Pierwiastki śladowe w wodach dorzecza Bystrej (Wyżyna Lubelska)

ROCZNIKI GLEBOZNAWCZE T. X X X , NR 1, W A R S Z A W A 1979

A L IN A K A B A T A -P E N D IA S, EDW ARD BOLIBRZUCH

P IE R W IA S T K I ŚLA D O W E W W O D A C H D O R Z E C Z A B Y ST R E J (W Y Ż Y N A L U B E L SK A )

Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach

WSTĘP

W ystępow anie pierw iastków śladow ych w pow ierzch n iow ych w odach lądow ych jest ostatnio przedm iotem og óln ego zainteresowania. Stężenie tych pierw iastków w w odach czystych odzw ierciedla fragm ent ich natu­ ralnego cyklu geochem icznego. Nadm ierna ich zawartość w w odach za­ nieczyszczonych pow od u je zaburzenia w rozw oju organizm ów w odn ych oraz stanowi zagrożenie zachwiania rów now agi chem icznej poszczegól­ nych ogniw łańcucha pokarm ow ego. Zm iany zawartości pierw iastków śladow ych w płyn ących i stojących w odach zanieczyszczonych zrzutami różnych ścieków ob ję te są szczegółow ym i badaniami. M ało jest natomiast in form acji o naturalnym ich w ystępow aniu w rzekach Polski.

W iększość pierw iastków śladow ych, a zwłaszcza metali ciężkich, nie utrzym uje się długo w w odzie w form ie rozpuszczonej, gdyż podlega w ytrąceniu w skutek procesów utleniania, tw orzenia różnych zw iązków chem icznych oraz sorpcji przez organiczną i m ineralną fra k cję osadów dennych. D latego ocenę stopnia zanieczyszczenia pierwiastkam i ślado­ w ym i zbiorników w odn ych opiera się na pom iarach zawartości tych składników w wodzie, w zawiesinie koloidalnej oraz w osadach dennych.

Badania zawartości naturalnej n iektórych pierw iastków śladow ych podjęto w obrębie dorzecza Bystrej na obszarze W yży n y Lubelskiej. R e­ jon ten nie jest o b ję ty w pływ em zanieczyszczeń przem ysłow ych oraz p o­ siada m ało osiedli odprow adzających ścieki kom unalne do rzek.

OBIEKT I METODY B AD A Ń

P róbki w od y do badań pobierano w okresie od kw ietnia 1975 r. do grudnia 1976 r. w punktach zaznaczonych na planie dorzecza Bystrej (rys. 1), w y typ ow a n y ch do analiz chem icznego składu w ody [8]. Próbki*

108 A. K abata-P endias, E. Bolibrzuch

Rys. 1. Rozmieszczenie punktów pobierania wody i osadów dennych dc rzeczą Bystrej

1 ... 22— punkty badań, a — granica dorzecza

Sites of collection on water and bottom sediments from Bystra river drainage basin

1 ... 22 — investigation points, a — catchment area border

w ody pobierano cztery razy w roku, co trzy miesiące, a próbki osadów dennych — dw ukrotnie w 1976 r.

Bezpośrednio po pobraniu w ody w pojem niki z polietylenu odsączano nieznaczne ilości zawiesiny, a następnie w odę odparow yw a no do sucha. Osad ropuszczony w kwasie solnym stosow ano do bezpośredniej absorp­ cyjn ej analizy płom ieniow ej do oznaczenia zawartości Mn, Zn, Fe oraz po zagęszczeniu do fazy organicznej dla następujących pierw iastków : Cd, Cu, Pb. Zaw artość boru oznaczano kolorym etryczn ie metodą kurkum ino- wą. Zastosowano m etodykę analityczną opracow aną przez zespół auto­ rów [4].

Próbki osadów dennych po wysuszeniu do pow ietrznie suchej masy rozłożono w m ieszaninie stężonych kw asów : azotow ego i nadchlorow ego. Zaw artość pierw iastków śladow ych oznaczono podobnie jak w próbkach wody.

Pierwiastki śladowe w wodach dorzecza Bystrej 109

W Y N IK I I DYSK U SJA

W arunki geologiczne, rodzaj p ok ryw y glebow ej oraz ukształtowanie subregionów W yży n y Lubelskiej, w obrębie których zn ajdu je się dorze­ cze B ystrej, opisane są szczegółow o przez P o n d l a i in. [8].

Na całym obszarze dorzecza przew ażają (pow yżej 8 0 % pow ierzchni) upraw y rolnicze. W rejon ie tym dom inują gleby w ykształcone z u tw o­ rów lessow ych o zróżnicow anej miąższości, zalegających na kredow ych skałach w ęglanow ych, a w m niejszym stopniu na piaskow cach rnargli- stych i glaukonitow vch.

P odłoże skał w ęglan ow ych w dorzeczu B ystrej w pływ a w znacznym stopniu na m ineralizację wTod y cieków . G łów nym i kationami suchej po­ zostałości w ód są wapń i magnez, których zawartość przew yższa n a j­ częściej w ystępu jące stężenia w rzeczn ych w odach Polski. Natomiast stężenie d w óch g łów n y ch anionów. S O * ~ i Cl- zn ajdu je się w w odach dorzecza B ystrej na ogół w zakresie zawartości pow szechnie w ystępu ją­ cych [8, 9].

D o ocen y stopnia zanieczyszczenia w ód pow ierzch n iow ych konieczne jest poznanie zawartości pierw iastków śladow ych w ich osadach den­ nych. Zw łaszcza akum ulacja metali ciężkich w osadach jest dobrym wskaźnikiem dla chem icznych zanieczyszczeń [1, 2, 7].

O sady denne cieków dorzecza B ystrej zaw ierają głów n ie fra k cję p y ­ łow ą (> 6 0 % ) , która składa się w przew ażającej ilości z kw arcu. Obecność skaleni i kalcytu, podobnie jak m inerałów m ikow ych, jest bardzo mała. Ponadto w osadach w ystępu je kaolinit w ilościach śladow ych. P ojem ność sorpcyjn a m ineralnej fra k cji tych osadów jest niska.

Słaba m igracja kationów m etali ciężkich w środow iskach w ęglan o­ w ych jest jedną z podstaw ow ych przyczyn niskiej zawartości tych pier­ w iastków w w odach w y p ły w a ją cy ch z u tw orów wapiennych. Uzyskano istotną zależność, z praw dopodobieństw em 9 8 % k orelacji negatyw nej dla następujących kationów : C a-M n, C a-F e, M g-M n , M g-F e, M g -Z n oraz z praw dopodobieństw em 9 5 % dla: C a -Z n i M g -P b (przy n — 70). Stęże­ nie m iedzi natomiast w ykazało dodatnią zależność od w ystępow ania w ap­ nia w wodach.

Zaw artość m iedzi m ieści się w zakresie średnich w artości roczn ych 0,53-1,78 ppb (tab. 1), co odpow iada stężeniom tego pierwiastka w w o ­ dach bardzo czystych zbiorników oraz fiord ów norw eskich. Ilości miedzi w w iększości rzek, nawet w zględnie czystych, przew yższają te w artości [5, 6, 9]. O kresow e zm iany zawartości m iedzi są nieznaczne i na o g ół nie­ regularne (rys. 2). Nie różn icu je się także je j poziom w w odzie źródla­ nej w porów naniu z wodajni potoków i rzek. N ajw yższe średnie stężenia m iedzi stw ierdzono w w odzie potoku W itoszyńskiego, w której w ystę­ puje także najw yższa zawartość żelaza. Obliczenia statystyczne w ykaza­ ły istotną zależność pom iędzy w ystępow aniem m iedzi i żelaza w wodzie.

Zawartość miedzi w wodach i osadach dorzecza Bystrej Copper content of water and bottom sediments of Bystra river basin

а и e 1 a 1

Miejscowość i rod zaj wód

Zawartość w wodzie - Content i n water Zawartość w osadach

Punkt ppb

pomiarowy

L o c a lity and kind o f water 1975 1976

C ontent in sedim ents WAo S ite

zak res - range X zak res - range X

Sx ppm X Źródła - Sp rings 1 Sporniak P a l i k i j s k i 0 , 9 5 - 1 ,0 3 1 ,0 0 0 , 6 9 - 1 , 6 3 1 ,0 9 1 ,0 4 0 ,0 9 3 5 ,6 0 5 ,1 4 Antopol 0 , 5 9 - 2 , 2 7 1 ,1 1 0 , 3 8 - 0 , 7 8 0 , 6 2 0 ,9 0 0 ,2 3 5 - -13 Wąwolnica 0 , 7 6 - 1 , 9 9 1 ,2 3 0 , 2 4 - 1 , 1 3 0 , 7 2 0 ,9 8 0 ,1 8 1 - -14 Rzeczyca 1 , 0 4 - 1 ,9 5 1 ,4 9 0 , 7 6 - 2 , 7 6 1 ,3 0 1 ,3 9 0 ,2 5 5 5 ,7 5 4 ,4 2 17 Celejów

Rzeka E y stra - R iver B ystra

0 ,6 6 - 0 ,9 1 0 ,7 8 0 , 2 6 - 3 , 7 9 1 ,6 0 1 ,1 9 0 ,3 8 7 3 P a lik ijo 0 , 7 4 - 0 ,9 8 0 ,8 4 0 , 8 3 - 2 , 0 5 1 ,3 9 1 ,11 0 ,1 7 1 1 0 ,1 0 7 ,2 7 4 Wojciechów K olonia 0 , 6 0 - 1 , 7 9 1 ,0 0 0 , 6 5 - 1 , 9 9 1 ,2 1 1 ,1 0 0 ,1 8 4 7 ,5 9 6 , 2 7 10 Nałęczów 0 , 7 4 - 1 , 3 2 0 ,9 5 0 , 5 9 - 1 , 1 5 0 ,8 3 0 ,8 9 0 ,0 8 6 7 ,8 3 9 ,4 3 11 Hałęczów 0 , 8 0 - 0 ,9 5 0 ,8 5 0 , 2 6 - 0 , 6 9 0 ,5 3 0 ,6 9 0 ,0 7 8 8 , 6 7 1 6 ,3 6 12 Wąwolnica 0 , 5 5 - 1 ,1 3 0 ,7 6 0 , 5 5 - 0 , 9 4 0 , 7 5 0 ,7 5 0 ,0 7 2 9 ,9 7 1 3 ,2 9 20 Wierzchoniów 1 ,0 9 - 1 ,6 5 1 ,3 1 0 , 7 3 - 2 , 0 5 1 ,2 3 1 ,2 7 0 ,1 5 0 8 , 8 0 7 ,1 5 22 B ochotnics

Rzc-lca Czerka - R iver Czerka

0 , 8 6 - 1 ,8 6 1 ,2 1 0 , 9 0 - 2 , 2 5 1 , 55 1 ,3 8 0 ,1 7 7 7 ,1 5 4 ,6 1 6 Chmielnik 0 , 4 5 - 1 ,7 3 0 ,8 9 0 , 3 4 - 1 , 0 3 0 , 8 0 0 ,8 4 0 ,1 5 5 1 2 ,6 9 1 5 ,8 6 5 Łubki Potoki - Streams 0 , 7 0 - 1 ,3 9 0 ,9 1 1 , 0 6 - 1 ,4 3 1,16 1 ,0 4 0 ,0 9 8 7 ,7 1 6 ,6 5 9 C zesławice 0 , 9 3 - 1 ,4 0 1 ,0 9 0 , 8 3 - 1 , 5 0 1 ,0 6 1 ,0 8 0 ,1 0 9 1 3 ,9 1 1 3 ,1 2 1b Vr’it o s z y r 0 , 7 0 - 2 ,6 8 1 ,2 5 0 , 5 5 - 3 , 2 9 1 ,7 8 1 ,5 1 0 ,3 9 1 5 ,5 1 3 ,1 0 19 Celejów 1 , 1 3 - 1 ,4 0 1 ,2 2 1 , 3 0 - 1 ,7 3 1 ,4 8 1 .3 7 0 ,0 8 2 1 0 ,0 7 6 ,8 0

x Wskaźnik akum ulacji .7 osadach dennych wyrażony stosunkiem za w a rto śc i p ierw ia stk a śladowego w osadach do jeg o s tę ż e n ia w wodzie /w a rto ść pomno­ żona przez 1 0 0 0 /

Index o f accumulation in bottom sediments c a lc u la te d as a r a t i o o f trace elem ent in sedim en ts to t h e ir co n c e n tra tio n in water /f i g u r e s m u lt i - p lie d by 1 0 0 0 /

110

Pierwiastki śladowe w wodach dorzecza Bystrej ₁₁₁

Rys. 2. Zawartość miedzi i cynku w wodach rzeiki Bystrej w okresie 1975-197(f The copper and zinc content in the Bystra river water in 1975-1976

O sady denne pobrane ze źródeł i potok ów zaw ierają najczęściej m niej m iedzi niż osady cieków rzecznych, w k tórych średnie ilości tego pier­ wiastka w ynoszą 7,71-12,69 ppm. W artość wskaźnika akum ulacji m iedzi w osadach w stosunku do stężenia w w odzie jest najniższa dla potoku W itoszyńskiego, co w skazuje, że w tych w arunkach proces wiązania m ie­ dzi jest słabszy niż w innych ciekach. P rocesy sorbow ania m iedzi przez osady zachodzą najintensyw niej w rzece B ystrej, zwłaszcza poniżej ujścia ścieków kom unalnych N ałęczow a (pkt 1 1). Zaw artość m iedzi w osadach dennych badanej zlew ni odpow iada w ielkością rzędu częstości tego pier­ wiastka w utw orach piaszczystych (tab. 8) oraz w artościom podaw anym dla osadów czystych rzek Polski [7].

Średnie stężenia cynku w e w szystkich rodzajach w ód dorzecza B y ­ strej m ieszczą się w granicach 10-30 ppb (tab. 2). Są to niskie w artości odpow ia dające poziom ow i cyn ku w ystępu jącego w w odach bardzo czy­ stych zbiorników [5]. Z bliżone ilości cynku w w odach źródlanych i rze­ czn ych w skazują, że jest to naturalna zawartość dla tego rejonu.

W środow isku słabo kw aśnym i ok syda cyjn ym cynk podlega szybkiej sorp cji przede w szystkim przez w odorotlen ki żelaza [3]. T ym należy tłu­ m aczyć znaczne nagrom adzenie cynku w osadzie dennym m ałego potoku w Czesławicach, w którym ok resow o w ystępują w arunki redu k cyjn e d o­ prow adzające do w ytrącania zw iązków żelaza. W artość wskaźnika kon­ cen tracji cynku w osadach tego potoku jest w ysoka. R ów nież zwiększoną kon centrację cynku stw ierdzono w osadach' rzeki B ystrej w pobliżu osie­ dli (N ałęczów i W ąw olnica). W skaźnik k on centra cji cyn k u w tych

punk-'Г a b e l a

Zawartość cyrku w wodach i osadach dorzecza Bystrej Zinc content of water and bottom sediments of Bystra river basin

.Tunkt pomiarowy

M iejscowość i rodzaj wód

'•awartoii w wodzie - Content in water Zawartość w osadach P P b S ite L o c a l iJ.\v and kind o f w a t e r •.97-3 1976 s ; Content in sedim ents ppm X ЛАо zak res - rar.ge X zak res - range X

Źródła - Springs i Lporr.iak P a li k i Jski 10 , 0 - 2 J , 4 1 7 , 9 И , 3 - 5 1 , 3 '■3,5 28 2 4 , 6 0 4 66,2 1 , 7 2 7 A ntcpol 9 , 5 - 2 0 , 1 1 3 , 8 6,6-1 2 , 5 9 , 4 1 1 , 9 1 , 6 2 3 - -1 > •V^wolnica 9 , 0 - 2 1 , 3 1 4 , 0 1 0,3-36,;. 2 2,0 1 8 , 0 3 , 4 0 9 - -14 Pzeczyca 8 , 5 - 3 0 , 0 1 5 , 8 8 , 9 - 3 0 , 0 1 9 , 5 1 7 , 3 3 , 54 4 3 4 , 6 1 , 7 7 17 C elejów F. z e ka B ystra - River l y n t i r . 9 , 4 - 2 3 , 8 13 , 6 8 , 3 - 7 2 , 5 3 1 , 5 2 2, 5 7 , 5 1 3 3 P a li k i Je 8 , 8 - 1 9 , 3 1 4 , 7 1 7 , 0 - 1 8 , 1 ■’7 , 5 1 6 , 1 1, 2 3 8 7 2 , 5 4 , 1 4 4 «ïojciechôw Kolonia 6 , 4 - 2 1 , 6 1 2 , 0 9 , 1 - 1 9 , 8 1 3, 3 1 2 , 6 1 . 9 0 5 4 8 , 7 3 , 6 6 10 Nałęczów 5 , 9 - 1 5 , 9 1 0 , 6 9 , 3 - 1 7 , 4 1 2 , 9 1 1 , 7 1 , 3 8 9 5 8 , 6 4 , 5 4 11 Hałęczów . 1 ? , 3 - 2 2 , 5 1 4 , 9 9 » 4 - 1 3,1 1 1 , 6 1 3 , 3 1 , 3 7 7 7 3 , 7 6 , 3 5 12 Wąwolnica 7 , 3 - 1 3 , 9 9 , 9 5 , 9 - 1 1 , 6 9 , 7 9 , 8 0 , 8 8 8 9 0 , 0 9 , 2 8 2 0 Wierzchoniów s , ' - : o , o 1 6 , 4 9 , 3 - 7 0 , 0 3 5 , 9 2 6 , 1 7 , 5 7 4 m , 2 1 , 9 8 2 2 Bochotnica

fczeka Czerka - F.iver Czerka

6 , 3 - 1 6 , D 1 1 , 9 9 , 8 - 3 7 , 5 1 9 ,2 1 5 ,5 3 ,4 0 3 5 3 ,7 2 , 8 0 6 Chmielnik 5 , 4 - 1 3 , 3 7 ,1 8 , 6 - 1 3 , 0 1 1 ,3 1 0 , 5 1 , 0 9 7 6 0 , 0 5 ,3 1 5 Łubki P otoki - Streams 7 , 5 - 2 3 , 3 1 2 , : - . 8 , 6 - 2 1 , 3 16,1 1 4 ,2 2 , 2 8 7 5 1 ,2 3 ,1 8 9 C zesław ice 7 , 5 - 2 2 ,1 1 3 ,0 9 , 6 - 1 3 , 9 1 1 ,4 1 2 ,3 1 , 7 9 0 1 0 0 ,0 8 , 7 7 16 W itoszyn -t- 00 1 JCDC со 1 4 ,0 1 0 , 5 - 2 5 , 0 1 6 ,5 15 ,1 3 ,1 9 0 3 2 ,8 2 ,4 3 19 CeleJów 1 3 , 5 - 2 8 ,1 18,1 1 0 , 0 - 2 2 , 9 1 3 ,6 1 5 ,8 2 ,3 1 0 8 0 , 0 5 ,8 8

x Wskaźnik akum ulacji ob liczon y Jak w ta b , 1 Index o f accum ulation c a lc u la te d as in Tab. 1

1 1 2 A . K a b a ta -P e n d ia s . E . Bol ib rzu ch

R ie r w ia s tk i śl a d o w e w w o d a c h d o rz e c z a B y s tr e j 1 1 3

Zawartość manganu w wodach i osadach dorzecza Bystrej Manganese content of water and bottom sediments of Bystra river basin

T a b e l a 3

Z a w a rto ś ć w w odeie - C o n te n t i n w a te r Z a w a rto ś ć

M ie jsco w o ść i rodza.1 wód шЛ) w oeadacl1

pomiarowy — | — | , Content i n WA*

S i t e L o c a l i t y and k in d o f w a te r ---1 2 1 2--- 1212--- ^ s e d im e n ts г а к г е з - ran ça x z a k r e o - range 5E x x

X Ź r ó d ła - S p rin g e 1 S p o r n ia k P a l i k i j e k i 2 , 0 - 2 , 3 2 , 2 1 , 8 - 4 , 8 2 , 9 2 , 5 0 , 3 3 7 139 4 7 , 9 7 A n to p o l 1 , 5 - 4 , 3 3 , 2 2 , 5 - 2 , 5 2 , 5 2 , 9 0 , 3 5 2 13 W ąw olnica 2 , 0 - 4 k8 3 , 3 2 , 5 - 3 , 0 2 , 6 2 , 9 0 , 3 2 3 14 R ze czyca 2 , 0 - 4 , 0 3 , 0 2 , 5 - 9 , 0 5 , 3 4 , 1 0 , 8 5 1 74 1 3 , 9 17 C e le jó w 5 , 5 - 6 , 8 6 , 2 6 , 0 - 7 , 0 6 , 7 6 , 4 0 , 1 9 7 Rzeka B y s tr a - R iv e r B y s tra 3 P a l i k i j e 8 , 0 - 2 9 , 0 2 2 , 3 3 3 , 0 - 6 7 , 5 4 7 , 5 3 4 , 9 6 , 3 2 6 275 5 , 8 4 W ojciechów K o lo n ia 7 , 0 - 2 1 , 5 1 5 , 6 2 1 , 5 - 3 4 , 3 2 5 , 8 2 0 , 7 2 , 7 5 3 277 1 0 , 7 10 Nałęc zó w 9 , 3 - 3 5 , 3 2 2 , 8 1 3 , 0 - 4 0 , 0 2 9 , 5 26,1 4 , 0 0 3 342 1 1 , 6 11 N ałęczów 1 0 , 5 - 4 6 , 8 2 8 , 8 2 3 , 3 - 7 1 , 5 5 0 , 3 3 9 , 6 7 , 6 8 6 390 7 , 8 12 W ąw oln ica 1 0 , 0 - 4 3 , 5 32, 1 3 6 , 3 - 8 7 , 5 6 2 , 3 4 7 , 2 8 , 5 6 1 402 6 , 5 20 W io rzc h o n ió w 9 , 3 - 2 9 , 5 2 1 , 9 2 5 , 3 - 5 0 , 5 3 7 , 8 2 9 , 8 4 , 4 3 7 530 1 4 , 0 22 B o c h o tn ic a 8 , 3 - 2 6 , 5 1 9 , 2 2 3 , 3 - 4 9 , 8 3 6 , 2 2 7 , 7 4 , 4 6 6 410 1 1 , 3 R zeka C ze rk a - R iv e r C ze rk a 6 C h n ie ln i k 5 , 5 - 3 7 , 0 1 8 , 4 6 , 3 - 1 9 , 5 1 1 , 3 1 4 , 9 3 , 6 3 8 227 2 0 , 1 5 Ł u b k i 6 , 5 - 2 1 , 8 1 3 , 3 1 5 , 5 - 2 1 , 5 1 8 , 8 1 6 , 0 2 , 0 4 3 192 1 0 , 2 P o to k i - S tream s 9 C z e s ła w ic e 8 1 , 8 - 4 5 0 , 0 - 9 0 , 0 - 1 0 5 0 , 0 - 3 5 4 , 4 1 8 7 , 3 4 0 252 2 , 7 16 W ito a z y n 5 , 3 - 2 2 , 3 1 5 , 4 1 0 , 0 - 3 4 , 5 26 ,1 2 0 , 7 3 , 7 2 9 195 7 , 5 19 C e le jó w 5 , 3 - 6 7 , 5 2 4 , 4 9 , 5 - 6 8 , 3 2 9 , 9 2 7 , 2 9 , 1 7 0 727 2 4 , 3

x W skaźn ik aka m u la c v j - у o b lic z o n y j a k w t a b . 1 |

T Cl b G 1 ci Zawartość ic lasa ï; wodach i ot:«.dach tierce csa Byotroj

Iron content of wator and bottom sedir”.;:::üij of Еуз-га rive ? baain

Zawartość w wodzio - C c r te r t ir. wл te r Zawartość w osadach Contend in sedim ents

%

Punkt M iejscow ość i rod zaj wód ppb

. „ . X "'"c pomiarowy

S i t e L o c a lit y and kind o f water

1975 1976

zak res - range X zak res - rang^ - X

Źró d ła - S p rin gs 1 Sporniak P a l i k i j s k i 1 3 , 0 - 2 5 ,5 2 1 ,5 16, 2 - 3 4 ;5 2 2 , S 2 2 ,2 2 ,3 0 0 0 , 8 0 351 7 Antopol 1 5 , 2 - 4 1 ,5 2 3 ,6 1 3 , 3 - ',7 ,5 1 4 ,9 »9,9 3 ,7 2 0 - -13 Wąwolnica 1 7 , 0 - 4 7 ,0 3 0 ,2 1 5 , 5 - " 0 , 0 2 0 ,3 2 5 ,5 4 ,1 1 3 - -14 Rzeczyca 1 5 , 8 - 4 2 ,3 2 6 ,5 1 3 , 8 - 3 1 ,0 22 >1 2 4 ,3 3 7 258 0,61 276 17 C elejów

Rzeka B ystra - Riverr B ystra

7 8 , 0 - 2 1 2 , 5 1 4 2 ,5 1 5 7 ,5 - 1 3 7 , 5 1 7 5 ,6 1 5 9 ,1 1 5 ,5 9 4 3 P a li k i je 5 7 , 5 - 1 0 5 , 5 C 2 ,3 1 1 4 »3 - 5 4 5 , 0 2 3 9 ,0 1 6 0 .9 56,C 3 2 1 ,0 1 42 4 Wojciechów K olonia 4 7 , 8 - 8 7 , 0 6 4 ,4 7 0 , 0 - 2 3 0 , 0 1 2 4 ,1 2 4 ,2 2 0 ,6 3 5 0 , 8 4 67 10 Nałęczów 5 9 , 5 - 1 0 1 , 3 7 3 ,9 8 6 , 3 - 1 8 0 , 0 1 1 1 ,7 9 5 ; 4 1 2 ,9 7 0 1 ,1 8 105 11 Nałęczów 7 9 , 8 - 1 6 7 , 5 1 1 2 ,5 7 3 ,0 - 2 2 2 , 5 1 4 4 , 1 1 2 3 ,3 1 7 ,6 8 3 1 ,3 6 24 12 Wąwolnica 6 9 , 8 - 1 3 0 , 0 1 2 2 ,7 - .2 4 ,3 - 2 5 2 ,5 1 9 1 ,1 1 5 6 ,9 2 0 ,4 7 4 1 ,4 1 74 20 Wierzchoniów 9 0 , 0 - 1 3 4 , 8 1 1 7 ,0 1 1 4 , 3 - 1 8 0 , 0 1 3 4 ,5 1 2 5 ,7 9 ,0 8 0 1 ,3 9 103 22 B ochotnica

Rzeka Czerka - R iv er Czerka

7 3 , 3 - 1 1 8 , 5 1 0 3 ,8 9 3 , 0 - 1 7 2 , 5 1 4 0 ,7 1 2 2 ,3 1 1 ,3 7 0 1 ,1 5 81 6 Chmielnik 4 6 , 3 - 1 2 0 , 5 7 6 ,4 4 9 , 3 - 1 0 7 , 5 7 0 ,3 7 3 ,3 1 0 ,3 9 0 1 ,0 4 147 5 Łubki P o to ki - Streams 3 7 , 5 - 6 7 ,3 5 2 ,7 5 1 , 3 - 9 0 ,0 7 4 ,0 6 2 ,4 6 ,5 7 5 0 ,7 3 102 9 C zesław ice 1 4 2 ,5 - 3 4 0 ,0 2 0 9 ,0 1 0 3 , 0 - 3 4 0 , 0 2 0 6 ,0 2 0 7 ,7 3 6 ,1 2 2 2 ,2 6 110 16 Witoszyn 4 7 , 8 - 9 5 ,2 7 1 ,2 6 3 , 3 - 1 5 2 , 5 1 1 0 ,0 9 1 ,1 1 2 ,7 5 4 0 , 7 6 69 19 C elejów 5 0 , 5 - 1 2 6 , 3 9 3 ,2 6 3 , 5 - 1 7 2 , 5 9 3 ,0 9 3 ,1 1 4 ,8 6 7 1 ,6 7 179

x Wskaźnik ak um ulacji o b lic zo n y ja k w t a b . 1 Index o f accum ulation c a lc u la te d as i n t a b . 1

1 1 4 A . K a b a ta -P e n d ia s , E . B oli brz uch

Pierwiastki śladowe w w odach dorzecza Bystrej 115

tach w ynosi 4-9, podczas gdy w osadach źródeł zaledw ie 1,7. Osady d o­ rzecza B ystrej zaw ierają przeciętnie w ięcej cynku od klarkow ej wartości

tego pierwiastka dla u tw orów piaszczystych (tab. 8).

O kresow e zm iany stężenia cynku w w odzie rzeki Bystrej są niezna­ czne (rys. 2). Jedynie w n iektórych punktach nastąpiło podw yższenie ilości cynku w próbkach w ody pobieranej w 1976 r. w porów naniu z ro ­ kiem 1975, co m oże być w ynikiem lokalnego zanieczyszczenia (te punkty pobierania w od y zlokalizow ane są w sąsiedztwie zabudowań gospodar­ skich).

Średnie stężenie manganu w badanych w odach nie przekracza 50 ppb (tab. 3). Zaznacza się jednak istotna różnica pom iędzy w ystępow aniem tego m etalu w w odach źródlanych, dla których w artość średnia w ynosi 3,1 ppb Mn, a w odam i rzeki B ystrej o średniej zawartości 32,2 ppb Mn. P odob ne zm iany w ystąpiły w zawartości żelaza, którego średnie stęże­ nie w w odach źródeł w ynosi 23 ppb, a w w odzie rzeki Bystrej; 127 ppb (tab. 4). P rzy obliczeniu średnich w artości dla manganu i żelaza w w o ­ dzie źródlanej w yłączon o źródło w C elejow ie, dające w odę o dużym stopniu m ineralizacji.

Okresow e zm iany ilości obu m etali w w odzie rzeki B ystrej są bardzo zbliżone i w skazują na duże podobieństw o w ystępow ania tych składni­ ków w w odach (rys. 3). P otw ierdza to rów nież w artość w spółczynnika

Rys. 3. Zawartość manganu i żelaza w wodacn rzeki Bystrej w okresie 1975-1976: The manganese and iron content in the Bystra г-iver water in 1975-1976

ï а и b i a j

Zawartość kadmu w wodach i oeadaeh dorzecza Bystrej Cadmium contest of water and bottom sediments of Bystra river basin

Punkt pomiarowy

M iejeoowość i ro d za j wód

Zawartość w wodzie - C ontent i n water Zawartość w osadaoh Content in ppb

WAX

S ite L o c a lit y and kind o f water 1975 1976

3‘

sedim ents ppm

WAo zak res - range

X za k res - range X X ź r ó d ła - S p rin g e У 0 ,1 2 1 Sporn ia к P a li k i j s k i 0 , 0 5 - 0 , 5 0 0 ,1 9 0 , 0 3 - 0 , 0 9 0 ,0 5 0 ,0 5 6 0 , 3 4 6 , 8 0 7 Antopol 0 , 0 5 - 0 , 6 5 0 ,2 3 0 , 0 3 - 0 , 0 7 0 ,0 4 0 ,1 5 0 ,0 8 4 - -13 Wąwolnica 0 , 0 6 - 0 ,2 1 0 ,1 1 0 , 0 4 - 0 , 0 8 0 ,0 5 0 ,0 8 0 ,0 2 0 - -14 Rzeczyca 0 , 0 5 - 0 , 1 4 0 ,0 9 0 , 0 1 - 0 , 0 8 0 ,0 5 0 ,0 7 0 ,0 1 4 0 , 4 5 9 ,0 0 17 C elejów

Rzeka B ystra - R iver B ystra

0 , 0 3 - 0 , 3 3 0 ,1 5 0 , 0 3 - 0 , 1 4 0 ,0 8 0 ,1 2 0 ,0 3 4 3 Pa l i k i je 0 , 0 5 - 0 , 2 5 0 ,1 1 0 , 0 1 - 0 , 1 8 0 , 0 7 0 ,0 9 0 ,0 2 9 0 , 4 2 6 , 0 0 4 Wojciechów K olon ia 0 , 0 4 - 0 , 1 4 0 ,0 7 0 , 0 1 - 0 , 0 5 0 ,0 3 0 ,0 5 0 ,0 1 4 0 , 3 0 1 0 ,0 0 10 Nałęczów 0 , 0 4 - 0 , 7 0 0 ,2 2 0 , 0 1 - 0 , 0 5 0 ,0 4 0 ,1 3 0 ,0 8 2 0 ,3 6 9 , 0 0 11 Nałęczów 0 , 0 5 - 0 ,2 6 0 ,1 2 0 , 0 1 - 0 , 0 5 0 ,0 3 0 ,0 7 0 ,0 2 8 0 ,3 1 1 0 ,3 3 12 Wąwolnica 0 , 0 4 - 0 ,0 6 0 ,0 5 0 , 0 1 - 0 , 0 9 0 ,0 4 0 ,0 4 0 ,0 0 9 0 , 3 9 9 ,7 5 20 Wierzchoniów 0 , 0 4 - 0 , 7 5 0 ,2 3 0 , 0 3 - 0 , 0 9 0 ,0 5 0 ,1 4 0 ,0 8 8 0 , 3 9 7 , 8 0 22 B ochotnico

Rzeka Czerka - R iv er Czerka

0 , 0 5 - 0 , 3 0 0 ,1 2 0 , 0 4 - 0 , 1 0 0 ,0 6 0 ,0 9 0 ,0 3 1 0 ,2 4 4 , 0 0 6 Chmielnik 0 , 0 5 - 0 , 4 5 0 ,1 9 0 , 0 1 - 0 , 0 6 0 ,0 4 0 ,1 1 0 ,0 5 3 0 , 4 9 1 2 ,2 5 5 Łubki Potoki - Streams 0 , 0 3 - 0 , 0 9 0 ,0 6 0 , 0 1 - 0 , 0 6 0 ,0 4 0 ,0 5 0 ,0 1 1 0 , 3 4 8 , 5 0 9 C zesław ice 0 , 0 4 - 0 , 1 0 0 ,0 8 С ,0 1 - 0 ,1 1 0 ,0 5 0 ,0 7 0 ,0 1 4 0 ,4 9 9 , 8 0 16 W itoszyn 0 , 0 5 - 0 ,0 6 0 ,0 6 0 , 0 1 - 0 , 1 3 0 ,0 7 0 ,0 6 0 ,0 1 2 0 ,2 1 3 , 0 0 19 Celejów 0 , 0 1 - 0 , 7 8 0 ,2 2 0 , 0 3 - 0 , 1 1 0 ,0 6 0 ,1 4 0 ,0 9 2 0 ,4 1 6 , 8 3

x Wskaźnik akum ulacji ob liczo n y ja k w t a b . 1 Index o f accum ulation c a lc u la te d a s in t a b . 1

1

6

T a b e l e 6

Zawartość ołowiu w wodach i osadach dorzecza Bystrej Lead content Ox water and bottom sediments of Bystra river basin

P ie rw ia st k i śl a d o w e w w o d a c h d o rz e c z a B y s tr e j 1 1 7

Zawartość w wodzie - Content in wrter Zawartość --- --- v7 osadach

Punkt M iejs c o w o ś ć 1 r o d z a j wód _________________________________ ^_____________ P £ f_______________ C o n te n t i n WAX

pomiarowy ~ ~ S e d im en te

;--- z---;---

1----

X

X

ppm

zakres - range r . zakres - range x

-źród ła - Springs 1 S p o r n ia k P a l i k i j s k i 0 , 6 3 - 3 , 1 3 1 , 6 6 0 , 6 3 - 1 , 8 8 1 , 3 5 1 , 5 0 0 , 2 8 3 1 8 , 9 4 1 4 , 0 7 A n to p o l 1 , 2 5 - 7 , 7 5 3 , 4 4 0 , 4 4 - 3 , 7 5 1 ,6 1 2 , 6 5 0 , 9 6 9 13 Wąwolnica 1 , 1 3 - 1 , 8 8 1 , 6 3 0 , 6 3 - 2 , 5 0 1 , 4 7 1 , 5 4 0 , 2 5 4 14 Rzeczyca 0 , 6 3 - 2 , 1 3 1 , 3 0 0 , 4 4 - 3 , 7 5 1,61 1 , 4 5 0 , 5 2 3 1 7 , 0 7 1 0 , 6 17 Celejów 1 , 2 5 - 3 , 1 3 1 , 9 7 0 , 4 4 - 6 , 2 5 2 , 6 1 2 , 2 9 0 , 6 3 6

Rzeka Bystra - River Bystra

3 P a l i k i j e 1 , 2 5 - 2 , 7 5 1 , 7 2 0 , 6 3 - 1 , 8 8 1 , 1 9 1 , 4 9 0 , 2 5 8 2 1 , 5 0 1 8 , 1 4 Wojciechów Kolonia 0 , 6 3 - 2 , 7 5 1 , 6 0 0 , 6 3 - 3 , 7 5 1 , 7 9 1 , 6 9 0 , 3 9 3 1 7 , 9 4 1 0 , 0 10 Nałęczów 1 , 2 5 - 3 , 7 5 1 , 9 7 0 , 6 3 - 3 , 7 5 1 , 6 7 1 , 8 2 0 , 4 3 2 2 4 , 8 8 1 4 , 9 11 Nałęczów 1 , 2 5 - 5 , 6 3 2 , 5 6 0 , 4 4 - 6 , 2 5 2 , 1 4 2 , 3 5 0 , 3 0 5 2 2 , 6 9 1 0 , 6 12 Wąwolnica 0 , 6 3 - 3 , 7 5 1 , 8 5 0 , 6 3 - 3 , 7 3 1 , 7 2 1, 78 0 , 4 5 1 2 6 , 4 4 1 5 , 4 20 Wierzchoniów 1 , 1 3 - 2 , 7 5 2 , 1 3 0 , 6 3 - 3 , 7 5 2 , 5 0 2 , 3 2 0 , 3 6 0 2 4 , 5 7 9 , 8 22 Bochotnica 1 , 1 3 - 3 , 1 3 1 , 8 5 0 , 8 8 - 6 , 2 5 3 , 0 3 2 , 4 4 0 , 6 5 5 18 ,3 8 6 , 1

Rzeka Сzerka - River Czerka

6 Chmielnik 0 , 6 3 - 1 , 2 5 1 , 0 4 0 , 6 3 - 3 , 7 5 1 , 6 7 1 , 4 0 0 , 4 0 5 3 0 , 5 0 1 8 , 3 5 Łubki 0 , 6 3 - 3 , 7 5 1 , 5 6 0 , 6 3 - 1 , 8 8 1 , 1 0 1 , 3 3 0 , 3 8 1 1 9 , 6 3 1 7 , 8 Potoki - Streams 9 Czesławice 1 , 2 5 - 3 , 1 3 1, 81 1 , 2 5 - 6 , 2 5 3 , 7 5 2 , 4 6 0 , 8 1 4 3 4 , 7 5 9 , 3 16 Witoszyn 0 , 6 3 - 5 , 0 0 2 , 4 1 0 . 4 4 - 3 , 7 5 1, 81 2 , 1 5 0 , 6 5 3 1 6 , 7 5 9 , 3 19 Celejów 1 , 8 8 - 3 , 7 5 2, 4 1 0 , 6 3 - 2 , 5 0 1 , 5 7 1 , 9 9 0 , 3 2 2 3 3 , 1 9 2 1 , 1

z Wskaźnik akumulacji ob li czo n y ja k w t a b . 1 Index o f accumulation c a l c u la te d as i n t a b . 1

T a b e l a 7 2e.v<a.v'cość boru w wodach i osadach dorzecza Bystrej

Boron content of water and bottom sediments of Bystra river baein

Zawartość ?/ wodzie С ont ent i n water Zawartość v? osadach Content in в2dime nt s

ppra X

Punkt bileJbccy/ość i rodsaj wód PPb

К pomiarowy

Sit e L o c a l it y and kind o f water 2.1 2.1975

1976

_{_}

,

-

Rzeka Bystra - Elver Bystre.

3 1 , 0 1 3 ,6 - 3 6 ,5 27,0 2 1 ,3 4,414 3 P a l i k i j e 9 , 0 5 , 6 - 1 3 , 5 9.9 9 ,7 1,383 7*56 0,76 4 Wojciechów Kolonia 9 , 0 4 , 5 - 1 3 , 7 9,9 9 ,7 1 , 6 3 1 7.25 0,7 3 10 Nałęczów ' 10,7 6 , 9 - 1 2 , 3 10,0 10 ,1 1, 0 3 2 1 1 , 6 2 1 , 1 6 11 Nałęczów 33,7 CO г|•»* C“- с 12 ,0 16,3 4,630 11,69 0 ,9 7 12 Wąwolnica 21,5 8

,

-

Rzeka Czerk^. - Rive-’ Czcrka

1 1 , 0 8 , 0 - 3 0 , 8 17,0 1!>,8 3,975 8 ,6 3 0 , 5 1 6 Chmielnlk 5 ,0 4 , 3 - 7 ,7 5,5 5 ,4 0,619 9,50 1,73 5 Łubki Potoki - Streans 4,5 2 , 6 - 1 0 , 7 6,5 6 , 1 1 , 3 4 0 7,25 1 , 1 2 9 Czeeławica 1 3 , 0 1 0 , 4 - 1 7 ,5 13,2 13,2 1,536 17,63 1,34 16 Witoezyn 5,3 4 , 0 - 1 0 , 9 6,8 6 , 5 1,171 5,31 0,78 19 Celejów 13,0 CO co i CM 40 _{16,3 15,6 3,111 11,75 0,7 2}

x Wskaźnik akumulacji ob li czo ny Jak w t a b . 1 Index o f accumulation c a l c u la t e d as in t a b . 1 A . K a b a ta -P e n d ia s , E . B ol ib rzu ch

Pierw iastki śladowe w wodach dorzecza Bystrej 119

T a b e l a 8

P ie r w ia s tk i śladowe w p ia s z c z y s ty c h osadach dennych d o rzecza B y s t r e j /pp m /

Trace elem en ts i n sandy bottom sedim en ts o f B y stra r i v e r b a sin /p p m /

Zawartość w osadach dennych W artość klarkowa d ie P ie rw ia ste k Content in bottom sedim ents piaskowców

C lark уд1из f o r san dston es Element X Si Cd 0 ,3 1 0 ,0 2 4 0,C1 3 7 ,0 0 Cu 3,67 0 ,5 6 1 10 0 , 8 7 В 9,53 0 ,7 5 5 35 0 , 2 7 ILn 3 1 6 ,9 3 3 3 ,8 3 6 ;00 3 ,1 7 fb 2 3 ,3 7 2 ,0 9 6 7 3 ,3 4 Zn 6 3 ,9 3 4 ,1 6 8 16 4 ,0 0

x Wskaźnik k o n c e n tr a c ji o b lic z o n y z -з stosunku ś r e d n ie j zav:r.ïto£ ci p ie rw ia stk a śladowego w osadach dennych do jo g o c z ę s t o ś c i w utworach p ia s z c z y s ty c h

Index o f co n c e n tr a tio n c a lc u la te d a s a r a t i o o f averace cçn tûnt o f tra c e elem en ts in bottom se d in e n ts to t h e i r c la r k valu e f o r san dston es

k orelacji (r = 0,634 przy 71 = 105) dla zależności stężenia manganu od że­ laza w wodach. N ajw iększe zawartości manganu i żelaza w ystąpiły w w odzie pobranej w m arcu 1976. Z jaw isk o to należy wiązać z przebie­ giem pogody. M ianow icie bezm roźny i deszczow y okres w czesnow iosen­ n y sprzyjał procesom redu k cyjn ym , które zw iększały m igrację w y m ie­ n ionych metali. R ów nież w m ałym potoku w Czesławicach, gdzie zachodzą w yraźne procesy redu k cyjn e spow odow ane zabagnieniem terenu, obser­ w u je się m aksym alne stężenie manganu i żelaza w próbce pobranej w m arcu 1976 r. Osady denne tego cieku zaw ierają najw iększą ilość żelaza dochodzącą do 2,2°/o (tab. 4). P rzeciętne stężenie żelaza w osadach rzek w ynosi ok oło 1% , a w osadach źródlanych 0,7% . M angan nie pod le­ ga znacznem u nagrom adzeniu w osadach dennych naw et tam, gdzie na­ stąpiło w ytrącenie w odorotlen k ów żelaza. N iem niej ilości manganu w ba­ danych osadach przew yższają jego w artość klarkow ą dla u tw orów pia­ szczystych (tab. 8), ale nie przekraczają przeciętnej w artości podaw anej dla osadów dennych czystych rzek Polski [9].

N aturalne zawartości kadmu i ołow iu w w odach są bardzo niskie i nie przew yższają na ogół 0,1 ppb [5]. Jednakże w iększość w ód p ow ierzch n io­ w y ch jest ju ż zanieczyszczona tym i pierwiastkam i, a przede wszystkim ołow iem . P rzeciętne zawartości tych m etali w e w zględnie czystych w o ­ dach rzek Polski w ynoszą w edług S t a r m a c h a i in. 1-2,3 ppb Cd oraz 3-12 ppb Pb [9]. P odobnie stężenie kadmu w w odach dorzecza B y ­ strej jest małe i nie przekracza średniej w artości 0,15 ppb (tab. 5). Z a­ w artość ołow iu u trzym uje się na przeciętn ym poziom ie 1,2-2,6 ppb.

O bserw u je się w yraźne podw yższenie ilości ołow iu w w odzie pobra­ nej z rzeki Bystrej w czerw cu (rys. 4). Poniew aż zjaw isko to pow tórzyło

1 2 0 A . K abata-P en dias, E. Bolibrzuch

się w drugim roku badań (1976), można przypuszczać, że jest on o zw ią­ zane z nasileniem ruchu m otoryzacyjn ego na tu rystycznym szlaku L u - blin-K azim ierz, biegn ącym wzdłuż badanego odcinka rzeki. O kresow e zm iany w zawartości kadmu w rzece Bystrej są bardzo nieregularne i m ogą b yć rów nież w ynikiem b łędów analitycznych (rys. 4).

Rys. 4. Zawartość ołowiu i kadmu w wodach rzeki Bystrej w okresie 1975-1976 The lead and cadmium content in the Bystra river water in 1975-1976

K adm i ołów krótko utrzym ują się w stanie rozpuszczalnym w na­ turalnych w arunkach zbiorników w odnych. D latego koncentracja tych metali w osadach den n ych uważana jest za jeden z najlepszych w skaźni­ ków zanieczyszczenia środow iska w odn ego tym i m etalam i [1]. Osady d en ­ ne dorzecza B ystrej zawierają przeciętnie 0,35 ppm Cd, co znacznie prze­ wyższa częstość tego pierwiastka w utw orach piaszczystych i może w skazyw ać na zanieczyszczenie kadmem. P odobnie i nagrom adzenie o ło ­ wiu w osadach dennych do przeciętnej ilości 20 ppm Pb jest rezultatem czyn n ików antropogenicznych (tab. 8).

Spośród badanych pierw iastków śladow ych jed yn ie bor jest anionem o dużej aktyw ności m igracyjn ej. Zaw artość tego pierwiastka oznaczano w próbkach w od y pobranych w 1976 roku (tab. 7). Zm ienność jeg o stę­ żenia jest nieznaczna, a przeciętna zawartość w ynosi 11,5 ppib B. N a j­ w ięcej boru, m aksym alnie do 36 ppb, w ystępu je w w odzie o dużym stopniu zm ineralizow ania ze źródła w C elejow ie, w y p ływ a ją cego z m argli glaukonitow ych.

Pierwiastki śladowe w wodach dorzecza Bystrej 1 2 1

częstości tego pierwiastka w utw orach piaszczystych. B or nie należy do pierw iastków zatrzym yw anych w osadach, co ilustruje w artość w skaźni­ ka kon centracji w ynosząca zw yk le poniżej 1 (tab. 7). Jest to pierwiastek szczególnie intensyw nie w yn oszony z gleb i w y łu g ow y w a n y ze skał do dużych akw enów i dlatego stężenie je g o w w odzie m orskiej jest z reguły w yższe niż w zbiornikach śródlądow ych.

O dprow adzenie pierw iastków śladow ych z w odam i rzeki B ystrej do W isły, obliczon e na podstaw ie średniego przepływ u ustalonego na 1617 l/s przy m iejscow ości W ierzchoniów , stanowi w skali rocznej na­ stępujące w artości dla poszczególnych składników (w kg): Cd — 7, Cu — 65, P b — 118, B — 877, Zn — 1330, M n — 1520, Fe — 6410. Są to małe ilości w porów naniu z wartościam i podaw anym i przez K o n o w a ł c - w a [6] dla dużych zlew ni rzek w Z S R R (w tysiącach ton/rok): В — 10, Mn — 7, Cu — 6, Zn — 26.

Przenoszenie pierw iastków śladow ych w odam i m ałych rzek do du­ żych akw enów jest fragm entem ich naturalnego cyklu biogeochem icznego i nie św iadczy o procesach w yłu gow yw an ia gleb w rejon ie dorzecza. Część tych pierw iastków jest niew ątpliw ie pochodzenia antropogenicznego.

W NIOSKI

1. Naturalna zawartość pierw iastków śladow ych w w odach i osadach dennych dorzecza B ystrej uw arunkow ana jest chem icznym składem skał i gleb w ystępu jących w obrębie zlewni.

2. W od y dorzecza Bystrej w ykazują niską zawartość pierw iastków śladow ych mieszczącą się w następujących przedziałach średnich w ar­ tości za okres dw uletni (w ppb): Cd: 0,04-0,15; Cu: 0,69-1,51; Pb: 1,33— -2,65; B: 5,4-17,2; Zn: 9,8-28,2; Mn: 2,5-47,2; Fe: 19,9-207,7. W artości

te odpow iadają stężeniom w ód niezanieczyszczonych.

3. Stw ierdzono istotną zależność w w ystępow aniu następujących pier­ w iastków : F e-M n , F e-C u , C l-C u , C l-Z n , C l-F e (korelacja pozytyw na) oraz C a-F e, C a-M n, M g -Z n , M g-M n , M g -F e (korelacja negatywna). Z a­ kwaszenie w ód (anion Cl- ) zwiększa na ogół zawartość m etali ciężkich, gd y tym czasem obecn ość kationów Ca2+ i M g2+ obniża ich stężenie.

4. Stężenie pierw iastków śladow ych w osadach dennych w skazuje na p rocesy akum ulacji, które należy wiązać raczej z organiczną frak cją osa­ dów. W m ineralnej fra k cji osadów dom inuje kw arc o bardzo słabej po­ jem n ości sorp cy jn ej w stosunku do tych pierw iastków .

5. O kresow e i lokalne zm iany stężenia n iektórych pierw iastków śla­ dow ych, a zwłaszcza ołow iu i częściow o kadmu, w skazują na w p ły w zanieczyszczeń w yn ik a ją cy z nasilenia ruchu pojazdów spalinow ych oraz zrzutu ścieków m iejskich lub pogospodarskich.

122 A- K abata-P endias, E. Bolibrzuch

A u to rzy w yrażają podziękow anie doc. dr hob. H. Pondlow i i jego Z espołow i za udostępnienie w yn ik ów analiz wód oraz pom oc w pracach teren ow ych .

LITERATU R A

[1] F ö r s t n e r U., M ü l l e r G.: Schwermetalle in Flüssen und Seen. Springer— — Verlag, Berlin 1974, 225.

[2] H ä ' k a n s o n L.: Sediments as indicators of contamination-investigations in the lour largest swedish lakes. Statens Naturvardsverk, Uppsala 1977, 159. [3] J e n n e E. A.: Controls on Mn, Fe, Co, Ni, Cu and Zn concentrations in soils

and water: the significant role of hydrous Mn and Fe oxides. Trace Inorganics in Water. Advances in Chemistry, Series 73, Washington 1968, 337-387.

[4] K a b a t a - P e n d i a s A. (red.): Spektrometryczne metody (kolory metria i ab­ sorpcja atomowa) oznaczania zawartości w glebach i roślinach następujących pierwiastków: As, B, Cd, Co, Cr, Cu, F, Fe, Hg, Mn, Mo, Ni, Pb, S, Se, Zn.

IKŚ, Warszawa 1975, 79. ^

[5] K a b a t a - P e n d i a s A., P e n d i a s H.: Pierwiastki śladowe w środowisku biologicznym. IG, Warszawa 1979, 300.

[6] K o n o w a ł ó w G. S.: Wynos mikroelemientow gławniejszymi riekami SSSR. Dokł. AN SSSR 129, 1959, 912-915.

[7] P a s t e r n a k K.: Akumulacja metali ciężkich w osadach dennych rzeki Białej Przemszy jako wskaźnik ich rozprzestrzeniania drogą wodną z górniczo-hutni­ czego ośrodka przemysłu cynku i ołowiu. Acta Hydrobiol. 16, 1974, 51-63. [8] P o n d e 1 H., T e r e l a k II., S a d u r s i k a E.: Skład chemiczny wód w dorze­

czu Bystrej (Wyżyna Lubelska). W druku.

,[9] S t a r m a c h K., W r ó b e l S., P a s t e r n a k K.: Hydrobiologia. PWN, W ar­ szawa 1976, 621. А. КАБАТА-ПЭНДИАС, E. БОЛИБЖ УХ МИКРОЭЛЕМЕНТЫ В В О Д А Х БАССЕЙНА Р. БЫСТРА (ЛЮ БЛИНСКАЯ ВОЗВЫШЕННОСТЬ) Институт агротехники, удобрения и почвоведения в Пулавах Р е з ю м е Испытывали содержание микроэлементов (Cd, Cu, Pb, Zn, Mn, В, Fe) в во­ дах и седиментацио

11

Pierwiastki śladowe w wodach dorzecza Bystrej 123

Установлено наличие существенной зависимости в выступлении следующих лгикроэлементов: Fe-M n, Fe-Си, Cl-Cu, C l-Zn, Cl-Fe (положительная корре­ ляция) и также Ca-Fe, Ca-M n, M g-Zn , M g-M n, M g-Fe (отрицательная корреля- <хия).

A. K A B ATA -P EN D IAS, E. BOLIBRZUCH

TRACE ELEMENTS IN W ATERS OF THE B YSTR A RIVER CATCHMENT A REA (LUBELSKA UPLAND)

Institute of Soil Science and Cultivation of Plants in Puławy

S u m m a r y

The content of trace elements (Cd, Cu, Pb, Zn, Mn, В and Fe) in waters and bottom sediments of the Bystra river drainage basin, in the agricultural area, was determined.

The content of 'the above elements (in ppb) was low, corresponding with the followting intervals of mean values for the 2-year period 1975-1976: Cd 0.04-0.15, Cu 0.69-1.51, Pb 1.33-2.65, В 5.4-17.2, Zn 9.8-28.2, Mn 2.5-47.2, Fe 19.9-207.7.

The low content of the elements investigated in waters ■ is a result of effects

of rocks of the carbonate basement in tha-t area. Locally higher concentrations of Pb only and, to a less extent, those of Cd, prove the effect of contaminations due to the vehicle traffic and the discharge of household effluents.

A significant correlation in occurrence of the following elements: Fe-M n, Fe- -C u, Cl-Cu, C l-Zn, Cl-Fe (positive correlation) as well as Ca-Fe, Ca-Mn, M g-Zn, M g-M n, M g-Fe (negative correlation) has been proved.

Prof. dr hab. Alina Kabata-Pendlas Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa