h społeczno-gospodarczych pow stały specyficzne w a ru n k i do realizacji przez rodzinę z a d a ń w ra m a c h p ro m o w an ia zdro­ wia. Pojawiło się bowiem wiele nowych zjaw isk zarówno sprzyjających, ja k i u tru d n ia ją c y c h bud o w an ie zdrow ia w środow isku rodzinnym . Z je d ­ nej stro n y coraz b o g atsza oferta ry n k u , np. w zak re sie żywności, s p rzętu sportowego, dostępu do obiektów sportowych, czy pojaw iające się in icjaty ­ wy rodzinnej rek rea cji m ogą u ła tw iać współczesnej rodzinie w y p ełn ia­ nie funkcji socjalizacyjnej w z ak re sie zdrow ia. Z drugiej je d n a k stro n y d o strzeg a się w iele now ych czynników, k tó re d ezo rg an izu ją lub u tr u d ­ n ia ją funkcjonow anie rodziny i przez to ta k ż e proces k o n tro lo w an ia zdro­ w ia przez rodzinę i jej członków. Do czynników tych n ależą: bezrobocie, tr u d n e w a ru n k i m a te ria ln e w ielu rodzin, niepełność rodziny, słabe więzi em ocjonalne, zm ian y w realizacji funkcji p rzypisyw anych d o tąd rodzinie (np. funkcja opiekuńczo-zabezpieczająca, funkcja socjalizacyjna czy fu n k ­ cja rek reacy jn o -to w arzy sk a w coraz w iększym sto p n iu w y p ełn ian e s ą przez sform alizow ane instytucje publiczne, oświatowe).

Wydaje się zatem , że obecnie w sposób szczególny n ależy uw zględ­ niać mikro- i m akrospołeczne u w a ru n k o w a n ia zdrow ia rodziny. N ie m o­ żem y bow iem ograniczać się tylko do w sk azy w an ia roli czynników we- w n ątrzro d z in n y ch z jednej stro n y i wpływów zew n ętrzn y ch w arunków , w ja k ich żyje w spółczesna rodzina, z drugiej. N ależy p rzed e w szystkim dostrzegać in terak cje, w zajem ne sp rzężen ia m iędzy czy n n ik am i tk w ią ­ cymi w środow isku rodzinnym a otaczającą rodzinę rzeczyw istością spo­ łeczno-gospodarczą.

Rodzina jako siedlisko prozdrowotne

I s to tą nowego sposobu m y ślen ia o zdrow iu określanego jako prom o­ cja zdrow ia je s t zw rócenie człowiekowi uw agi n a jego o so b istą odpowie­ dzialność za u trz y m a n ie zdrow ia. Środowisko rod zin n e - od zaw sze od­ pow iedzialne za zdrow ie swoich członków - stoi dziś p rzed „sta ry m w y­ zw aniem ” w nowej postaci. W drażane obecnie idee promocji zdrowia, zgod­ nie z h a s ła m i „moje zdrow ie w moich ręk ach , je stem odpow iedzialny za swoje zdrow ie”, m a ją n a celu k szta łto w an ie odpow iedzialności człowieka za zdrow ie w łasne, rodziny i społeczności. T a k ą a k ty w n ą po staw ę należy k ształto w ać w różnych sy tu acjach życia i p racy człowieka. J a k o szczegól­ nie w ażne m iejsce do realizacji tego z a d a n ia w sk azu je się środowisko

rodzinne. D latego też w d ziałan iac h zw iązanych z prom ocją zdrow ia ro ­ dzinę tr a k tu je się podmiotowo i mówi się o promocji zdrow ia „z ro d zin ą”, a nie tylko „wobec rodziny” (T r a w i ń s k a, 1992, s. 19). A ktyw izacja w szystkich członków rodziny i k szta łto w an ie osobistej odpow iedzialno­ ści za zdrow ie p o w in n a zatem przeciw działać obserw ow anej często po­ staw ie roszczeniowej, u której podłoża leży przek o n an ie, że za s ta n zdro­ w ia odpow iada służba zdrow ia. Podobne stanow isko zajm uje M. T r a - w i ń s k a (1992, s. 19) pisząc, że „zdrowie w ym aga w sp ó łd ziałan ia ro ­ dziny z in sty tu cja m i p ań stw a , k tó re nie m o g ą działać tylko »wobec« ro ­ dziny, tr a k tu ją c j ą przedm iotow o, ale w ciągać do współpracy, uczyć, do­ rad za ć i działać z ro d z in ą [...]. W ażna je s t ed u k acja i p o ra d a - ja k żyć, aby być zdrow ym i k szta łto w ać odpow iedzialność za zdrow ie swoje i n a j­ bliższych”.

Proces zm ian y św iadom ości wobec zdrow ia w ym aga zate m nie tylko rozlicznych cen traln y ch d ziałań społecznych, politycznych i edukacyjnych ale ta k ż e efektyw nego odw ołania się do środow iska życia i pracy człowie­ k a (tzw. s ied lisk a1). D ziałając zgodnie z k oncepcją siedliskowego podej­ ścia do zag ad n ień zdrow ia, nie ograniczam y się w yłącznie do w y stę p u ją ­ cego p ro b le m u zdrow otnego (lub k ilk u problem ów zdrow otnych), ale u w zględniam y rów nież w pływ społeczny sied lisk a n a ludzkie szanse, r y ­ zyka, zwyczaje, postaw y ( G r o s s m a n n , S c a l a , 1997, s. 43). O bow iązu­ jący lokalny sy stem w artości, przy jęte zwyczaje, obyczaje, prefero w an e zachow ania w środow isku b y to w an ia człowieka to podstaw ow e czynniki decydujące o zachow aniach zdrow otnych. W zw iązku z ty m p o d k reśla się p otrzebę b u d o w an ia tzw. siedlisk prozdrow otnych. Mówiąc o potrzebie b u d o w an ia siedlisk prozdrow otnych, n ależy uw zględniać fakt, że w p ro ­ w adzenie zm ian w k u ltu rz e danego sied lisk a je s t jed n y m z n a jtru d n ie j­ szych z a d a ń ( K a r s k i , 1994, s. 35). D latego też konieczne je s t z aan g ażo ­ w anie, w spółpraca i w spółdziałanie w szystkich podm iotów w y stę p u ją ­ cych w określonej społeczności lokalnej (patrz: S y r e k , 2000).

Zgodnie z podejściem siedliskow ym szczególną rolę odgryw a w ty m z ak resie rodzina, ze w zględu n a przebiegający n a jej gruncie proces so­ cjalizacji p ierw otnej i w tórnej. W w y p ad k u sied lisk a prozdrow otnego ro ­ dziny n ależy zwrócić szczególną uw agę n a lokalny sy stem w artości, gdyż obyczajowość, prefero w an e zachow ania w środow isku b y to w an ia są pod­ staw ow ym i czy n n ik am i decydującym i o zachow aniach zdrow otnych ro ­ dziny. M odyfikujący wpływ m o g ą m ieć ta k ż e pozostałe podmioty: szkoła,

1 Pojęcie „siedlisko” (setting) zostało zdefiniow ane przez W HO ja k o miejsce, gdzie ludzie żyją, p r a c u ją i k o r z y s ta ją z różnych św iadczeń. S ied lisk am i o k re śla się też o b sz a­ ry, n a k tó re s k ła d a j ą się różne rodzaje środow isk odnoszących się do określonej grupy lu b g ru p społecznych ( K a r s k i , 1994, s. 254).

sąsiedzi, kościół, m a ss m edia. J a k d o tąd je s t to je d n a k w pływ eklektycz­ ny, często przypadkowy, nie podlegający z góry założonej s tra te g ii d z ia ła ­ n ia ( K r a w a ń s k i , 1996, s. 206).

R. G r o s s m a n n i K. S c a l a (1997, s. 39-41) p o s trz e g a ją siedli­ sko jako całość - autonom iczny sy stem społeczny. O znacza to, że obiek­ te m in terw en cji s ą całe system y społeczne, w n aszy m w y p ad k u środow i­ sko rodzinne, a nie w y b ran e jednostki, poszczególni członkowie rodziny. J e d n a k ż e zgodnie z t ą k oncepcją siedlisko prozdrow otne to środowisko, k tó re sam o się zm ienia, aby prom ow ać zdrowie, a nie miejsce, gdzie po­ dejm ow ane s ą d z iałan ia zw iązane z prom ocją zdrow ia ( G r o s s m a n n , S c a l a , 1997, s. 39-41). Jeszcze w yraźniej tę a k ty w n ą rolę sied lisk a we w zm acn ian iu zdrow ia swych członków p o d k reśla I. K i c k b u s c h (1995, za: W o y n a r o w s k a , 1999, s. 368), stw ierdzając, że siedlisko je s t d y n a ­ m icznym sy stem em i zgodnie ze w sp ó łczesn ą te o r ią z a rz ą d z a n ia m ożna je nazw ać „uczącą się organizacją”. N ależy zate m rozbudzać aktyw ność w sied lisk u n a rzecz zdrow ia, w y k o rzy stu jąc istn ieją ce ju ż s tr u k tu r y i funkcje danego sy stem u organizacyjnego w k ie ru n k u podejm ow ania inicjatyw prozdrow otnych. W te n sposób tw o rz ą się p rzy jazn e dla p rom o­ cji zdrow ia środow iska (rodzina, szkoła, osiedle, szpital, zak ład pracy, miasto). Św iatow a O rganizacja Zdrowia opracow ała i upow szechniła wiele projektów d ziałań prozdrow otnych o p arty ch n a om aw ianym podejściu siedliskowym . N a le ż ą do nich program y: „Zdrowe M iasto”, „Szkoła P ro ­ m u ją c a Z drow ie”, „ S z p ita l P ro m u ją c y Z drow ie”, „P rom ocja Z drow ia w M iejscu P racy ” (patrz: K a r s k i , 1997).

R o d zin ę n a le ż y z a te m p o s trz e g a ć ja k o „ u c z ą c ą się o rg a n iz a c ję ” i w działan iach edukacyjnych - zgodnie z podejściem siedliskowym - z n aj­ dować „ p u n k ty w ejścia” (entry points) do tego system u, w ykorzystując czynniki w pływ ające n a te n system organizacyjny (pojęcia „p u n k ty w ej­ ścia” użyto za: G r o s s m a n n , S c a l a , 1997, s. 20, 30-31), a nie tylko ograniczając się do edukacji zdrow otnej prow adzonej przez pedagoga. Główne czynniki („punkty w ejścia”) w aspekcie promocji zdrow ia w ro ­ dzinie to poziom ekonomiczny, poziom w ykształcenia, w a ru n k i m ieszk a­ niowe, w ykonyw ana praca, obciążenia genetyczne, ro d zin n a tra n s m is ja zachow ań. Podejm ując z a d a n ia w zak resie edukacji zdrow otnej, należy n a ru s z a ć rów now agę ta k określonego sy stem u czynników w pływ ających n a rodzinę w te n sposób, by nie powodować je d n a k dezin teg racji w jej obrębie. Z tego w zględu realizacja oraz efekt podejm ow anych inicjatyw edukacyjnych b ę d ą zależały od tych pozornie „nieedukacyjnych” św iado­ mie k ierow anych w stro n ę rodziny zew n ętrzn y ch procesów i czynników m ających n a celu promocję zdrowia.

D otąd je d n a k próby pro w ad zen ia promocji zdrow ia w rodzinie s ą dość nieliczne. W Polsce n a p otrzeby w spółczesnych rodzin polskich stw orzo­

no o ry g in aln y p ro je k t w y k o rzy stu jący ujęcie siedliskow e - koncepcję „Zdrowy Dom” o p raco w an ą przez Z akład Promocji Zdrow ia C e n tru m O r­ ganizacji i Ekonom iki O chrony Zdrow ia w W arszaw ie ( K a r s k i , 1997). C elem tego p ro je k tu je s t p rzen iesien ie idei promocji zdrow ia do środow i­ sk a domowego. J.B . K a r s k i (1997, s. 160) proponuje n a s tę p u ją c ą defi­ nicję zdrowego domu: „Przyjmując, że dom to miejsce chroniące ludzi przed n ie k o rzy stn y m i w a ru n k a m i środow iska zew nętrznego, miejsce re a liz a ­ cji potrzeb życia rodzinnego, miejsce w y o d ręb n ian ia się ze społeczeństw a z chęci u c h ro n ien ia się p rzed jego n iek o rzy stn y m i w pływ am i, n iekiedy m iejsce p racy zawodowej lub zw iązanej z p row adzeniem gosp o d arstw a domowego, m iejsce w ypoczynku i reg en eracji sił itp. - to o p ty m aln e sp eł­ nienie w ym ienionych w arunków , z w yelim inow aniem możliwości p o w sta­ n ia w tórnych zagrożeń z ty tu łu sposobu realizacji potrzeb, stanow ić może definicję zdrowego dom u”. W projekcie b ran o pod uw agę sytuację w ięk ­ szości gospodarstw domowych w k ra ju , w raz z ich p ro b lem am i ekono­ m icznym i, społecznym i oraz psychologicznym i i wychowawczymi. T ak a koncepcja „zdrowego dom u” zm ierza w k ie ru n k u określonym przez T. Fer- gusona, którego zd an iem „odchodzimy od starego sy stem u opieki, tw o ­ rzonego wokół lek arza, szp itala, przychodni - do system u, którego pod­ s ta w ą je s t jed n o stk a, rodzina, dom” (cyt. za: G r ę b o w s k i , 1993, s. 172). W spółczesna ro d zin a - w zależności od swojej sytuacji społecznej, ekonomicznej, środowiskowej - w różnym sto p n iu w ypełnia za d a n ia p rzy ­ pisy w an e sied lisk u prozdrow otnem u. W zw iązku z ty m w d ziałan iach edukacyjnych n ależy w w iększym niż dotychczas sto p n iu b rać pod u w a ­ gę in d y w id u a ln ą sy tuację danej rodziny oraz ch a ra k te ry sty c z n e dla niej w zajem ne oddziaływ anie socjalizacyjne, k tó re k s z ta łtu je k o rzy stn e lub n ie k o rz y s tn e poglądy, n a w y k i czy z a c h o w a n ia w z a k r e s ie zdrow ia. W d ziałan iach ty ch pow inno się uw zględniać je d en z isto tn y ch w a r u n ­ ków skuteczności d y d ak ty k i zdrow ia - d o d atn ie sp rzężen ia zw rotne m ię­ dzy podm iotem edukacji a otoczeniem ro d zin n y m i społecznym (szerzej zob. K r a w a ń s k i , 2003, s. 153). N eg aty w n a p o staw a człowieka wobec zdrow ia często w y n ik a n ie ty le z b r a k u w iedzy czy um iejętn o ści, ile z o ddziaływ ania lokalnego sy stem u w artości, u trw alo n ej tradycji, n a k a ­ zów i zakazów obow iązujących w sied lisk u życia jednostki. O znacza to, że prow adząc edukację zd ro w o tn ą w placówce oświatowej lub m edycz­ nej, należy objąć d ziałan iem nie tylko uczącego się, ale ta k ż e jego ro d zi­ nę. D zięki te m u o ddziaływ ania wychowawcze b ę d ą u w zględniały ro d zin ­ n ą socjalizację w zak re sie zdrow ia. Taki je s t u d ział socjologii zdrow ia w p ro cesie w ychow aw czym (om ów ienie tej k w e stii z a w a rto w p rac y K r a w a ń s k i , K a i s e r , 2007). B ezp o śred n ie d z ia ła n ia pedagogiczne należy podejmować, dostrzegając główny p a ra d y g m a t pedagogiki zd ro ­ wia, czyli d ążen ie do re k o n stru k cji osobowości w k ie ru n k u k s z ta łto w a ­

n ia p o staw y człowieka jako k r e a to r a siebie w zak re sie sto s u n k u do zd ro ­ wia. O bszerne omówienie niezbędnej płaszczyzny pedagogicznej i stosow ­ nych procedur dydaktycznych m ożna znaleźć w m onografii A. K r a w a ń - s k i e g o (2006).

Podsum ow ując założenia siedliskowego podejścia promocji zdrow ia i odwołując się do w yłaniających się niezbędnych odniesień pedagogicz­ nych wywodzących się z n ied y rek ty w n y ch koncepcji uczen ia się i n a u c z a ­ nia, możem y stw ierdzić, że k ażd y członek rodziny staje się w te n sposób ak ty w n y m odbiorcą p rocesu socjalizacji i edukacji, a nie tylko b iern y m p rzed m io tem tych oddziaływ ań, przystosow ującym istn iejące w rodzinie czy środow isku lokalnym poglądy, norm y czy w zory zachow ań do w ła ­ snych potrzeb. D zięki ta k przebiegającej socjalizacji w sp a rtej nowocze­ snym procesem edukacji, k tó ra je st o p a rta n a ak tyw nych m etodach u cze­ n ia się i n au cz an ia , je d n o stk a podejm uje św iadom e decyzje dotyczące jej zdrow ia, a ta k ż e zdrow ia in n y ch osób żyjących w jej sied lisk u pro zd ro ­ w otnym .

Rodzinna transmisja międzypokoleniowa

w zakresie zdrowia

T radycja ro d zin n a m a doniosłe znaczenie w procesie k szta łto w a n ia w łasnego sty lu życia. P rzyjm uje się, że najw iększe praw dopodobieństw o p rz e trw a n ia z pokolenia n a pokolenie m a ją te poglądy i zachow ania, k tó ­ re zostały u trw alo n e w rodzinie m acierzystej ( B e r k o w s k a , 1983). Moż­ n a zatem powiedzieć, że człowiek je s t sp ad k o b iercą w ielu form zacho­ w ań, k tó re obserw ow ał w rodzinie pochodzenia, a zachow ania jed n o stk i są zw iązane głównie z czy n n ik am i tkw iącym i w rodzinnych prototypach. M. B o w e n (1966, s. 348-349) podkreśla, że zachow ania w yniesione z dom u rodzinnego są in tern alizo w an e i rzad k o stan o w ią p rzed m io t a u ­ torefleksji. D latego też, zd an iem części autorów, w m iędzypokoleniow ym p rzek azie poglądów, w artości czy zachow ań ro d zin n a socjalizacja odgry­ w a w ręcz p o d staw o w ą rolę ( R o s t o w s k a , 1995a, s. 253), wobec czego uw zględnianie tego czynnika w kontekście d ziałań n a rzecz zdrow ia rodzi­ n y w ydaje się niezbędne.

T. R o s t o w s k a (1995b, s. 21) podkreśla, że tra n s m is ja m iędzypo­ koleniow a - ro z u m ia n a jako p rzek az różnorodnych form zachow ań b e h a ­ w ioralnych, a ta k ż e zain tereso w ań , aspiracji, sy stem u w artości, uzdol­ n ie ń in te le k tu a ln y c h i tw órczych - je s t procesem złożonym, w ielorako

u w aru n k o w an y m , m ającym miejsce zarów no w środow isku rodzinnym , ja k i pozarodzinnym . J e d n a k z uw agi n a z ak re s i siłę oddziaływ ań we- w n ątrzro d z in n y ch w ię k sz ą rolę w przeb ieg u tra n s m is ji m iędzypokole­ niowej p rzypisuje środow isku rodzinnem u.

W zw iązku z ty m T. R o s t o w s k a (1995b, s. 7-8) proponuje n a s tę p u ­ ją c ą definicję tra n sm isji międzypokoleniowej w rodzinie: „T ransm isja m ię­ dzypokoleniow a w rodzinie je s t to przekaz, ja k i dokonuje się m iędzy ro ­ dzicam i a dziećmi w zak resie różnorodnych form zachow ania, w ty m t a k ­ że w ym iarów osobowości, przy w spółudziale zarów no środow iska biolo­ gicznego (dziedziczności), ja k rów nież środow iska społecznego”. W k o n ­ tek ście ta k ujętego p rocesu tra n s m is ji międzypokoleniow ej m ożna m ó­ wić o podobieństw ie, zgodności, a n a w e t ciągłości zachow ań. P rzed m io ­ te m b a d a ń tra n sm is ji międzypokoleniow ej n a te re n ie rodziny je s t zatem cało k ształt różnorodnych form zachow ań trzech, a co najm n iej dw u po­ koleń, tj. rodziców oraz ich dzieci. Zachow ania ro zpatryw ane s ą ze w zględu n a ew en tu a ln o ść w y stą p ie n ia odpow iednich o b u stro n n y ch stosunków i oddziaływ ań, określonych zgodności czy podobieństw m iędzy pokole­ n iam i, ja k rów nież różnic, a t a k że w w iększym czy m niejszym sto p n iu ciągłości międzypokoleniowe! w zak resie pew nych form zachow ania (R o - s t o w s k a , 1991, s. 252).

Trzy podstaw ow e m echanizm y tra n sm is ji m iędzypokoleniowej: n a ­ śladow nictw o, id en ty fik a cja i m odelow anie, w y stę p u ją w różnych o k re­ sach rozw oju je d n o stk i. Szczególnie w ażn e s ą je d n a k w dzieciństw ie i w czesnej młodości. Styl życia rodziców w w y n ik u p rze k a z u m iędzypo­ koleniowego - z uw ag i n a pozycję i znaczenie każdego z rodziców - może zostać p rzejęty przez dzieci. Oczywiście, w zależności od poglądów i z a ­ chow ań „m odela” s k u tk i naślad o w n ictw a, identyfikacji i m odelow ania m o g ą być pozytyw ne b ądź negatyw ne. J e s t to szczególnie w ażne w od­ n ie sien iu do k sz ta łto w a n ia poglądów i zachow ań zw iązanych ze zd ro ­ wiem. Wpływ zachow ań zdrow otnych rodziców n a zachow ania ich dzieci stw ierdzono m.in. w następujących badaniach: A. Ś l ę c z k o w s k i (1974, 1981), J.F. S a l l i s e t a l. (1988), S.N. B l a i r e t a l. (1989), P.S. F r e e d - s o n , E. E v e n s o n (1991), L.L. M o o r e e t al. (1991), P. S u p r a n o - w i c z , E. P o l u s - S z e n i a w s k a (1993), J . D r a b i k (1995). Z aobser­ wowano, że praw dopodobieństw o p ro w ad zen ia aktyw nego fizycznie tr y ­ b u życia je s t 2 -6 razy w iększe w śród dzieci ak ty w n y ch fizycznie rodzi­ ców niż w śród dzieci rodziców n ieak ty w n y ch fizycznie. Podobnie u zależ­ n ien ie rodziców od ty to n iu je s t jed n y m z w ażniejszych czynników wcze­ snego rozpoczęcia p alen ia papierosów przez dzieci.

Wzorce zachow ań p rzek azy w an e przez rodzinę nie zaw sze z atem s łu ­ ż ą k szta łto w a n iu pozytywnego sto su n k u do zdrow ia. D latego też a n a liz u ­ jąc tra n sm is ję m iędzypokoleniow ą w rodzinie w zak re sie zdrow ia, w arto

uw zględniać zaproponow any p rzez A. D o l i ń s k i e g o (2004, s. 73) m o­ del p rzebiegu i skutków tego procesu, zgodnie z k tó ry m w yróżnia się:

a) tra n sm is ję ciągłą: p o ż ą d a n ą (dobre rod zin n e w zory zachow ań s ą przy jęte i realizo w an e w dorosłym życiu) oraz n ie p o ż ą d a n ą (złe rodzinne w zory zachow ań s ą przy jęte i realizo w an e w dorosłym życiu);

b) tra n sm is ję nieciągłą: p o ż ą d a n ą (złe ro d zin n e wzory zachow ań nie z o s ta ją przyjęte, a we w łasn y m dorosłym życiu realizo w an e s ą zachow a­ n ia pożądane) oraz n ie p o ż ą d a n ą (dobre ro d zin n e w zory zachow ań nie z o s ta ją przyjęte, a w dorosłym życiu realizo w an e s ą n iep o żąd an e zacho­ wania).

W św ietle b a d a ń w łasnych okazuje się, że p o n ad połowa re sp o n d e n ­ tów k o n ty n u u je rodzinne zwyczaje i modele dotyczące żyw ienia ( K a i s e r , 2004b). Z szerszych w ypowiedzi resp o n d en tó w w ynika, że ro d zin n a t r a ­ dycja w zak re sie żyw ienia przen o szo n a z pokolenia n a pokolenie często odbiega od a k tu a ln y c h zaleceń dietetyków. Podobnie b a d a n ia K. B o - r z u c k i e j - S i t k i e w i c z (2003) wykazały, że w diecie m łodzieży szkół ponadpodstaw ow ych b ra k u je zwykle składników niezbędnych do p ra w i­ dłowego rozwoju, a n a ta k i sposób żyw ienia decydujący wpływ m a ją w zor­ ce p reze n to w an e w rodzinie. W p rzy p a d k u w ielu rodzin m ożna zatem mówić o tra n sm isji ciągłej niepożądanej.

To p rzy w iązan ie do rodzinnej trad y cji w iąże się w dużej m ierze z p ro ­ cesem identyfikacji. W to k u rozw oju je d n o stk a przechodzi szereg id e n ty ­ fikacji zarów no z in n y m i osobami, ja k i z całym i g ru p am i oraz rolam i społecznymi. P o d staw ę identyfikacji stan o w ią silne więzi uczuciowe łą ­ czące osobę u to ż sa m ia ją c ą się z kim ś innym . N ajw cześniejsze i jednocze­ śnie najw ażn iejsze s ą id entyfikacje z rodzicam i, n ajp ierw z m a tk ą , po­ te m z rodzicem w łasnej płci, a w dalszych eta p a c h życia je d n o stk a może identyfikow ać się ta k ż e z osobam i spoza rodziny, np. z rów ieśnikam i, w ychowawcami, rzeczyw istym i lub fikcyjnym i b o h ateram i, a ta k ż e z g ru ­ p am i i różnym i ro lam i ( W o l i c k i , 1983, s. 21). W w y n ik u tego procesu je d n o stk a k s z ta łtu je swoje zachow ania n a wzór osoby, z k tó r ą się id e n ty ­ fikuje. W b a d a n ia c h w łasn y ch zap y tan o resp o n d en tó w w prost, czy do­ strz e g a ją wpływ zachow ań zdrow otnych swoich rodziców n a w łasn e z a ­ chow ania w ty m zakresie, w m yśl pow iedzenia „niedaleko p a d a jabłko od jabłoni” ( K a i s e r , 2003b). P o n ad połowa b a d an y c h rodziców i dzieci od­ pow iedziała tw ierdząco. Dość c h a ra k tery sty c zn e je s t to, że w śród w szy st­ kich b a d an y c h członków rodzin synowie sta n o w ią najw iększy odsetek osób, k tó re tw ierd zą, że w znacznym sto p n iu p o w ielają styl życia swych rodziców. C órki w y k azu ją b ardziej elastyczne postawy, łącząc elem enty rodzinnej trad y cji z now ym i tre n d a m i, propozycjam i n au k i, a ta k ż e zm ie­ n ia ją c ą się o fe rtą ry n k u . W św ietle u zy sk an y ch wyników m ożna sform u­ łować optym istyczne stw ierd zen ie - je s t szan sa, że w przyszłości, kiedy

obecne córki s ta n ą się m a tk a m i, swoją p o staw ą b ę d ą k ształto w ać w n a ­ stęp n y m pokoleniu poglądy i zachow ania bard ziej k o rzy stn e dla zd ro ­ w ia. W arto te ż p o d k reślić, że efek ty tr a n s m is ji m iędzypokoleniow ej w zak resie sto s u n k u do zdrow ia s ą n ajb ard ziej widoczne w środow isku rodzin inteligenckich. W ra m a c h międzypokoleniowej tra n s m is ji w ro ­ dzin ie d o s trz e g a się d w u k ie ru n k o w e o d d ziały w an ia: ro d zice® d zieci i dzieci ® rodzice. O ptym istyczny je s t fakt, że rodzice pod w pływ em córki lub sy n a skłonni są zm ieniać u trw a lo n e od la t p rzyzw yczajenia i naw yki w zak resie zdrow ia n a b ardziej k o rzy stn e dla budow y w łasnego p o te n ­ cjału zdrowotnego. P raw ie 1/4 b ad an y c h rodziców inform acje dotyczące zdrow ia u zy sk u je od sy n a czy córki. N a to m ia st w b a d a n ia c h p rzep ro w a­ dzonych w śród rodziców stu d en tó w IV ro k u AWF w P o zn an iu po n ad po­ łowa b ad an y c h d o strzeg a wpływ córki lub sy n a n a modyfikacje d otych­ czasowego try b u życia w rodzinie ( K a i s e r i in., 2001).

R odzina to środowisko, w k tó ry m obecnie z coraz w iększą in te n s y w ­ nością przeb ieg a proces w tórnej socjalizacji w zak re sie zdrow ia. Kiedy dzieci d o rastają, zaczynają oddziaływ ać n a zachow ania rodziców rów ­ nież w zak re sie sto su n k u do zdrow ia. N astęp u je więc „odwrócenie ról” rodziców i dzieci. M ożna t u zate m odwołać się do klasy fik acji k u ltu r M. M e a d (1978, s. 28), k tó ra w yróżnia trz y ty p y k u ltu r n ad ający ch specyfikę procesowi socjalizacji:

a) k u ltu r a p o stfiguratyw na: sta rsz e pokolenie socjalizuje m łodsze po­ kolenie;

b) k u ltu r a kofiguratyw na: in tera k cy jn a socjalizacja starszego i m łod­ szego pokolenia;

c) k u ltu r a p refig u raty w n a: pokolenie m łodsze w a ru n k u je przyjęcie przez dorosłych now ych wzorów zachowań.

Obecnie m am y do czynienia ze w szy stk im i trz e m a ro d zajam i socjali­ zacji m iędzypokoleniowej.

Dokonujące się zm ian y społeczno-gospodarcze, a ta k ż e k a m p a n ie n a rzecz zdrowego sty lu życia m a ją jeszcze je d en asp e k t. W w y n ik u tych procesów coraz częściej obserw ujem y zjawisko „zd erzan ia się” tradycji rodzinnej, środowiskowej z now oczesną o fe rtą ry n k u . M iędzypokolenio­ wy p rzek az dotyczący sto su n k u do zdrow ia je s t więc w coraz w iększym sto p n iu o d tw arza n iem selektyw nym i ad ap tacy jn y m pod w pływ em t e ­ raźniejszości, a nie tylko w iern y m p o w tarzan iem . D latego też p o d ejm u ­ jąc d zia ła n ia ed ukacyjne w zak resie zdrow ia, n ależy uw zględniać te m o­ dyfikacje w obrębie procesu tra n sm isji międzypokoleniowej.

Podsumowanie

R odzinna socjalizacja stanow i d u ż ą szansę, ale jednocześnie isto tn e zagrożenie d la k sz ta łto w a n ia sto s u n k u człowieka do w łasnego zdrowia. T rafnie w y ra ż a ją to słow a Z. W o ź n i a k a , k tó ry p o dkreśla, że „rodzina to swoisty zespół zdrowotny, zarów no w pozytyw nym (profilaktyka, k rz e ­ w ienie zdrow ia, socjalizacja do roli p a cjen ta i chorego, p rzek az k u ltu ry zdrow otnej itp.), ja k i n eg aty w n y m zn aczen iu (reze rw u ar chorób, czyn­ n ik ry zy k a w chorobach, nieodpow iedni poziom higieny, k u ltu ry m edycz­ nej, zw łaszcza w iedzy o zdrow iu”) (2001, s. 403). N iezbędna je s t zatem k o n ty n u a c ja b a d a ń w z a k re sie socjologicznych d e te r m in a n t zdrow ia w rodzinie, uw zględniających - zgodnie z k oncepcją „Zdrowy Dom” - z a ­ równo czynniki w ew nątrz-, ja k i zew n ątrzro d zin n e. W św ietle p r z e d s ta ­ w ionych k w estii w ydaje się, że te m a ty k a zw iązan a z ro d zin n ą socjaliza­ c ją w z ak re sie zdrow ia - ze w zględu n a swój c h a r a k te r i specyfikę - w sposób szczególny w y m ag a eksploracji za pom ocą te c h n ik zarów no „tw ardych” (ilościowo p rzed staw iający ch b a d a n e zjaw iska), ja k i „m ięk­ kich” (holistycznie, kontekstowo opisujących proces socjalizacji w rodzinie). P rzeg ląd dotychczasow ych b a d a ń w ty m zak resie w skazuje, że p rzede w szystkim należy zintensyfikow ać te n d ru g i k ie ru n e k b ad ań . Ogólne s ta ­ tystyczne zależności pom iędzy czy n n ik am i społecznym i a zachow aniam i zdrow otnym i często tru d n o bezpośrednio w ykorzystać w procesie e d u k a ­ cyjnym z uw agi n a wielokierunkowy, a często w zajem nie niespójny wpływ poszczególnych zm iennych społecznych. D latego roli czynników społecz­ nych nie m ożna ograniczać tylko do funkcji m o dyfikatora czy tła p ro g ra ­ m u wychowawczego, ale n ależy je w ykorzystać ak ty w n ie w procesie w y­ chowawczym, uw zględniając środowisko życia i indyw idualne doświadcze­ n ia człowieka ( K r a w a ń s k i , K a i s e r , 2007). Połączenie diagnozy iloś­ ciowej z jakościow ą n a podstaw ie b a d a ń socjologicznych w w iększym stop­ n iu pozwoli n a u w zg lęd n ian ie przez pedagoga ind y w id u aln ej sytuacji rodziny podczas realizacji bardziej skutecznej edukacji zdrow otnej, zgod­ nie z podejściem siedliskowym. D ziałan ia podejm ow ane w te n sposób w pi­ s z ą się w proces o k reślan y jako społeczna ed u k acja zdrow otna, w któ ry m łącznie w ykorzystujem y w iedzę socjologiczną i pedagogiczną ( K r a w a ń - s k i , 2003, s. 158-160). T ak podejm ow ane w ielokierunkow e inicjatyw y n a rzecz zdrowia rodziny stw arzają szansę, by rodzinna socjalizacja w w ięk­ szym niż dotychczas sto p n iu k s zta łto w ała pozytyw ny sto su n ek do zdro­ w ia całej rodziny. T raw estu jąc zn an e hasło promocji zdrow ia, m ożna po­ wiedzieć, że dążym y do tego, aby w drożyć w życie myśl: „Zdrowie rodziny w ręk ac h rodziny”.

Bibliografia

A n d e r s o n D.R., 1993: T ow ard a h ea lth p ro m o tio n research agenda: C om pilation o f

D a ta B ase reports a n d in troducion to “state o f the science” reviews. “H e a lth P ro m o ­

tio n ”, no 8.

B e r k o w s k a M., 1983: R o la w y ch o w a n ia zdrow otnego w k s z ta łto w a n iu z d ro w ia ro­

d ziny. W: Z drow ie rodziny. Red. K. B o ż k o w a , A. S i t o . W arszaw a.

B l a i r S.N. e t al., 1989: Exercise a n d fiteness: c h ild ch o o d ’s im p lica tio n s fo r a lifetim e

a n d o f health. In: Perpectives in Exercise Science a n d S p orts M edicine. Eds. C.V.

G i s o l f i , O.R. L a m b . In d ian a p o lis.

B o r z u c k a - S i t k i e w i c z K., 2003: Socjalizacyjne d e te rm in a n ty s ty lu ży cia m ło d zie ­

ży szk ó ł p o n a d p o d sta w o w y c h . „A n n a les U M C S Sectio D M e d icin a”, Vol. LVIIII,

suppl. XIII, 2.

B o w e n M., 1966: The use o f F a m ily Theory in C linical Practice. “C o m prehensive P s y ­ c h ia try ”, Vol. 7.

D o l i ń s k i A., 2004: Z a c h o w a n ia m ło d zie ży w sy tuacjach społecznych ja k o tr a n s m is ja

wzorów ro dzinnych. Kraków.

D r a b i k J., 1995: A k ty w n o ś ć fiz y c z n a dzieci, m ło d zie ży i dorosłych. G dańsk.

F r e e d s o n P.S., E v e n s o n E., 1991: F a m ilia l aggregation a n d p h y s ic a l activity. Res. Q art. Exer. S port, no 62;

G r ę b o w s k i R., 1993: M ikrospołeczne asp e kty zdrow ego s ty lu życia. W: K ra jo w a K o n ­

ferencja „Zdrowy D o m ”. M ateriały. Red. J.B. K a r s k i . W arszaw a.

G r o s s m a n n R., S c a l a K., 1997: Promocja zd ro w ia a rozwój organizacyjny. Tworze­

nie sie d lis k d la zdrow ia. J F F /H e a lt h a n d O rg a n iz a tio n a l D evelopm ent.

G u t k o w s k a K., 1995: D om i ro d zin a w życiu społecznym . W: Z d ro w y D om. Red. J.B . K a r s k i , S. G z e l l . W arszaw a.

K a i s e r A. i in., 2001: Prozdrow otne elem enty w s ty lu życia rodziców stu d e n tó w AWF. „W ychowanie F izyczne i Z drow otne”, n r 5.

K a i s e r A., 2003a: Rodzice i dzieci o z d ro w iu - p o ko len io w a zgodność czy rozbieżność? W: W k ła d n a u k h u m a n is ty c z n y c h do w ie d zy o k u l tu r z e fizy c zn e j. T. 2: S z k ic e

z p e d a g o g iki k u ltu r y fizycznej. Red. J. N o w o c i e ń . W arszaw a.

K a i s e r A., 2003b: M iędzypokoleniow a tr a n s m is ja aktyw n o ści fizycznej w rodzinie n a

tle in n y ch p o g lą d ó w i za c h o w a ń zdrow otnych. [P rac a doktorska].

K a i s e r A., 2004a: The A p proach T owards P hysical A c tiv ity - L eveling Or D eepening

O f Social Differences? C onference P roceedings, “P h y sica l e d u c atio n a n d sp o rt 2004

- E uroR egion NISA ”.

K a i s e r A., 2004b: Zachow ania żywieniowe w rodzinach robotniczych n a tle a k tu a ln yc h

zaleceń dietetyków . „A nnales U M C S Sectio D M edicina”, Vol. LIX, suppl. XIV, 2.

K a r s k i J.B., 1994: O rganizacja ośrodka p rom ocji zdrow ia. P ora d n ik . W arszaw a. K a r s k i J.B., 1997: P raktyczne m etody d z ia ła n ia w zakresie p rom ocji zdrow ia. „Zdro­

wie P u b lic zn e”, n r 7.

K a w c z y ń s k a - B u t r y m Z., 1981: R o d z in a a zdrow ie. „ S tu d ia Socjologiczne”, n r 3. K a w c z y ń s k a - B u t r y m Z., 1995a: Podstaw y p ie lęg n ia rstw a rodzinnego. W arszawa. K a w c z y ń s k a - B u t r y m Z., 1995b: R o d zin n y kontekst zd ro w ia i choroby. W arszaw a. K o m o s i ń s k a K., 1995: B iom edyczne p o d s ta w y rozw oju i w ychow ania. Olsztyn. K o s i ń s k i S., 1976: S ta n d a r d zd ro w o tn y n a rzę d zie m badań socjologicznych. „ S tu d ia

K r a w a ń s k i A., 1996: R o d zin a , szk o ła i sam o rzą d n o ść lo k a ln a w system ie w ychow a­

n ia prozdrow otnego. W: P rozdrow otne w ychow anie fizyczne i sport dzieci i m ło d zie ­ ży. W arszaw a.

K r a w a ń s k i A., 2003: Ciało i zdrow ie człow ieka w now oczesnym system ie w ychow a­

n ia fizyc zn eg o . P o zn ań .

K r a w a ń s k i A., 2006: I n te r a k ty w n y sposób uczenia się i n a u c z a n ia w w ychow aniu

fiz y c z n y m i fizjoterapii. P oznań.

K r a w a ń s k i A., K a i s e r A., 2007: Priorytety ed ukacyjne wobec zd ro w ia ja k o w y n ik

a n a lizy socjologicznej. W: Socjologia m edycyny w d zia ła n iu . Rzeszów.

M e a d M., 1978: K u ltu r a i tożsamość. S tu d i u m d y s ta n s u m iędzypokoleniow ego. W a r­ s z a w a .

M o o r e L.L. e t al., 1991: I n flu e n cs o f p a r e n ts p h y s ic a l activity on a ctivity levels o f y o u n g

children. “P e d ia tric s ”, Vol. 118.

R a d o c h o ń s k i M., 1996: K ie r u n k i ba d a ń n a d w p ływ em ro d zin y n a zdrow ie je d n o s tk i

w św ietle literatury światowej: p rze g lą d i u w a g i krytyczne. „Roczniki Socjologii Ro­

dziny”, T. 8.

R o s t o w s k a T., 1991: Rozw ojow e aspekty tr a n s m isji m iędzypokoleniow ej w rodzinie. W: Z. T y s z k a , red.: S ta n i p rze o b ra żen ia współczesnych rodzin po lsk ic h . P oznań. R o s t o w s k a T., 1995a: T ra n sm isja m ięd zyp o k o len io w a w rodzinie w zakresie w y b ra ­

nych w y m ia ró w osobowości. Łódź.

R o s t o w s k a T., 1995b: Sam oocena a tra n s m is ja m iędzypokoleniow a. „P roblem y Ro­ dziny”, n r 3.

S a l l i s J.F. e t al., 1988: F a m ily variables a n d p h y s ic a l a ctivity inpreschool children. “P e d ia tr ic s ”, Vol. 9.

S i t o A., B o ż k o w a K., G ó r n i c k i B., 1983: D efinicja z d ro w ia rodziny. W: Z drow ie

rodziny. Red. K. B o ż k o w a , A. S i t o . W arszaw a.

S ł o ń s k a Z., M i s i u n a M., 1993: Prom ocja zdrow ia. S ło w n ik p o d sta w o w y ch te r m i­

n ó w . W arszaw a.

S o k o ł o w s k a M., 1970: Zdrowie, środow isko i ro d zin a we w spółczesnych b adaniach

społecznych. „P roblem y Rodziny”, n r 1.

S u p r a n o w i c z P , P o l u s - S z e n i a w s k a E., 1993: D om ro d zin n y a p a le n ie p a p ie ­

rosów p r z e z m łodzież. W: K ra jo w a K onferencja „Zdrow y d o m ”. M ateriały. Red. J.B.

K a r s k i . W arszaw a.

S y r e k E., 2000: Zdrow ie w aspekcie p ed a g o g iki społecznej. Katowice.

Ś l ę c z k o w s k i A., 1974: W spólna rekreacja fiz y c z n a rodziców i dzieci. „ K u ltu ra F i­ zyczna”, n r 5.

Ś l ę c z k o w s k i A., 1981: W ychowanie fizyc zn e i sport w rodzinie. W: I K ongres N a u k o ­

w y K u ltu r y F izycznej i Sportu. P o zn a ń 2 1 - 2 4 X I 1979. W arszaw a.

T r a w i ń s k a M., 1992: Prom ocja z d ro w ia a rodzina. „W ychowanie Fizyczne i Z dro­ w o tn e”, n r 1.

T u r n e r J.H ., 1994: Socjologia. P odstaw ow e pojęcia i ich zastosow anie. P oznań. W o l i c k i M., 1983: N a śla d o w n ic tw o , id e n tyfika c ja i m odelow anie ja k o m e c h a n izm y

rozw oju społecznego u dzieci w śro d o w isk u r o d z in n y m . „P roblem y R odziny”, n r 5.

W o y n a r o w s k a B., 1999: Sie d lisk o w e podejście do zdrow ia. W: P rom ocja zdrow ia. Red. J.B . K a r s k i . W arszaw a.

W o ź n i a k Z., 2001: G lobalizacja pro b le m ó w zd ro w o tn yc h i sta rzen ia się a rodzina. W: Współczesne rodziny p o lsk ie - ich sta n i k ie ru n e k p rze m ia n . Red. Z. T y s z k a . P o z n a ń .