Andrzej Bronicki,Sławomir
Kadrow
Schyłkowoneolityczne topory
kamienne z terenu województwa
chełmskiego. Metrologia.
Zagadnienie utylizacji egzemplarzy
uszkodzonych i destruktów
Archeologia Polski Środkowowschodniej 3, 260-275
1998
SC HYŁK OW O NEOLITYCZNE TOPORY KAMIENNE Z TERENU WOJEWÓDZTWA CHEŁMSKIEGO. M e t r o l o g i a. Za g a d n i e n i e u t y l i z a c j i e g z e m p l a r z y u s z k o d z o n y c h i d e s t r u k t ó w
An d r z e j Br o n ic k i, Sł a w o m ir Ka d r ó w
B azą m ateriałow ą tej pracy je s t zbiór 118 toporów kam iennych lub ich fragm entów pochodzących z w oje w ództw a chełm skiego (ryc. 1). Poza jed n y m okazem odkrytym w czasie system atycznych badań w ykopalisko w ych prow adzonych w B iałce (E. M itrus 1993, s. 103, ryc. 3: c), reszta została zebrana przez przygodnych zna lazców. W szystkie topory zilustrow ano, opisano i zlo kalizow ano na m apie w ojew ództw a (A. Bronicki 1991). D okonano rów nież ich wstępnej klasyfikacji (A. B ro nicki 1991, tab. 1, ryc. s. 299-304, 340), zgodnie z typo logią toporów m ałopolskich zaproponow aną przez Jana M achnika (1966, s. 41-45, tabl. X X X II, XXXIII).
Celem artykułu je s t m etryczna analiza tego zbioru toporów. C echy m orfologiczne pozw alają na ich je d n o znaczne łączenie z ludnością kultury ceram iki sznuro wej. Jest to o tyle interesujące, że teren w ojew ództw a chełm skiego u schyłku neolitu znalazł się w strefie zw ar tego osadnictw a k u ltury am for kulistych (J. M achnik 1979, ryc. 1), a poza zasięgiem kultury ceram iki sznuro wej (J. M achnik 1979, ryc. 206). Z drugiej strony obszar ten je st usiany licznym i kurhanam i, znanym i ze 101 sta now isk (A. B ronicki 1991, s. 299, ryc. 1). N iestety ich chronologia, ze w zględu na słabo zaaw ansow any stan badań, do dziś pozostaje niejasna. M ożliw e, że przynaj mniej część z nich je st rów nież zw iązana z kulturą cera m iki sznurow ej, tak ja k np. kurhan nr 6 na stanow isku nr 3 w B iałce koło K rasnegostaw u (E. M itrus 1993). W zw iązku z tym , że tylko nieliczne znaleziska toporów kam iennych, datow anych na w czesny okres epoki brązu m ożna łączyć z fazą protom ierzanow icką kultury m ie rzanow ickiej - niezw ykle słabo pośw iadczoną na om a w ianym obszarze - pow staje problem jednostki kulturo w ej, z którą łą c zą się znaleziska toporków i stosunek do dom inującego tu osadnictw a kultury am for kulistych, bow iem brak tu jednoznacznych dow odów pośw iadcza- j ą c y c h o s a d n i c t w o k u l t u r o w e j ( J. M a c h nik 1991, ryc. 1).
Stan badań nad toporam i kam iennym i schyłku neo litu w M ałopolsce uznać należy za niezadawalający. R oz w ażania n ad nim i w praktyce ograniczają się do prób klasyfikacji typologicznej. Tylko je d e n z istniejących schem atów klasyfikacyjnych m iał za punkt w yjścia to pory znalezione w m ałopolskich zespołach grobow ych (J. M achnik 1966, s. 41-45). O party je st on na analizie kształtów w różnych przekrojach, położeniu i kształcie ostrza, kształcie obucha itp.
K ażdy ze 118 toporów poddano pom iarom według pokazanego na ryc. 2 schem atu. W w yniku tych działań wszystkie okazy zachowane w całości scharakteryzowane zostały za p om ocą 12 zm iennych (H I, H2, H3, F I, F2, O, O l, S, D, D l, D 2, średnica otw oru). N astępnie dzie ląc uzyskane zm ienne przez siebie, uzyskano szereg ko lejnych dwudziestu w skaźników (D:D1, D :0 , D :0 1 , D:S, D :H1, D:H2, D:H3, D 1:S, D 1:H 1, D 1:H 3, D 2:S, D2:H1, D2:H3, S :0 ,0 :H 3 , S:H1, S:H3, H1:H 2, H I :H3, H2:H3), charakteryzujących proporcje całych toporów i ich po szczególnych części. D odatkow o - posługując się podzia łem na 5 klas - notow ano kształty przekroju poprzeczne go toporów (ryc. 3). W pierw szym etapie w celu wykry cia „obiektyw nie” istniejących typów, przeanalizowano rozkłady w szystkich 32 zm iennych liczbow ych dla całej puli 118 okazów. N iestety w żadnym przypadku nie uzy skano oczekiw anego rezultatu, czyli dwu- lub wielomo- dalnych rozkładów. Przyjęto więc, że podstaw ą dalszych analiz będzie zbiór 104 kom pletnie zachow anych topo rów w podziale na 4 klasy odpow iadające typom wyróż nionym przez Jana M achnika (1966, s. 41-45; A. Bro nicki 1991, tab. 1). W klasie „1”, zaw ierającej topory najstarszych horyzontów kultury ceram iki sznurowej, um ieszczono okazy typu A i A /III w g J. M achnika. W kla sie „2”, toporów nieco m łodszych, sklasyfikow ano oka zy typu III, a w klasie „3” - form długotrw ałych - okazy typu I, II, II/III i IV. K lasa „4” - toporów najmłodszych, raczej „w czesnobrązow ych” pokryw a się z typem V wg J. M achnika (por. A. B ronicki 1991, tab. 1). Korzystając z pakietu kom puterow ych procedur statystycznych (Stat- graphics ver. 2.0) przetestow ano (testy Cochrana, Bar- tleta i H artleya) istotność różnic w ybranych parametrów (średnia arytm etyczna, w ariacja, błąd standartowy, prze dział ufności dla 95 % rozkładu) w ym ienionych wyżej zm iennych, w podziale na 4 klasy toporów. O kazało się, że statystyczna istotność różnic param etrów 14 zmien nych pozw ala na kierunkow e uporządkow anie toporów podzielonych na 4 klasy chronologiczne (ryc. 4 - 9).
W artości stosunku długości ostrza do grubości to pora (H I :H2) - czyli tzw. m iara w ielkości zw isu ostrza - m aleją w m iarę upływ u czasu (od 1.23-1.3 5 w klasie „ 1 ” do 0.91-1.08 w klasie „3”). D la okazów typologicznie starszych charakterystyczne są w ięc ostrza bardziej zwi sające.
W artości stosunku szerokości do grubości (S:H2) - czyli m iara spłaszczenia topora - rów nież m aleje z
cza-SCHYŁKOWONEOLITYCZNE TOPORY KAMIENNE Z TERENU WOJEWÓDZTWA CHEŁMSKIEGO.. 261
Ryc. 1. Rozprzestrzenienie schyłkowoneolitycznych toporów kamiennych na terenie województwa chełmskiego wg A. Bronickiego 1991).
sem. Starsze topory s ą w przekrojach poprzecznych bar dziej spłaszczone („1” : 1.35-1.43; „2” : 1.31-1.67), m łod sze s ą najczęściej nieco w yższe („3” : 1.05-1.44; „4” : 1,04-1.46). Topory najstarsze m a ją przekroje klasy 1, a najm łodsze (klasy „3” i „4”) - przekroje klasy 2 i 4.
W artości sto su n k u d ługości przyostrzow ej części topora do je g o grubości (D 2:H 2) - sm ukłość części przy ostrzow ej - zdecydow anie ró żn icu ją topory najstarsze (sm ukłe: 1.32-2.32) w stosunku do pozostałych (krępe: 0 .9 8 -1 .5 0 )- ryc. 5. Podobnie w yraźnie różnicują najstar sze topory (w stosunku do pozostałych) w artości D2:S (np. klasa „1” : 1.00-1.66; „4” : 0.90-1.24) oraz w artości stosunku D 1:H 3, czyli sm ukłość części przyobuchow ej (np. klasa „1” : 1.20-1.92; „4” : 0.70-0.89) - ryc. 6, a p o nadto D l :H2, w m yśl zasady: im starszy topór, tym sm u- klejsza i cieńsza część przyobuchow a (ryc. 7).
B adając w artości liczbow e stosunku D l :S stw ierdzo no, że im topór starszy tym węższy. Z kolei w artości sto sunku D:D1 p o zw alają n a sform ułow anie tezy, że topo ry uw ażane za „w czesnobrązow e”, tj. klasy „4” , m ają otw ory zw ykle przesunięte w kierunku obucha. O kazy najm łodsze są krępe i m a ją szerokie obuchy (co udało
się ustalić na postaw ie analizy stosunku D :0 ), a topory najstarsze m ają obuchy sm ukłe i w yodrębnione (relacja D :0 1 ). Im topór cieńszy, sm uklejszy i dłuższy - tym jest starszy (D:H2 - ryc. 8, D :H 3, D :S - ryc.9). Im m łodszy - tym bardziej krępy (szerszy, grubszy i krótszy). Ostatnie zdania m o g ą stanow ić pod su m o w an ie przytoczonych pokrótce w yników testów.
A naliza nie uszkodzonych i nie przerabianych topo rów z obszaru kultury ceram iki sznurowej, a głównie tzw. kultury grobów jednostkow ych z północnych Niemiec (K. W. Struve 1955) dow odzi, że przez cały okres jej rozw oju dom inow ał tam w zorzec topora sm ukłego, pła skiego i asym etrycznego. W artości szeregu istotnych pro porcji topora z B orysow ca (ryc. 10) pozw alają na skla syfikow anie go w ram ach typu A3 (K. W. Struve 1955). Jest to je d y n y okaz topora zachow anego w całości (z te renu w ojew ództw a chełm skiego) dający się odnieść do w zorca toporów północnoniem ieckich. W kilku dalszych przypadkach stw ierdzono, że tylko część topora odpo w iada typow i A3. D obrym przykładem takiego zabytku z zachow aną w zorcow ą częścią przy ostrzu (ryc. 11: 1) je s t okaz z R o żdżałow a. P rzy k ład em na zachow anie w zorcow ej części przyobuchow ej (ryc. 1 1 :2 ) je st z ko lei topór z Siedlisk (J. M achnik 1966, Tabl. XXXII: 4). Istnienie tego typu przypadków dało asum pt do przypusz czeń, że zam ierzoną form ą topora był sm ukły i płaski okaz łódkow aty o asym etrycznym , zw isającym ostrzu i otwo rze zlokalizow anym centralnie lub nieco bliżej obucha, zw ykle płaszczyznow ego, silnie wyodrębnionego, z cha rakterystycznym przew ężeniem . Pozostałe formy są na tom iast efektem uszkodzeń takich toporów i ich napraw.
P ęk n ięcia zd arzały się n ajczęściej w centralnych partiach toporów, w m iejscach, gdzie przew iercony był otwór. Topory łam ały się w płaszczyźnie prostopadłej do ich osi, rzadziej ukośnej. Innego rodzaju uszkodzeniem były ubytki ostrza lub obucha. N iekiedy pęknięcia mo gły przebiegać w zdłużnie.
W ykonanie napraw polegało n a m aksym alnym wy k orzystaniu elem entów p o z o stały c h z uszkodzonego narzędzia. Prow adziło też do pow staw ania now ych form naw iązujących, o ile to było m ożliw e, do pierwowzoru. N ajłatw iejsza napraw a polegała na ponow nym zeszlifo- w aniu boków w celu odtw orzenia uszkodzonego ostrza (ryc. 12). Jej w ynikiem było skrócenie topora, pozorne przesunięcie otw oru ku przodow i oraz m niejsza asyme tria ostrza lub naw et jej brak.
N apraw om innego rodzaju poddaw ano okazy uszko dzone w części przyobuchow ej (ryc. 13). Starano się wte dy uzyskać nowy, siłą rzeczy mniej wyodrębniony, obuch. W stępne form ow anie m ogło być w ykonyw ane techniką rdzeniow ania, po czym stosow ano gładzenie.
Część przyobuchow a staw ała się oczyw iście krót sza. C ały topór nabierał pokroju sm ukłego pięciokąta. Część przy ostrzu pozostaw ała nie zm ieniona. Efektem teg o ty p u n ap raw m o że b yć w sp o m n ia n y ju ż topór z R ożdżałow a (ryc. 11:1). O ile dochodziło do kolejne Rye. 2. Usytuowanie cech mierzalnych toporów kamiennych.
SCHYŁKOWONEOLITYCZNE TOPORY KAMIENNE Z TERENU WOJEWÓDZTWA CHEŁMSKIEGO.. 263
Ryc. 3. Klasy przekrojów poprzecznych i ich udział procentowy w całym zbiorze toporów kamiennych.
go uszkodzenia i nap raw y - tym razem ostrza - pokrój narzędzia stawał się rom bow aty (typ I w g J. M achnika). Przykładem może być egzem plarz z W ólki Okopskiej (ryc. 14).
Odłamanie obucha tuż za otw orem nie pozw alało na wykonanie now ego obucha w zorcow o wyodrębnionego. N ajprostszą n ap raw ą było zeszlifow anie uszkodzonej części topora „na p ła sk o ” (ryc. 15, 17: b'). W ten sposób m ogły powstawać topory klinow ate (typ V J. M achni ka). P rzykładem j e s t to p o rek z m iejsco w o ści K anie (ryc. 16).
Topory przełam ane w połow ie na w ysokości otw oru m ogły być napraw iane tak, aby w efekcie pow stały dwa now e okazy, każdy dw ukrotnie m niejszy od form y w yj ściowej. Było to m ożliw e niezależnie od tego, czy prze łom nastąpił prostopadle, czy ukośnie w stosunku do osi pierwotnego narzędzia (tyć. 17). Toporek pow stały z czę ści przyobuchow ej m iał p ierw o tn ą część ty ln ą i na now o uform ow ane ostrze (ryc. 17: a). N arzędzie w ykonane z części przyostrzow ej - p ierw o tn ą część przednią i na now o uform ow any obuch, bardziej lub mniej w yodręb niony (ryc. 17: b). O ba toporki m usiały m ieć w yw ierco
ne now e otwory. W przekroju poprzecznym istotną róż n icą m iędzy nim i je s t asym etryczne, zw isające ostrze w okazie w ykonanym z części przedniej oryginału. To p orek pow stały z części tylnej - zw isającego ostrza nie ma. N arzędzia te sytuują się w klasie „3 ” (A. Bronicki 1991, s. 340). O kazem którego form a je s t efektem na praw iania części przyobuchow ej, je s t egzem plarz z Bu- sieńca (ryc. 18: 1) i m ożliw e, że rów nież z Siedliszcza (ryc. 18: 2). N atom iast fo rm ą p o chodną z części przy ostrzowej je s t praw dopodobnie niedokończony toporek z m iejscow ości Żółtańce (ryc. 18: 3).
N apraw ianie egzem plarzy przełam anych w zdłużnie tłum aczy genezę toporków w ysokich (typu IV J. M ach n ik a ), k tó ry c h g ru b o ść j e s t w ię k sz a od sz e ro k o śc i (ryc. 19). Z terenu w ojew ództw a chełm skiego pochodzi kilka okazów takich toporków o niew ielkich rozm iarach. Sugeruje to ich przeróbkę z form w iększych. W szystkie posiadają obuchy płaszczyznow e, niew yodrębnione, np. toporek z C hylina (ryc. 20), który m a niezupełnie zagła dzony jed en z boków co m oże św iadczyć, że je s t to n a rzędzie w ykonane z fragm entu w iększego okazu, który pękł w zdłużnie.
Ryc. 4. Wykres typu „box-and-whisker” (linia wewnątrz prostokąta = wartość średniej arytmetycznej, wysokość prostokąta = odchylenie standardowe, pionowe linie i czarne kwadraciki = ekstremalne zakresy zmienności) przedstawiający zróżnicowanie wartości zmiennej „D” (długość topora) w podziale na 4 klasy chronologiczne.
Ryc. 5. Wykres typu „box-and-whisker” przedstawiający zróżnicowanie wartości zmiennej D2:H2 (stosunek długości części przyostrzowej do wysokości topora w jego części przy otworowej) w podziale na 4 klasy chronologiczne.
SCHYŁKOWONEOLITYCZNE TOPORY KAMIENNE Z TERENU WOJEWÓDZTWA CHEŁMSKIEGO. 265
Ryc. 6. Wykres typu „box-and-whisker” przedstawiający zróżnicowanie wartości zmiennej D1:H3 (stosunek długości części przyobuchowej do wysokości topora w jego części przyobuchowej) w podziale na 4 klasy chronologiczne.
Ryc. 7. Wykres typu „box-and-whisker” przedstawiający zróżnicowanie wartości zmiennej D1:H2 (stosunek długości części przyobuchowej do wysokości topora w jego części przy otworowej) w podziale na 4 klasy chronologiczne.
Ryc. 8. Wykres typu „box-and-whisker” przedstawiający zróżnicowanie wartości zmiennej D:H2 (stosunek długości do wysoko ści topora w jego części przyotworowej) w podziale na 4 klasy chronologiczne.
Ryc. 9. Wykres typu „box-and-whisker” przedstawiający zróżnicowanie wartości zmiennej D:S (stosunek długości do szeroko ści topora w jego części przyotworowej) w podziale na 4 klasy chronologiczne.
SCHYŁKOWONEOLITYCZNE TOPORY KAMIENNE Z TERENU WOJEWÓDZTWA CHEŁMSKIEGO.. 267
Ryc. 10. Borysowiec. Topór typu A3 Struve'go. Egzemplarz wzorcowy w typie toporów północnomemieckich (wg A. Bronickiego 1991, rys. Anna Bronicka).
Ryc. 11. Przykłady toporów, których fragmenty odpowiadają typowi A3 Struve'go: 1 - Rożdżałów - topór z wzorcową częścią przyostrzową; 2 - Siedliska - okaz z wzorcową częścią przyobuchową (wg A. Bronickiego 1991 i J. Machnika 1966, rys. Anna Bronicka).
D alsze reperacje uszkodzeń toporów ju ż wcześniej napraw ianych nie były w ykluczone. Prow adziły one do całkow itego zaniku cech pierw otnych (ryc. 17: a'; 21). Toporki n ab ierały form w łaśc iw y ch ty p o m V lub II w g J. M achnika. R eprezentują je okazy z Siennicy N a dolnej i Rybiego (ryc. 22: 1) oraz L eśniczów ki K olonii (ryc. 22: 2).
Porów nanie w yników analiz m etrycznych toporów p ó łn o c n o n ie m ie c k ic h ( o p u b lik o w a n y c h w p ra c y K.W. S tru v e'g o 1955), z w ynikam i podobnych analiz całości zachow anych i uznaw anych za najstarsze to p o rów z M ało p o lsk i (J. M ac h n ik 1966, Tabl. X X X III; A. B ronicki 1991, ryc. 1-3), w skazuje na zw iązek tych drugich z typem A3 Struve'go.
Z m n ie jsz e n ie się w y m iaró w toporów , u tra ta ich sm ukłości i p łask o ść , d a ją się najlepiej w y jaśn ić w k a te g o ria c h n a p ra w , a n ie ro z w o ju ty p o lo g ic z n e g o .
W trak cie rep eracji staran o się - o ile było to m ożliw e - o zach o w an ie form y p ierw o w zo ru , czyli typu A3 wg S tru v e 'g o . W ie lo k ro tn e n a p ra w y p o w o d o w a ły n ie u c h ro n n y zan ik p o żąd an y ch cech „staro szn u ro w y ch ” . S p raw iały ró w n ież, że b rak o w ało w k ońcu d o sk o n a łych pierw ow zorów . K ształty i p ro p o rcje części to p o rów w skazują, że na o k reślo n y m etapie w zorcam i sta w ały się n arz ę d z ia po n ap raw ach . W zo rzec m ałych ro z m ia ró w m ó g ł b yć k o p io w a n y w w ięk szej skali. P ew na n iew ielk a ilość to p o ró w k am ien n y ch z terenu w o jew ó d ztw a ch ełm sk ieg o nie daje się je d n a k w pisać w p rz ed staw io n y w yżej schem at. M o żliw e, że m am y w ty ch p rzy p ad k ach do czy n ien ia z ko ń co w y m i etap a mi nap raw to p o ró w innych, niż w zo ro w an e na typach p ó łn o cn o n iem ieck ich . N ie je s t je d n a k w y k lu czo n e, że są to to p o ry z w iązan e z ok resam i pó źn iejszy m i, np. k u ltu rą łużycką.
SCHYŁKOWONEOLITYCZNE TOPORY KAMIENNE Z TERENU WOJEWÓDZTWA CHEŁMSKIEGO.. 269
Ryc. 12. Schemat naprawy uszkodzonego ostrza topora pole gającej na zeszlifowaniu obu boków.
Proponow any sc h e m a t rozum ow ania nie przeczy dotychczasow ym p o g lą d o m na chronologię w zględną top o ró w kultury c e ra m ik i sznurow ej w M ałopolsce. G łó w n ą p rzy c z y n ę „ d e g e n e rac ji” form y w yjściow ej w idzi jednak nie w tzw . rozw oju typologicznym form y lecz w zdecydow anej przew adze ilości egzem plarzy n a praw ianych (już istn iejący c h ) nad now ow ytw arzanym i. R elatyw izuje też p o ję c ie topora typologicznie starsze go i młodszego.
Przyjęcie tego p u n k tu w idzenia prow adzi do kilku w niosków natury ogólniejszej. O tóż społeczności kultu ry ceramiki sznurow ej użytkujące topory na terenie w o jew ództw a chełm skiego nie m iały kontaktu z ośrodkam i m asowej produkcji sm ukłych, w zorcow ych toporów (np. Ju tla n d ią Szlezw ikiem -H olsztynem , Śląskiem itd.). Z a
Ryc. 13. Schemat naprawy topora uszkodzonego w części przyobuchowej polegającej na odtworzeniu krótszego, ale wy odrębnionego obucha.
ginęła też na tym terenie w iedza technologiczna, um oż liw iająca p o djęcie w łasnej p ro d u k cji takich toporów. P ozostały je d y n ie takie sam e ja k na innych terenach uw arunkow ania kulturow e, podtrzym ujące potrzebę po siadania toporów kam iennych, naw et w ich „zdegenero- w anej” licznym i napraw am i postaci.
Liczna obecność toporów k ultury ceram iki sznuro wej na om aw ianym terenie każe nam zm ienić do ty ch czasow y pogląd co do zasięgu tej k ultury (J. M achnik 1991). O bszar ten znalazł się niew ątpliw ie w zasięgu osadnictw a kultury ceram iki sznurow ej u schyłku jej rozw oju. P rzek o n u je o tym z d e c y d o w an a p rzew ag a form w ielo k ro tn ie n ap raw ian y ch , których datow anie zw iązane je s t głów nie z k ońcem neolitu i początkiem epoki brązu.
Ryc. 14. Wólka Okopska. Toporek rombowaty (wg A. Bro- nickiego 1991, rys. Anna Bronicka).
Ryc. 15. Schemat naprawy topora uszkodzonego przez odła manie obucha nieco powyżej otworu (powstawanie toporów typu V J. Machnika).
SCHYŁKOWONEOLITYCZNE TOPORY KAMIENNE Z TERENU WOJEWÓDZTWA CHEŁMSKIEGO.
Ryc. 17. Schemat naprawy topora przełamanego ukośnie (1) lub prostopadle w części otworowej oraz kolejnych napraw obuchów egzemplarzy powstałych w wyniku poprzedniego uszkodzenia (2: a, a'; b, b').
Ryc. 18. Przykłady toporków powstałych w wyniku naprawy egzemplarzy przełamanych w części przyotworowej : 1 - Busieniec, 2 - Siedliszcze - toporki wykonane z części przyobuchowej; 3 - Żółtańce - toporek wykonany z części przyostrzowej (wg A. Bro- nickiego 1991 rys. Anna Bronicka).
SCHYŁKOWONEOLITYCZNE TOPORY KAMIENNE Z TERENU WOJEWÓDZTWA CHEŁMSKIEGO. 273
Ryc. 19. Schemat powstawania tzw. toporków „wysokich” w efekcie naprawy topora przełamanego wzdłużnie.
Ryc. 20. Chylin. Przykład toporka „wysokiego” (wg A. Bro- nickiego 1991, rys. Anna Bronicka).
Ryc. 22. Przykłady toporków o formach całkowicie „zdegenerowanych” w wyniku licznych napraw i braku dostępu do „starosz- nurowych” wzorców: 1 - Rybie; 2 - Leśniczówka Kolonia (wg A. Bronickiego 1991, rys. Anna Bronicka).
Lit e r a t u r a B r o n i c k i A.
1991 Późnoneolityczne i wczesnobrązowe toporki ka mienne z obszaru województwa chełmskiego, Lub. Mat. Arch., t. 6, s. 297-340.
M a c h n i k J.
1966 Studia nad kulturą ceramiki sznurowej w Ma-łopolsce, Wrocław.
1979 Krąg kultury ceramiki sznurowej, PZ Pol., t. 2, Neolit, s. 337-411.
1991 Die Ergebnisse neuster Forschungen über die Kultursituation und Chronologie an der Wende
des Neolithikum.., und der Bronzezeit in dem Flussgebiet der oberen Weichsel und Dnestr, Thraco-Dacica, t. 12, s. 5-14.
M i t r u s E.
1993 Kurhan kultury ceramiki sznurowej na stan. 3 w Białce, gm. Krasnystaw, woj. chełmskie, Spr. Arch., t. 45, s. 99-111.
S t r u v e K. W.
1955 Die Einzelgrabkultur in Schleswig-Holstein und ihre kontinentalen Beziehungen, Neumünster.
An d r z e j Br o n i c k ia n d Sł a w o m i r Ka d r ó w
La t e Ne o l i t h i c St o n e Ba t t l e Ax e sf r o m t h e Te r r it o r yo f Ch e ł m Vo iv o d s h ip. M e t r o l o g y. Th e Is s u e o f Ut il is a t io n o f Da m a g e d a n d De s t r o y e d It e m s
The data base for the study consists o f 118 stone battle axes from Chełm voivodship published by Andrzej Bronicki (1991). The article aimed to present a metrical analysis o f the assemblage. All items were measured in accordance with the scheme presented in figure 2. In this way 12 basic variables and 20 additional ones were obtained by dividing the former by themselves. Additionally, a division into 5 classes of hori
zontal shape sections was used (Fig. 3). No „objectively” exi sting types could be distinguished (bi- and multi-modal distri butions were not obtained). Therefore, it was decided that the four typological groups distinguished by Jan Machnik (Mach nik 1966, Bronicki 1991, Tab. 1) will be used as the basis for further analysis. Using a computer package of statistical pro cedures Stratigraphies 2.0 (the Cochran, Bartlet and Hartley
SCHYŁKOWONEOLITYCZNE TOPORY KAMIENNE Z TERENU WOJEWÓDZTWA CHEŁMSKIEGO.. 275
tests) the validity of the assumed parameters was tested. It tur ned out that with time the cutting edges of the battle axes beca me less drooping. The older items are flatter and lean in the butt and cutting edge parts when compared to the younger items which were decidedly more stout. Also the shapes of the butts varied: the oldest items have distinctly shaped butts, someti mes with a characteristic narrowing, while in the younger items the butts become flat or semicircular.
The battle axe from the oldest horizon of the Corded Ware culture from Borysowiec (Fig. 10) which corresponds to the north German type A3 after Struve, and the presence of battle axes imitating the latter in terms of the shape of the cutting edge and butt parts, allowed to hypothesise that the lean and flat boat-shaped battle axe, with an asymmetrical drooping cutting edge, narrowed butt, and a centrally positioned shaft was a model which was adhered to the new items produced in this time. The typological diversity of the battle axes can follow from frequent repairs involving both cutting edges and butts.
The repairs aimed at retaining the form of the original item. An exception to this rule is constituted by battle axes of type V after Machnik, which could have been produced
alre-Muzeum Okręgowe w Chełmie, Katedra Archeologii UMCS w Lublinie
ady by repairing the first serious damage of its original butt. In the cases when the axe broke in the part of the shaft, both pie ces could be used to produce two smaller items, in which case, the one made from the butt-part did not have a drooping cut ting edge.
There were multiple repairs. The sharpening o f the cut ting edge and renewing of the butt lead to the shortening of the tools which in turn became more stout. In time the characteri stic features of the model boat-shaped battle axe disappeared completely. Eventually, in the absence of model items which would have been newly brought from the centres of their pro duction (northern Germany, Denmark, Silesia), the renewed items became used as models for the local manufacture. The secondary models of small size could have been copied on a lar ger scale.
The proposed line of argument perceives the cause of the „degradation” of the original form (the boat-shaped battle axe) not in the typological development of the model, but rather in the considerable role o f repairs and, eventually, in the absence of model forms. Thus the concept of a typologically older or younger battle axes is relativised.
