Ekonomiczno-organizacyjne aspekty zarządzania bezpieczeństwem pracy

Pełen tekst

(1)1JQCi' 574 Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Leszek Kozioł Katedra Procelu. Zarządzania. Ekonomicmo-organizacyjne aspekty zarządzania bezpieczeństwem pracy 1.Wprowadzenle Bezpieczeństwo pracy to rodzaj dobra, które tylko w niewielkim stopniu podlega prawom rynku. Oznacza to, że w gospodarce rynkowej stosowane dotąd ekonomiczne stymulatory poprawy warunków pracy nie działają w sposób ciągły, niemal automatyczny, tak jak ma to miejsce w przypadku innych procesów gospodarczych. Wynika to m.in. z faktu, że: - koszty wypadków przy pracy i chorób zawodowych ponoszone są przez różne zakłady pracy solidarnie (solidarne ponoszenie wydatków - składek - na ubezpieczenie społeczne), osoby poszkodowane i ich najbliższych; - wspomniane koszty stanowią łącznie w poszczególnych krajach uprzemysłowionych od 1,5-4% PKB. Wielkości te obejmują zarówno koszty wypadków urazowych, których wielkość ustalana jest w miarę precyzyjnie oraz koszty wypadków bezurazowych wielokrotnie większych, które określone są w sposób szacunkowy. Ostatecznie koszty te obciążają wszystkich obywateli jako podatników lub konsumentów; - punkt równowagi ekonomicznej, wynikający z bilansu kosztów wypadków, chorób zawodowych i zdarzeń potencjalnie wypadkowych oraz kosztów działalności profilaktycznej optymalnej dla firmy, nie zawsze jest optymalny społecznie. Nader często zdarza się , że niski poziom bezpieczeństwa pracy jest uzasadniany niskimi kosztami jego utrzymania, na co wskazuje wąsko pojęty i krótkoterminowy rachunek ekonomiczny firmy. Konieczna jest więc interwencja pallstwa zarówno w dziedzinie prawno-administracyjnej, jak i ekonomicznej. W pierwszej z nich dokonuje się cią glego doskonalenia obowiązujących standardów w zakresie bezpieczeJ\stwa pracy oraz nakładania kar za ich nieprzestrzeganie. W dziedzinie ekonomicz-.

(2) I. Leszek. Kozioł. pożądane byłoby wprowadzenie zewnętrznego bodźca ekonomicznego stymulującego działania zmierzające do poprawy bezpieczeństwa pracy w formie np. zróżnicowanej składki ubezpieczeniowej oraz podjęcie innych prŁedsięwzięć natury organizacyjnej, proponowanych przez autorów zajmujących się problematyką zwaną zarządzaniem bezpieczeństwem pracy. Omówiono j e w dalszej części artykułu.. nej. W krajach Unii Europejskiej oraz m.in. w Kanadzie i USA ekonomiczne stymulatory poprawy warunków pracy zostaly wbudowane w systemy finansowe ubezpieczenia wypadkowego. Uzależniają one wysokość składek ubezpieczeniowych od kosztów następstw wypadków przy pracy i chorób zawodowych, wskaźników częstości oraz ciężkości wypadków w poszczególnych rodzajach działalności i przedsiębiorstwach. Obowiązuj ący jednak od 1951 r. w Polsce system ubezpieczeń spo łecznych nie zapewnia ekonomicznych stymulatorów poprawy warunków pracy. Przemiany ustrojowe,jakie nas tąpiły w Połsce w 1989 r., wplynęły m.in. na uświ a domienie konieczności wprowadzenia, w ramach reformy ubezpieczenia społecznego, bodźców ekonomicznych stymulujących poprawę warunków pracy w zakładach. Powrócono więc do znanych w ubezpieczeniu wypadkowym rozwiązań uzałeżniających wysokość składki ubezpieczeniowej od poziomu ryzyka wypadków przy pracy i chorób zawodowych w zakładzie pracy. Rozwiązania te znalazły usankcjonowanie w ustawie o systemie ubezpieczeń społecznych z dnia 13 października 1998 L, która w ramach I filaru ubezpieczeń wyodrębnila m.in. ubezpieczenie z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych, zwane dalej "ubezpieczeniem wypadkowym" (Oz.u. 1998, lli' 137, poz. 887). Zgodnie z tą ustawą stopa procentowa składek na ubezpieczenie wypadkowe jest zróż nicowana dla poszczególnych płatników składek i ustalana w zależności od poziomu zagrożeń zawodowych i skutków tych zagrożeń. Wyodrębnione ubezpieczenie wypadkowe oparte na zróżnicowanej składce funkcjonowało w Polsce już w okresie międzywojennym. W latach powojennych zostało ono scalone w całym systemie ubezpieczenia społecznego, finansowanego zjednej składki. Wprowadzana od l stycznia: 1999 r. reforma ubezpieczeń społecznych wyodrębniła ubezpieczenia wypadkowe, których źródłem finansowania ma być zróżnicowana składka w wysokości od 0,4% do 8,12% podstawy wymiaru skladek. Jednakże na 1999 r. została ona ustało na w jednakowej dla wszystkich płatników składek wysokości 1,62% podstawy wymi aru składek. Zasady ustałania zróżnicowanych składek na ubezpieczenie wypadkowe są odmienne w prywatnym i społecznym ubezpieczeniu wypadkowym. W ubezpieczeniu prywatnym znaczną rolę przy us tal aniu składek odgrywają prawa rynkowe, natomiast społeczne ubezpieczenie wypadkowe uwzgłędnia pewien stopień solidarności między przedsiębiorstwami. Między poszczególnymi krajami występują znaczne różnice zarówno w wysokości przeciętnej składk i i zakresu jej zróżnicowania,jak i rozwiązaniach stosowanych w różnicowaniu składek. Przy kładem mogą być np. rozwiązania w zakresie systemów różnicowania.

(3) I. Ekonomiczno-organizacyjne aspekty zarządzania .... składek funkcjonujące w Polsce międzywojennej, a obecnie w Niemczech oraz we Francji. Utworzone dzięki nim stymulatory ekonomiczne przynoszą wielorakie korzyści zarówno pracodawcom, pracownikom, jak i całemu społeczeństwu. Znajduje to m.in. swoje odbicie w tendencjach obserwowanych w ostatnim dziesięcioleciu wskazujących na systematyczne obniżanie się w tych krajach: - rozmiarów oraz częstości wypadków przy pracy, w tym także wypadków śmiertelnych i ciężkich, - kosztów ubezpieczenia wypadkowego i zmniejszenie procentowe jego udziału w ogólnym ubezpieczeniu społecznym. W dalszej części artykułu przedstawiono przedmiot i zakres dziedziny zarządzania bezpieczeństwem pracy, scharaktelyzowano zasady bezpieczeństwa pracy, omówiono również koszty zapewnienia bezpieczeństwa ze szczególnym uwzględnieniem relacji występujących między nimi.. 2. Zarzqdzanle. bezpieczeństwem. - Istota I zasady. System zarządzania bezpieczeństwem, którego stosowanie uważane jest obecnie za główny warunek zapewnienia wysokich standardów bezpieczeństwa, ochrony zdrowia i środowiska, rozwijał się w ciągu ostatnich 30 lat (rys. 1).. E1cmenly zarządzania (analiza ryzyka). .. .-. ;. Synteza zarządzania. Ludzie i środowisko pracy. bezpieczeństwem. Wyposażenie sprzęt. 1970. 1980. 1990. Lata. Rys. 1. Rozwój systemu zarządzania bezpieczeństwem Żr6dlo:. [Rzepceki 1996, s. 8].. 2000.

(4) I. Leszek Koziol. Początkowo za główne przyczyny powstawania zagrożeń uznawano tylko warunki fizyczne, wyposażenie i sprzęt. W późniejszym okresie zwrócono uwagę na czynnik ludzki i jego wpływ na poziom bezpieczeństwa. Opracowania ergonomiczne oraz bezpieczne rozwiązania problemów w układzie czło wiek-maszyna znacznie zredukowały liczbę wypadków. Zauważono jednak, że wypadki powstają rzadziej w zakładach, w których stosowano analizę ryzyka oraz niektóre czynniki zarządzania, tj. szkolenia, procedury, raporty o stanie bezpieczeństwa. Połączenie zasad organizacji i zarządzania z zasadami bezpieczeństwa doprowadziło do powstania systemu zarządzania bezpieczeństwem. Należy podkreślić, że ostatnio systemy zarządzania bezpieczeństwem integrowane są z jakością produkcji, tworząc tzw. kompleksowe zarządzanie jakością (totał quality management). Rzeczywiste warunki pracy' oraz stopień bezpieczeństwa zależą od jakości zarządzania bezpieczeństwem i przyjętego modelu zarządzania. Zarządzanie bezpieczeństwem w przedsiębiorstwie polega na organizowaniu bezpiecznych warunków, motywowaniu ludzi do bezpiecznego postępowania. Jest działalno ścią praktyczną, wykorzystującą wiedzę z zakresu teorii systemów, organizacji i zarządzania oraz profilaktyki wypadkowej i chorobowej. Istnieje wiele sposobów interpretowania systemu zarządzania bezpieczeń stwem w przedsiębiorstwie. T. Szopa definiuje zarządzanie bezpieczel\stwem w przedsiębiorstwie jako zbiór działaJ\ podejmowanych w fazie jego funkcjonowania po to, by utrzymywać bezpieczeństwo na wybranym poziomie. R. Studenski podkreśla, że w ogólnym znaczeniu do zakresu zaJ'ządzania bezpieczeń stwem należy: ocenianie stanu bezpieczeństwa, formułowanie programów redukcji wypadków i chorób zawodowych, decydowanie o środkach do wydatkowania na ich realizację oraz stymulowanie i korygowanie realizacji celów założonych w formułowanych programach profilaktycznych. Natomiast w węż szym znaczeniu zarządzanie bezpieczeństwem zdaniem tego autora obejmuje: analizowanie, projektowanie i śledzenie funkcjonowania systemu bezpieczel\stwa oraz tych jego elementów składowych, które wpływają na wielkość ryzyka utraty życia lub zdrowia. W praktyce natomiast zarządzanie bezpieczeJ\stwem polega na utworzeniu w zakładzie pracy systemu kontroli zagrożeń, a następnie na kierowaniu jego funkcjonowaniem [Studenski 1995, s. 4]. Pod pojęciem systemu zarządzania bezpieczeństwem rozumie się proces zapobiegania wypadkom, który polega na kontrolowaniu bądź usuwaniu przyczyn wypadków. W procesie tym wyróżnić można trzy główne elementy: inspekcję miejsca pracy, badanie wypadku lub wydarzenia oraz wydawanie zaleceń pokontrolnych, szkolenie bhp [Muhelmann, Oakland, Lockyer 1995, s. 547 i nast.].. l Wanmki pracy - zespól czynników występujących w środowisku pracy, wynikających z procesu produkcyjnego oraz czynników związanych z wykonywaniem pracy zawodowej [Majda 1989, s. 8]..

(5) Ekonomiczno-organizacyjne aspekty zarządzania .... I. Do sformulowania odpowiedniego systemu bezpieczeństwa najczęscleJ wykorzystuje się zasady bezpieczeństwa podane przez D. Petersena , uwzględ niające teorię wieloprzyczynowości oraz rolę czlowieka w calokształcie zagadnień bezpieczeństwa, tj.: - bezpieczeństwo powinno być realizowane w sposób systemowy, - niebezpieczne zachowanie, warunki i wypadek są symptomami nieprawidłowości w systemie bezpieczeństwa, - przyczyny i okoliczności powstawania wypadków mogą być przewidziane, - bezpieczeństwo powinno być zarządzane, tak jak każda inna dziedzina działalności zakładu,. - kluczowe znaczenie mają procedury zarządzania bezpieczeJ\stwem, - bezpieczeństwo powinno określić przyczyny powstawania wypadków, - niebezpieczne zachowanie to normalna reakcja ludzka na niewłaściwe środowisko pracy, - efektywny system bezpieczeń stwa powinien opierać się na trzech czynnikach: sprzęcie technicznym , człowieku , systemie zarządzania, - system bezpieczeństwa powinien być dostosowany do kultury bezpieczeństwa danej organizacji, - skuteczność systemu bezpieczeństwa zależy w dużym stopniu od przykladu i zaangażowania się kierownictwa w zagadnienia bezpieczeństwa'. Jak można zauważyć, przytoczone definicje i zasady, jak również ogólne analizy bezpieczeństwa przedstawione w wielu pracach wskazują, że poziom bezpieczeństwa zależy od dwóch grup czynników: związanych z niezawodnością systemu człowiek-technika i czynników związanych z zagrożeniami powstalymi w wyniku pojawiających się zdarzeń niepożądanych. Na tej podstawie wyróżnić można główne kierunki działań na rzecz bezpieczelistwa [Szopa 1996, s. 8], a mianowicie: - poprawę niezawodności systemu człowiek-technika (zapobieganie zdarzeniom niepożądanym), - zmniejszanie zagrożel\ (zapobieganie stratom), - zmniejszanie strat opóźnionych. Zdarzeniami niepoźądanymi w przedsiębiorstwie, które mogą prowad zić do kalectwa lub śmierci, są uszkodzenia i awarie techniczne, przede wszystkim jednak błędy łudzi popełnione w procesie technologicznym i w zarządzaniu przedsiębiorstwem.. Źródeł zagrożeń życia i zdrowia człowieka występujących w procesie pracy jest wiele i można je klasyfikować według różnych kryteriów. W każdym przedsiębiorstwie występują zróżnicowane zagrożenia wynikające m.in. z poziomu kultury technicznej zatrudnionych i uznawanych przez nich wzorców postępowania w sytuacji ryzyka, stosowanych procesów technołogicznych,. Zasady te A.S. Markowski wykorzystuje w propozycji moclelu systemu zarządzunia bezpiecykl zarządzania. Formuluje nnrz~d z ia realizacyjne oraz określa warunki brzegowe funkcjonowania cyklu znI-lqdzania. Zob.: [MarkOWSki 1995, s. 5-7]. 2. czeństwem obejmującym.

(6) I. Leszek. Kozioł. rodzaju realizowania zadań i wykorzystywanych środków technicznych oraz materiałów i inne [Kozioł 1993, s. 8 i nast.]. Skuteczność i efektywność ekonomiczna działalności na rzecz bezpieczelIstwa w przedsiębiorstwie jest tym większa, im działania na rzecz bezpieczeństwa są lepiej zorganizowane. Dlatego powinno się je prowadzić w ramach systemu zarządzania bezpieczeństwem. W strukturze funkcjonalnej systemu zarządzania bezpieczeństwem w przedsiębiorstwie T. Szopa wyróżnia następujące podsystemy działań [Szopa 1996, s. 8]: - zapobiegania zdarzeniom niepożądanym, - przeciwdziałania zagrożeniom, - ratownictwa, - analiz i dochodzenia do wybranego poziomu bezpieczeństwa. Podsystemy te wiążą się z wymienionymi wyżej kierunkami działań. System działań objęty zarządzaniem bezpieczeństwa w przedsiębiorstwie przedstawia rys. 2.. (. Start. ). ł Czy przeprowadzono projektowanie. /. bezpieczeństwa. Nie. ł. /. Przeprowadzanie analiz i dochodzenie do wybranego poziomu bezpieczeńslwa. t. t. II Zapobieganie ni~pożądanym II zdarzemom. A. Przeciwdziałanie. podjęto. Czy o zmianie poziomu lub zmianie. decyzję. bezpieczeństwa. t Ratownictwo. I. /. Tak. I •. w strukturze przedsiębiorstwa Nie ł. / Rys. 2. System działań objętych [Szopa ł 996].. Źródło:. Czy doszło do wypadku!. /. zarządzaniem bezpieczeństwem. Tak. w przedsiębiorstwie.

(7) Ekonomiczno-organizacyjne aspekty zarządzania .... I. Główną część systemu zarządzania bezpieczeństwem w przedsiębiorstwie powinny jednak stanowić trzy pierwsze podsystemy. Działania podejmowane w ramach tych podsystemów i ich znaczenie załeżą od wiełkości i rodzaju przedsiębiorstwa, charakteru i organizacji jego produkcji, stanu technicznego maszyn i instalacji itp. Zapobieganie zdarzeniom niepożądanym może polegać na: - diagnozowaniu technicznym, - profilaktycznym odnawianiu maszyn i instałacji, - ułepszaniu organizacji pracy zespolów ludzkich i poszczególnych pracowników, - selekcji, kształceniu i szkołeniu pracowników przedsiębiorstwa, - kształtowaniu kultury bezpieczeństwa, - kontroli przestrzegania instrukcji i przepisów bezpieczeństwa itd. Przeciwdziałanie zagrożeniom polega na zmniejszeniu zagrożenia po jego pojawieniu się, czyli na zmniejszeniu możliwości wyzwolenia się niebezpiecznego potencjału tkwiącego w stanie zagrożenia spowodowanego zajściem zdarzenia niepożądanego. Celem zarządzania w tym zakresie jest utrzymywanie dużej gotowości technicznych i ludzkich systemów bezpieczeństwa przed pojawieniem się stanu zagrożenia oraz zapewnienie dużej skuteczności i niezawodności funkcjonowania po pojawieniu się stanu zagrożenia. Wyzwalające się niebezpieczeństwo w środowisku pracy prowadzi do wypadku i w rezultacie do strat. W systemie ratownictwa można wyróżnić dwa podsystemy: ratownictwa technicznego i medycznego, które to składają się z odpowiedniego sprzętu i ludzi. Celem zarządzania bezpieczetlstwem w zakresie ratownictwa jest utrzymywanie odpowiednio dużej gotowości systemów ratownictwa przed wypadkiem oraz zapewnienie dużej skuteczności i niezawodności ich działania po wypadku. Skuteczny system prewencji przeciwwypadkowej , który jest podstawą odpowiedniego systemu bezpieczet\stwa, wymaga znajomości mechanizmu powstawania wypadków, w tym przede wszystkim ich przyczyn. Każdy wypadek jest efektem wielu różnorodnych przyczyn, subprzyczyn i innych czynników, z których najważniejsze to przyczyny ludzkie. Teoria wieloprzyczynowości zakłada, że połączenie tych przyczyn w stochastyczny sposób powoduje wypadek. Przyczyny powstawania wypadków można podzielić na dwie zasadnicze grupy. Pierwsza obejmuje głównie warunki materialne, takie jak: rodzaj pracy, urządzenia stosowane przy jej wykonywaniu, metody pracy, warunki materialnego środowiska pracy, wyposażenie w osobiste środki ochrony i rozkład czasu pracy. Grupa druga dotyczy zachowalI pracowników, zwłaszcza eliminacji tzw. niebezpiecznych zachowatl pracowników podczas pracy m.in.: podatność na zmęczenie, stres, brak odpowiednich kwalifikacji, przeszkolenia w zakresie bhp itp. Sytuacje, w których pojawia się ryzyko wypadku oraz okoliczności jego zaistnienia lub uniknięcia, można przedstawić za pomocą hipotetycZllego lllode-.

(8) I. Leszek Kozioł. lu (rys. 3). Model obejmuje cztery etapy powstawania wypadków lub zmniejszania ryzyka ich powstawania w sytuacjach niebezpiecznych, tj.: dostrzeganie i rozpoznawanie ryzyka, uświadamianie sobie ryzyka, podejmowanie decyzji o uniknięciu sytuacji ryzykownej i rozstrzygnięcie kwestii o możliwo ści uniknięcia ryzyka. Pełna realizacja ostatniego etapu prowadzi z reguły do bezpiecznego zachowania się pracownika, natomiast zaniedbania w tym zakresie powodują niebezpieczne zachowanie, prowadząc do wypadku przy pracy. Jedynie "szansa" może uchronić jednostkę przed wypadkiem. Ważną rolę odgrywa też czynnik losowy, gdyż bezpieczne zachowanie się jednostki nie zawsze chroni ją przed wypadkiem. Prawą część rysunku stanowią przykłady ludzkich cech, głównie umiejętności i uzdolnień, które wpływają na cztery wymienione wyżej etapy.. I NIE. I. I NIE. I I. Ujawnienie ryzr.kownych I sytuacji. t Dostrzeganie i rozpoznawanie ryzyka t TAK Świadomość, wiedza o niebezpicczeIistwie. t NIE I I NIE I I. czujno~ć. ( Doświadczenie, przeszkolenie, zapamiętywanie, zdolności umysłowe. TAK. ( Doświadczenie, przeszkolenie, motywacja, podejmowanie. Decyzja o uniknięciu ryzykownej sytuacji TAK t. ryzyka, osobowość. (. Możliwość uniknięcia. ryzyka. t. TAK. I. Wypadek. I~. (. l. Szansa. t. Rys. 3. Sekwencyjny model powstawania wypadków Żródlo: [Kozio! 1993, s. 46-48].. Fizyczne cechy, psychomotoryczne cechy umiejętności, fizjologiczne. I. Bezpieczne zachowanie. r-I Niebezpieczne zachowanie I. Podstawowe atrybuty i charakterystyki ł ( Umiejętność dostrzegania i identyfikacji ryzyka,. I. Brak wypadku. t. I.

(9) I. Ekonomiczno-organizacyjne aspekty zarządzania .... Zorganizowanie systemu zarządzania bezpieczetlstwem w przedsiębiorstwie i zapewnienie poprawnego funkcjonowania tego systemu wymaga opracowania jego struktury instytucjonalnej, dopasowanej do struktury instytucjonalnej systemu zarządzania konkretnym przedsiębiorstwem, opracowania zasad jego funkcjonowania w tym przedsiębiorstwie, podjęcia działali o charakterze organizacyjnym, technicznym, edukacyjnym, poznania metod rozwiązywania problemów pojawiających się w dzialaniach na rzecz bezpieczeństwa w przedsiębiorstwie, przeprowadzenia analizy efektywności ekonomicznej funkcjonowania organizowanego systemu. Równie ważne jest przeprowadzenie analizy efektywności ekonomicznej funkcjonowania organizowanego systemu zarządzania bezpieczeństwem.. 3. Koszt zapewnienia. bezpieczeństwa. Skutki ekonomiczne wypadków przy pracy i chorób zawodowych wskazują na konieczność prowadzenia działalności profilaktycznej w celu utworzenia i utrzymania odpowiedniego stanu bezpieczelistwa i higieny pracy. Dzialalność ta ma także aspekt ekonomiczny, gdyż wiąże się z określonymi kosztami. Wydatki na zapewnienie odpowiedniego stanu bezpieczeJistwa i higieny pracy obejmują następujące koszty: - zatrudniania pracownika ds. bezpieczeństwa pracy, - zakupu i odpowiedniego utrzymania środków ochrony zbiorowej, - zakupu i utrzymania środków ochrony indywidualnej, - organizacji doboru zawodowego i szkoleń, - organizacji akcji bezpieczetlstwa, - badań lekarskich,. ,. Koszt utrzymania i utworzenia systemu. -1. bezpieczeństwa. Ogólny koszt zapewnienia bezpieczeństwa lw zaklncJzie pracy. -. KOSZI slml powodowanych zawodnościq systemu bezpieczeństwa. -. Koszt wypadków. H. Koszt chorób zawodowych. I. I. Koszt zdarzeJ' ~I niemal wypadkowych. Rys. 4. Skladniki kosztów zapewnienia bezpieczeństwa pracy Źródło: opracowanie własne ..

(10) I. Leszek Kozio!. - pomiarów warunków środowiska pracy, - ubiorów roboczych oraz ich prania, - zapewnienia środków czystości. Stworzenie bezpiecznych warunków pracy oraz motywowanie ludzi do bezpiecznego postępowania jest traktowane nie tylko jako wywiązywanie się z obowiązku nałożonego przez prawo na pracodawcę, ale również lokata zwracająca zainwestowane środki. Uświadomieniu tego faktu sprzyja systematyczne zbieranie danych o stratach ponoszonych w zakladach pracy wskutek różnych niebezpiecznych wydarzeń i przekazywanie ich w postaci raportów do wiadomości kierownictwa, dozoru i robotników [Studenski 1996, s. 13]. W kosztach funkcjonowania każdego przedsiębiorstwa ponoszone są, oprócz innych, wydatki na bezpieczeństwo, tj. na stworzenie i zapewnienie niezawodnego funkcjonowania zakładowego systemu bezpieczelIstwa. Stanowią one składnik kosztów wyrobów lub świadczonych usług. Teoria zakłada, że pracę w przedsiębiorstwie należy tak zorganizować, aby zapewnić bezwzględne bezpieczeństwo. Przy spełnianiu tego założenia w koszty bezpieczeństwa wchodzą wyłącznie koszty profilaktyki. Jeśli wskutek niedoskonałości systemu wydarzą się w zakładzie wypadki lub choroby zawodowe, to koszt bezpieczeJ\stwa zostanie powiększony o wydatki na odszkodowanie i usuwanie skutków wypadków lub chorób zawodowych. Pokazany model kosztów bezpieczeństwa pracy (rys. 4) wyróżnia koszty utworzenia i utrzymania systemu bezpieczeJ\stwa oraz koszty strat ponoszonych na skutek katastrof, wypadków i chorób zawodowych; powodowanych zawodnością zakładowego systemu bezpieczeństwa. między składnikami bezpieczeństwa pracy. 4. Relacje. kosztów. Wielkość strat powodowanych katastrofami, wypadkami i chorobami zawodowymi zależy od: - stopnia dostosowania wydatków na utrzymanie bezpieczelIstwa do faktycznych potrzeb wyznaczonych potencjałem wypadkowym i chorobowym w zakładzie, - bezwzględnej wielkości wydatków na te cele, - optymalizacji ich alokacji. W zakładach o wysokim potencjale wypadkowym i chorobowym, np. w kopalni, hucie czy stoczni, zapewnienie zatrudnionym bezpieczeństwa i skutecznej ochrony zdrowia w pracy kosztuje o wiele więcej niż w zakładzie o niskim potencjale wypadkowym lub chorobowym, np. w przedsiębiorstwie przemysłu tekstylnego lub precyzyjnego. Z zależności przedstawionej na rys. 5 wynika, że po zwiększeniu wydatków na profilaktykę można spodziewać się obniżenia strat ponoszonych przez zakład wskutek wypadków i chorób zawodowych. Przedstawiona zależność jest modyfikowana trafnością alokacji środków. Przykładowo, wydatkowanie.

(11) I. Ekonomiczno-organizacyjne aspekty zarządzania .... pieniędzy na dodatkowe zabezpieczenia w sytuacji, gdy wypadki są powodowane niewłaściwym stosowaniem sprawnego wyposażenia, nieznacznie tylko zredukuje straty ponoszone na skutek wypadków, natomiast może znacznie zwiększyć wydatki na BHP. Efektywną redukcję strat zapewnia skierowanie środków na eliminacje faktycznych przyczyn wypadków i chorób zawodowych lub na podtrzymanie wysokich standardów bezpieczeństwa.. wysoki. potencjał. średni potencjał. niski. potencjał. wypadkowy. wypadkowy. wypadkowy. Wydatki na BHP. Rys. 5. Wydatki na zapewnienie bezpieczelistwa a koszt strat powodowanych wypadkami Źródło: [Studenski ł 996, s. 141.. Próba zmniejszenia wysokiego poziomu wypadkowości do średniego jest mniej skomplikowana i kosztowna niż obniżenie poziomu wypadkowości z poziomu średniego do niskiego. Wniosek taki wynika z analizy wykresu przedstawionego na rys. 6. Niedostateczne wydatki na profilaktykę (punkt P) powodują, że wypadkowość (punkt W) jest wysoka, a łączny koszt wydatków na BHP i strat (punkt T) jest bardzo wysoki. Zwiększanie wydatków na profilaktykę powoduje najpierw szybkie, a potem coraz wolniejsze zmniejszanie strat powodowanych wypadkami. Po przekroczeniu punktu X, który jest ujmowany jako poziom optymalnych wydatków na profilaktykę, każda nawet minimalna redukcja wypadkowości i strat powodowanych wypadkami wymaga znacznych sum na profilaktykę. Może to być przyczyną obniżenia rynkowej konkurencyjności produkowanych wyrobów..

(12) I. Leszek Koziol. łączny. ,,, ,, , ,, ,, ,, ,. P:. koszt wydatków i strat. ,, ,, I. wyd~tki ~a profilaktykę. straty wskutek wypadków. ./'. Poziom bezpieczeństwa. Rys. 6. Łączny koszt wydatków na bezpieczeństwo i strat powodowanych wypadkami i chorobami zawodowymi Źródlo:. opracowanie wlasne na podstawie: [Studenski 1996, s. 15J, [Rzepecki 1996, s. 7J.. Z ekonomicznego punktu widzenia przedsiębiorstwa powinny być zainteresowane zminimalizowaniem łącznych kosztów wydatków i strat. Należy zauważyć, że punktom T i T' na prostej odpowiadają dwie kombinacje kosztów dające ten sam koszt łączny, różniące się jednak stopniami bezpieczeństwa. W gospodarce rynkowej przedsiębiorstwa starają się minimalizować koszty dla poprawy bezpieczeństwa pracy i eliminowania wypadków przy pracy. Spowodowane jest to nieznajomością rzeczywistych kosztów wypadków przy pracy i chorób zawodowych, co z punktu widzenia organizacji i bezpieczeństwa pracy jest niezadowalające, lecz oczywiste z punktu widzenia zysków przedsiębiorstwa. Zdaniem wielu specjalistów większość zakładów pozostaje tylko nieco na prawo od punktu P i daleko od punktu X. Ustalenie kosztów wypadków i kosztów działalności profilaktycznej oraz ich związków stanowi podstawę prowadzenia analizy kosztów - korzyści (CaslBenejit Analysis). Badania w tym zakresie zostały rozpoczęte przez P. Compesa, następnie były kontynuowane w USA, Niemczech oraz par\stwach skandynawskich. Analiza kosztów - korzyści prowadzenia działalności profilaktycznej.

(13) Ekonomiczno-organizacyjne aspekty. zarządzania .... I. dotyczy efektywności inwestowania na rzecz eliminacji lub ograniczeń zagrożeń. Korzyści wyraża się w zaoszczędzonych kosztach wypadków przy pracy i chorób zawodowych, uzyskanych dzięki zastosowanym środkom prewencyjnym. Miarą efektywności nakladów ponoszonych na dzialalność prewencyjną stanowi relacja korzyści do koszów. Prowadzenie analizy kosztów - korzyści umożliwia: - ekonomiczną analizę oplacalności nakładów na bezpieczeństwo pracy, - wybór opcji umożliwiającej argumentację, że realizowane zadania przynoszą większe korzyści przy danych nakładach niż konkurujące z nimi programy. Badania w zakresie analizy kosztów - korzyści prowadzone są głównie na poziomie przedsiębiorstwa. G. Ahol1el1 na podstawie doświadczeń fiń skich ocenii, że łatwiej prowadzić taką analizę w skali makro niż w skali przed siębior stwa. Wskazują na to doświadczenia d11l1skie, gdzie na podstawie szacunku łącznych ogólnospołecznych kosztów wypadków przy pracy i chorób zawodowych prowadzi się w skali ogólnokrajowej analizy kosztów - korzyści wprowadzania wielu nowych regulacji prawnych z zakresu ochrony pracy. M. Oxenbourg z Australii opracował tzw. model produktywności razem z programem komputerowym umożliwiającym obliczanie ekonomicznej efektywności nakładów na poprawę środowiska pracy. Podstawowa zasada modelu produktywności sprowadza się do porównaniu dwóch stanów środowiska pracy - tj. początkowego oraz po wprowadzeniu środków profilaktycznych. Analiza kosztów - korzyści stanowi podstawę do podejmowania decyzji zarówno w skali przedsiębiorstw, jak i ogólnospołecznej, dotyczących tzw. gotowości do zapłaty (WTP - Willingness To Pay) za bezpieczeństwo pracy. Badania w zakresie WTP rozwinęły się w krajach zachodnich, w tym zwłaszcza w USA, w ostatnich kilkunastu latach. Metody w zakresie WTP sprowadzają się do określenia środków finansowych, jakie mogą zaoferować osoby w pełni poinformowane o ryzyku w celu jego zmniejszenia. Szacunki dotyczące WTP wykraczają często poza obszar samego bezpieczeństwa pracy i sprowadzają się do oszacowania gotowości społeczellstw do zapłaty za bezpieczeństwo ruchu ulicznego, poprawę opieki zdrowotnej i środowiska. Istnieją różne metody szacowania WTP, jednak opracowania teoretyczne opierają się przeważnie na badaniach ankietowych, w których respo ndenci proszeni są o wycenę pieniężną całkowitej lub częściowej redukcji ryzyka określonej działalności.. M. W. Jones-Lee, prof. Uniwersytetu Newcastle w USA, w. wykazał, że cena w jego kraju wynosi 830 tys . USD oraz że gotowość do zapła cenia za zmniejszenie ryzyka działałności zawodowej' stanowi stale ważny instrument analizy bezpieczeństwa pracy [Rzepecki 1996, s. 8]. życia łudzkiego. J Ryzyko 7.8wodowe - narnżanie cz łowieka w procesie prncy na dzi.alnnic czynników niebezpiecznych lub szkodliwych dla zdrowi. lub wykonywanie pruc szczególnie uci'lżliwych [Majda 1989, s. 12]..

(14) I 5. Uwagi. Leszek Koziol końcowe. I wnioski. Przeprowadzone badania i analizy wykazały, że koszty wypadków przy pracy i chorób zawodowych są znaczne, wynoszą one w zależności od różnych szacunków od 1,5-4% PKB. Można je znacznie ograniczyć, podejmując w ramach nauki zarządzania bezpieczetlstwem pacy różnokierunkowe działanie w płaszczyźnie ekonomiczno-organizacyjnej. Jak pokazuje praktyka krajów wysoko rozwiniętych, istotnym przedsięwzię ciem z punktu widzenia zarządzania bezpieczeIlstwem pracy jest wkomponowanie w system finansowy ubezpieczenia wypadkowego zróżnicowanej składki na ubezpieczenie wypadkowe, stanowiące ważny instrument ekonomiczny tworzenia i utrzymania bezpiecznych i higienicznych warunków pracy w firmie. W celu skutecznego zarządzania bezpieczeIlstwem pracy w przedsiębiorstwie potrzebna jest odpowiednia informacja o wypadkach i ich kosztach. Dlatego też wskazane jest stworzenie odpowiedniego systemu informacji z zakresu wypadków i ich kosztów, dzięki któremu można: - przedstawić kierownictwu średniego szczebla zarządzania wiarygodne informacje dotyczące wypadków i ich kosztów, dzięki czemu możliwa byłaby ocena wpływu wypadków na koszty produkcji; - zlokalizować koszty wypadków na poszczególnych wydziałach. W praktyce może się to okazać trudne, gdyż koszty te mogą powstawać na różnych wydziałach przedsiębiorstwa. Z pewnością jednak w większości przypadków takie składniki kosztów wypadków, jak np. stracone godziny pracy będą ponoszone na wydziale, gdzie miał miejsce wypadek; - rozliczać poszczególne wydziały ze stanu bezpieczeństwa, czyli dokonywać pomiarów celów bezpieczetlstwa. Poziom pracy w tej dziedzinie lub skuteczne reagowanie, jak też razem oba te czynniki może stanowić podstawę rozliczenia ze stanu bezpieczeństwa. Na wyznaczniki poziomu pracy składałyby się audyty stanu bezpieczeństwa, dochodzenia powypadkowe, analizy ryzyka. Wyznacznikami skutecznego reagowania byłyby zmiany w liczbie wypadków i ich kosztach.. Literatura Koziol L. [1993], Zagadlliellia ochrolly i humallizacji prac)', AE w Krakowie, Kraków. Majda J., Majda T. [1989], Vademecum ochrolly pracy, IWZZ, Warszawa. Markowski A.S. [1995], Zarządzallie bezpieczelistwem procesów przemysiowych , ATEST - Ochrona Pracy, nr 4.. Muhelmann A., Oakland J., Lockyer K. [1995], Zarządzallie. Produkcja i uslugi, PWE, Warszawa. Rzepecki J. [1996], Ekollomia w bezpieczelistwie pracy, Atest- Ochrona Pracy, nr 9. Studenski R. [1995], Zarządzallie bezpieczelistwem IV lOk/adzie pracy, Atest- Ochrona Pracy, nr I..

(15) Ekonomiczno-organizacyjne aspekty zarządzania.". I. Studenski R. [1996] , EkonomicZlle aspekt)' zarządzania bezp;eczelistwem. Atest - Ochrona Pracy. nr 3. Szopa T. [1996J. Bezpieczelistwo pracy w przedsiębiorstwie, ..Bezpieczeństwo Pracy", nr 12. VademecllIII ochrony pracy [1989J,IWZZ, Warszawa.. Economlc and Organisational Aspects ol Work Salety Management In this article, the author describes thc senIe ar costs and losses incurred by firms and society as a whole, thus revealing the gravity ol the problem. In il later part ol this article, the amhor looks nt the object and scope of wark safety management, describes the principles af wark snfety, and discusses the costs af ensuring safety, tnking ioto account, in particular, the relationships between them, The author focuses. much of his attention on discussing how differences in insurance contributions, as well as information systems on accidents in the workplace , cnn hel p improve working conditions..

(16)