Polskie metropolie - wybrane aspekty rozwoju w świetle współczesnych uwarunkowań i wyzwań

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 759. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2007. Michał Kudłacz Małopolska Szkoła Administracji Publicznej. Polskie metropolie – wybrane aspekty rozwoju w świetle współczesnych uwarunkowań i wyzwań 1. Wprowadzenie Zmiany zachodzące po 1989 r. w Polsce oraz w innych krajach Europy Środkowowschodniej oddziałują nie tylko na strukturę gospodarki, ale również na organizację i rozwój ośrodków metropolitalnych w Polsce. Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie polskich metropolii oraz ukazanie współczesnych wyzwań, jakie przed nimi stoją. Wyzwania te wiążą się przede wszystkim z następującymi zjawiskami: – przystąpienie Polski do Unii Europejskiej. Wynikają z tego możliwości finansowego wsparcia rozwoju miast, co stwarza historyczną szansę zmniejszania się luki rozwojowej polskich metropolii. Istnieją możliwości wsparcia projektów inwestycyjnych oraz projektów tzw. miękkich, mających wpływ na rozwój metropolii w sferze ogólnospołecznej; – procesy globalizacji. W istotny sposób przyczyniają się one do wzrostu interakcji między światowymi metropoliami. W świetle globalizacji coraz większe znaczenie mają procesy interakcji między wszystkimi metropoliami, jednak w wyniku tego procesu promowane są metropolie większe i lepsze: proces ten, choć wpływa na wszystkie metropolie, to może zagrażać mniejszym jednostkom miejskim, jeżeli znajdują się one w strefie wpływu metropolii większych i jednocześnie bardziej podatnych na procesy globalizacji, o czym świadczyć może przykład z jednej strony Berlina, z drugiej zaś Poznania, choć w innych przypadkach bliskość Berlina przemawiać może na korzyść Poznania, który będąc w zasięgu oddzia-.

(2) Michał Kudłacz. 92. ływania dużej metropolii, może chętniej przyciągać inwestorów, niż ma to miejsce w przypadku metropolii nie mającej w swoim otoczeniu większego ośrodka metropolitalnego; – tendencje ujawniające zmiany w hierarchii ważności cech przesądzających o metropolitalności. W ostatnich latach nastąpił wzrost znaczenia potencjału intelektualnego oraz tych właściwości, które przesądzają o wzroście liczby kontaktów międzynarodowych, co wiąże się z wcześniejszymi zjawiskami. Jeżeli procesy, działania i tendencje opisane powyżej jako współczesne wyzwania zostaną w sposób właściwy wykorzystane, możliwy jest rozwój metropolii opisywany za pomocą następujących mierników metropolizacji: – opisujących funkcjonowanie miasta: dostępność zewnętrzna, głównie międzynarodowa wyrażona przez połączenia drogowe, lotnicze, kolejowe i drogą morską (w przypadku miast portowych) oraz wzajemne powiązania między miastami polskimi a zagranicznymi w tym zakresie; – mierzących znaczenie i rangę aglomeracji poprzez: liczbę międzynarodowych instytucji publicznych i placówek dyplomatycznych, liczbę miejsc w hotelach, liczbę pracowników naukowych, wielkość produktu krajowego, wartość majątku publicznego, liczbę central bankowych i oddziałów banków; – mierzących atrakcyjność inwestowania na podstawie wartości kapitału ludzkiego, kapitału zagranicznego zaangażowanego w inwestycje i udziału nakładów inwestycyjnych w budżecie miasta; – mierzących poziom zrównoważenia rynku pracy na podstawie udziału liczby bezrobotnych oraz liczby korzystających z pomocy społecznej w ogólnej liczbie mieszkańców; – odsetka przedsiębiorstw z branży wysokich technologii oraz odsetka firm z branży przemysłu ciężkiego w ogólnej liczbie przedsiębiorstw. 2. Podstawowe definicje Rozwój metropolii jest jedną z charakterystycznych cech współczesnych procesów urbanizacyjnych. Tworzenie się i ewolucja układów osadniczych złożonych z wielkich miast i przylegających do nich obszarów zurbanizowanych zadecydowało o określaniu obecnego stadium urbanizacji jako fazy metropolizacji miejskich układów osadniczych. Pojęcie metropolizacji w tradycyjnym ujęciu odnosi się do „stanu nowoczesnego rozwoju miast i życia miejskiego na określonym poziomie danego obszaru”. Zintegrowany rozwój aglomeracji a konkurencyjność polskiej przestrzeni, K. Kuciński, T. Kudłacz, T. Markowski, Z. Ziobrowski, Studia, t. 61, KPZK PAN, Warszawa 2002, s. 181. . W. Maik, Podstawy geografii miast, UMK, Toruń 1997, s. 9..

(3) Polskie metropolie – wybrane aspekty rozwoju…. 93. Miernikiem są tutaj wskaźniki metropolizacji, dzięki którym można poznać stopień rozwoju i jakość zagospodarowania przestrzeni miejskiej, jej infrastruktury, a także innych czynników od demograficznych po kulturowe, które są ważne i decydujące w ocenie stopnia metropolizacji ośrodka miejskiego. Współczesne procesy globalizacji miast, tworzenie się globalnej wioski i procesy metropolizacji to przejaw postępu cywilizacyjnego i następstw ewolucyjnych. Identyfikacja metropolii, zgodna z istniejącymi w literaturze definicjami, oparta jest przede wszystkim na kryterium liczby ludności, czyli aglomeracja miejska mająca wymaganą liczbę mieszkańców oraz określone struktury społeczno-gospodarcze i przestrzenne staje się metropolią. Kryterium to, choć ważne, nie jest jedynym i wystarczającym. Konieczne jest również wskazanie innych, ważnych kryteriów, jak: – świadczenie usług na najwyższym poziomie oraz istnienie instytucji pełniących funkcje centralne wysokiego rzędu, – potencjał innowacyjny w zakresie technicznym, ekonomicznym, społecznym, politycznym i kulturalnym (obecność jednostek naukowych oraz badawczo-naukowych stymulujący rozwój sieciowego modelu gospodarki i zarządzania), – wyjątkowość i specyfika miejsca (znaczenie historyczne, kulturalne czy walory architektoniczno-urbanistyczne metropolii). Tak więc w definicji metropolii zwraca się uwagę zarówno na cechy ilościowe, jak i jakościowe. W metropoliach skupiają się firmy o zasięgu globalnym, które są głównymi konsumentami na rynku budownictwa oraz infrastruktury sieciowej (np. transport, elektryczność, kable telekomunikacyjne, systemy ogrzewcze, woda, ścieki). Dzięki temu rośnie dysproporcja w nakładach inwestycyjnych między małymi miasteczkami a wielkimi metropoliami. W metropoliach instaluje się najnowocześniejsze systemy transportowe, komunikacyjne, buduje się obwodnice, lotniska, wieżowce i centra kongresowe. Metropolie dzięki szybkim połączeniom komunikacyjnym tworzą swoistą sieć powiązań. Są połączone szybką koleją i światłowodami telekomunikacyjnymi, połączenia lotnicze w większości przypadków to połączenia typu metropolia – metropolia. Wzrasta liczba bezpośrednich połączeń, przez co czas dojazdu „przybliża” dwie metropolie do siebie, łącząc je najkrótszą drogą, przebiegającą wśród małych miasteczek i omijającą większe miasta. Tworzą się tym samym swoiste „tunele komunikacyjne”, które ułatwiają transport oraz komunikację, skracając czas przejazdu. Oznaczać to może zatarcie granic państw, na terytorium których leżą dane metropolie. Wskutek procesów globalizacji metropolie stają się zatem węzłami przepływów (ludzi, towarów, informacji), coraz bardziej niezależnych od granic państwa.. . B. Jałowiecki, Społeczna przestrzeń metropolii, Scholar, Warszawa 2000, s. 21..

(4) Michał Kudłacz. 94. Kształtowanie się metropolii, jej rozwój czy schyłek, związane jest w sposób ścisły z umiędzynarodowieniem zarządzania firmami prywatnymi. O statusie danej metropolii świadczy zarówno liczba wielkich firm, jak i małych i średnich przedsiębiorstw. Metropolie, czyli „ światła do nieba”, co widać szczególnie na zdjęciach satelitarnych, wyróżniają się w swoim regionie: wielkością zurbanizowanego obszaru, zaawansowaniem technologicznym firm, gęstością zaludnienia, wielością i różnorodnością miejsc pracy, przemysłem wysokich technologii, uczelniami wyższymi, instytucjami kultury, sportu oraz posiadaniem wielu innych charakterystycznych dla siebie właściwości, które mogą istnieć tylko w wielkich skupiskach miejskich. Metropolie powinny posiadać wszystkie te cechy łącznie. Rzadko jednak można spotkać takie jednostki, które mają wszystkie cechy równie silnie rozwinięte. Dlatego rozwinięte i uznane za metropolie ośrodki miejskie często posiadają kilka z powyższych cech. Zatem niekiedy mówimy o metropolii przemysłowej, kulturalnej, czy – przy większym stopniu szczegółowości – np. o mieście turystycznym, sportu, mody lub przemysłu samochodowego. 3. Ogólna charakterystyka polskich metropolii Głównym przedmiotem dalszych rozważań będą największe miasta w Polsce, z których znaczna część ma szansę wzmocnić swoje walory metropolitalne. W Polsce istnieje 18 miast z populacją powyżej 200 tys. mieszkańców, uznawanych za centra regionów lub ważne miasta o znaczeniu regionalnym (tabela 1). Tabela 1. Ranking polskich miast pod względem liczby ludności (stan na dzień 31 grudnia 2003 r.) Lp.. Nazwa miasta. 1. Warszawa. 2 3 4 5 6 7 8 9 10 . Łódź. Kraków. Liczba ludności (w tys.) 1689,6 779,1. 757,7. Wrocław. 637,5. Gdańsk. 461,0. Poznań. Szczecin. 574,1 414,0. Bydgoszcz. 370,2. Katowice. 322,3. Lublin. 356,6. Metropolie polskie, Atlas, Biuro Unii Metropolii Polskich, Warszawa 2002, s. 5..

(5) Polskie metropolie – wybrane aspekty rozwoju…. 95. cd. tabeli 1 Lp. 11 12. Nazwa miasta Białystok. Liczba ludności (w tys.) 291,9. Gdynia. 13. Częstochowa. 259,9. 14. Sosnowiec. 236,3. 15. Radom. 16. Kielce. 17 18. Gliwice Toruń. 251,7. 229,7. 210,6. 206,2 208,9. Źródło: Rocznik Statystyczny, GUS, Warszawa 2005.. Kryterium demograficzne nie jest jednak wielkością rzetelnie hierarchizującą metropolie. Trudno bowiem odczytać stopień zaawansowania funkcji metropolitarnych z takiej informacji. Dlatego też przeprowadzono analizę i ocenę stopnia metropolizacji miast na podstawie wskaźników syntetycznych w przekroju sześciu następujących komponentów: potencjał demograficzny, potencjał gospodarczy, atrakcyjność inwestycyjna, dostępność komunikacyjna, wyspecjalizowane usługi, instytucje nauki i kultury. Dla każdego z wyróżnionych komponentów metropolizacji zebrano odpowiednie mierniki szczegółowe (cechy). Przedstawiają się one następująco: – wskaźniki szczegółowe metropolizacji badanych miast: powierzchnia (w km2), ludność ogółem, saldo migracji ludności, odsetek ludności w wieku produkcyjnym; – potencjał gospodarczy: pracujący w przemyśle i budownictwie, przeciętne wynagrodzenia brutto (w zł), stopa bezrobocia (w %), udział pracujących w ludności w wieku produkcyjnym, odsetek majątku brutto w usługach rynkowych; – atrakcyjność inwestycyjna: spółki z udziałem kapitału zagranicznego, infrastruktura techniczna, chłonność rynku lokalnego, jakość rynku pracy, klimat społeczny, dostępność komunikacyjna, infrastruktura otoczenia biznesu, możliwości wypoczynkowe; – dostępność komunikacyjna: autostrady, drogi ekspresowe, drogi krajowe, drogi wojewódzkie, obwodnice, ruch pasażerski z krajowymi portami lotniczymi, ruch pasażerski z zagranicznymi portami lotniczymi, liczba samochodów na 1000 mieszkańców, długość dróg w mieście (w km na 100 km2), długość dróg dwujezdnych (w km na 100 km2), liczba skrzyżowań bezkolizyjnych na 100 km2, długość Dane dotyczące cech wymienionych w kolejności od 3 do 8 zaczerpnięto z pracy: P. Swianiewicz, W. Dziemianowicz, Atrakcyjność inwestycyjna dużych miast, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2001..

(6) Michał Kudłacz. 96. tras autobusowych w miastach (w km na 100 km2), długość tras tramwajowych w mieście (w km na 100 km2); – wyspecjalizowane usługi: liczba central banków, liczba oddziałów banków; – instytucje nauki i kultury: liczba teatrów, liczba muzeów, liczba wyższych uczelni. W ramach każdego komponentu wyliczony został wskaźnik syntetyczny oceny na podstawie tzw. metody modelowej Z. Hellwiga. Odpowiednie wyliczenia przeprowadzono według formuły: c Di = − i 0 , c gdzie: ci 0 =. n. ∑ (t0 j − tij )2 , j =1. c = ĉ + μ · sc,. gdzie: t 0j – wartość standaryzowana j-tej cechy dla jednostki modelowej; wartości liczbowe dla jednostki modelowej przyjęto: dla cech stymulant = wartości maksymalnej i dla cech destymulant = wartości minimalnej, tij – wartość standaryzowana j-tej cechy dla i-tego miasta. Standaryzację cech oparto na formule zero-jedynkowej, tj.: tij =. xij − x j sj. ,. gdzie: xij – j-ta wartość wyjściowa cechy dla i-tego miasta, xj – średnia arytmetyczna j-tej cechy, sj – odchylenie standardowe j-tej cechy. Otrzymane wyniki obliczeń zestawiono w tabeli 2.. Przyjęto następującą punktację: autostrady – 4 pkt., drogi ekspresowe – 3 pkt., drogi krajowe – 2 pkt., drogi wojewódzkie – 1 pkt. .

(7) Polskie metropolie – wybrane aspekty rozwoju…. 97. Tabela 2. Wskaźniki syntetycznej oceny metropolizacji polskich miast Potencjał PotenAtrakcyjDostępWyspeInstytucje Wskaźnik demogra- cjał gospo- ność inwe- ność komu- cjalizowanauki uogólniony ficzny darczy stycyjna nikacyjna ne usługi i kultury Warszawa 0,570 0,880 1,000 0,608 1,000 1,000 0,843 Kraków 0,550 0,392 0,596 0,440 0,528 0,566 0,512 Poznań 0,370 0,554 0,720 0,425 0,562 0,438 0,512 Wrocław 0,502 0,431 0,606 0,440 0,470 0,489 0,490 Trójmiasto 0,415 0,492 0,431 0,353 0,398 0,454 0,424 Szczecin 0,484 0,364 0,428 0,304 0,326 0,357 0,377 Łódź 0,467 0,220 0,354 0,330 0,432 0,418 0,370 Katowice 0,075 0,608 0,293 0,368 0,390 0,277 0,335 Białystok 0,286 0,220 0,181 0,190 0,212 0,281 0,228 Miasto. Źródło: obliczenia własne.. Dane tabeli 2 potwierdzają, że najwyższym stopniem metropolizacji cechuje się Warszawa. Jej dominująca pozycja jest niekwestionowana. W odniesieniu do trzech rozważanych komponentów, czyli: atrakcyjności inwestycyjnej, wyspecjalizowanych usług oraz instytucji nauki i kultury Warszawa osiąga maksymalne wartości ocen. Drugie miejsce zajmuje Kraków, ale bardzo zbliżoną do niego pozycję ma Poznań oraz Wrocław. Zdecydowanie najniższym poziomem metropolizacji wśród badanych miast legitymuje się Białystok. Warto zwrócić uwagę, że Poznań i Wrocław mają wyższy wskaźnik atrakcyjności inwestycyjnej od Krakowa, a Katowice zajmują w powyższym badaniu drugie miejsce, jeżeli chodzi o potencjał gospodarczy. Wrocław przegrywa odpowiednio z Warszawą, Krakowem i Poznaniem przez relatywnie niski poziom wyspecjalizowania banków. Należy jeszcze wyjaśnić, że w przeprowadzanym badaniu nie uwzględniono Lublina, czego powodem była uzasadniona wątpliwość co do metropolitalności tego miasta. Takie same wątpliwości dotyczyły również Białegostoku. Geopolityczne uwarunkowania Białegostoku uzasadniają jednak, jak się wydaje, większe szanse na przyspieszone kształtowanie się metropolitalnych funkcji tego miasta. Metropolie na całym świecie różnią się swoim zasięgiem. W zależności od wartości wskaźników metropolizacji wyróżnia się metropolie o zasięgu światowym (np. Paryż, Londyn), kontynentalnym (np. Rzym, Madryt, Berlin, Moskwa) oraz ponadnarodowym (np. Barcelona, Monachium, Praga), a także krajowym (np. Kraków, Szczecin, Trójmiasto, Brno). W Polsce nie ma metropolii z I oraz II grupy, jedynie Warszawa pod względem wskaźników metropolizacji może sprostać wymogom metropolii ponadnarodowych. Opracowano na podstawie: J. Jacobs, Cities and the Wealth of Nations, Random House, New York 2000 oraz Zintegrowany rozwój aglomeracji….

(8) Michał Kudłacz. 98. W Polsce, która dopiero od 1989 r. została włączona w obieg gospodarki światowej, procesy metropolizacji są znacznie opóźnione i żadne miasto, łącznie z Warszawą, nie ma wyraźnie wykształconych cech metropolitalnych. Wiele funkcji metropolitalnych występuje w polskich miastach w bardzo ograniczonym stopniu. Chodzi tu przede wszystkim o rozwój przestrzenny i infrastrukturę, a także funkcje gospodarcze. Niemniej faktem jest, że dotychczasowy rozwój Polski ma charakter metropolitalny w tym sensie, że kapitał oraz innowacje napływają przede wszystkim do Warszawy i kilku innych wielkich miast, które stają się ośrodkami przyspieszonej modernizacji i przyczółkami metropolizacji polskiej przestrzeni. Sieć osadnicza Polski jest względnie zrównoważona i nie występuje zjawisko bardzo dużej koncentracji ludności w stolicy, jak to ma miejsce np. we Francji czy na Węgrzech. Liczba ludności największego miasta Polski – Warszawy jest zaledwie dwa razy większa od drugiego co do liczebności miasta – Łodzi. Liczba ludności w poszczególnych metropoliach w sposób proporcjonalny oddaje poziom metropolizacji danego dużego miasta. W pierwszej grupie za Warszawą, jeśli chodzi o potencjał gospodarczy i wskaźnik metropolizacji, znajduje się pięć miast: Kraków, Wrocław, Łódź, Poznań i Trójmiasto. W drugie grupie plasują się: Szczecin, Katowice i Białystok. W trzeciej grupie znajdują się jeszcze miasta południowo-wschodniej Polski, które pełnią rolę uzupełniającą. Warszawa jest jedynym miastem, które ze względu na najwyższy poziom rozwoju w Polsce można porównać z metropoliami Europy Zachodniej. Jak wynika z porównania Warszawy z innymi metropoliami, na dziesięć cech charakteryzujących międzynarodową metropolię, osiem występuje w stolicy, ale w formie zalążkowej, natomiast żadna cecha metropolitalna nie jest w pełni rozwinięta. Część z nich dopiero się rozwija, na część władze miasta nie oddziałują, a inne pochodzą jeszcze z poprzedniego ustroju. Pod względem liczby samochodów na 1000 mieszkańców Warszawa zajmuje wprawdzie piąte miejsce wśród stołecznych miast Europy Środkowej, wyprzedzając Berlin, Pragę i Budapeszt, ale za to ma ostatnie miejsce, jeśli chodzi o gęstość sieci ulicznej. Na podstawie tego przykładu można zaryzykować stwierdzenie, że niekorzystna sytuacja stolicy Polski wynika nie tyle z niezamożności kraju, ile z wieloletnich zaniedbań. Polską metropolię należy więc ocenić negatywnie w kontekście ośrodków metropolitalnych Europy Zachodniej. Szanse Warszawy na dorównanie średniej klasy metropoliom europejskim zmniejsza mało skuteczny Opracowano na podstawie: B. Romański, R. Guzik, K. Gwosdz, Konkurencyjność – ranga wielkich miast Polski w świetle inwestycji zagranicznych firm produkcyjnych, Biuletyn KPZK PAN, z. 192, s. 99–124 oraz B. Jałowiecki, Społeczna przestrzeń…, s. 21. . B. Jałowiecki, Kształtowanie się obszarów metropolitalnych w Polsce, referat na posiedzenie, KPZK, Warszawa 2000, s. 9. .

(9) Polskie metropolie – wybrane aspekty rozwoju…. 99. system zarządzania miastem, stan infrastruktury drogowej, chaos urbanistyczny i niska jakość transportu zbiorowego10. Wśród dziewięciu największych miast Polski Warszawa zajmuje zdecydowanie pierwsze miejsce w zakresie takich metropolitalnych właściwości, jak11: – największy potencjał ludnościowy w mieście i regionie (w promieniu do 30 km), – aktywność zawodowa ludzi, – zasoby wysoko wykształconej siły roboczej, – duży potencjał naukowy i edukacyjny, – dobra infrastruktura telekomunikacyjna i informatyczna, – wysoki wskaźnik bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ), – obecność lotniska międzynarodowego (typu „hub”), – największa liczba placówek kulturalnych i stałych imprez rangi międzynarodowej, – duża i nowoczesna infrastruktura biurowa, – najlepszy stopień dostępności komunikacyjnej w kraju. Stolica Polski dominuje niemal w każdej wielkości, która stanowi o poziomie metropolizacji. Warszawa jest największym i najnowocześniejszym polskim miastem z największą liczbą zagranicznych inwestorów i najwyższym przeciętnym wynagrodzeniem. Na drugim miejscu pod względem szans rozwoju metropolitalnego znajdują się dość wyraźnie Poznań, Kraków i Wrocław. Wszystkie te miasta mają duży potencjał ludnościowy i wysoki wskaźnik aktywności zawodowej, zasoby wysoko wykształconej siły roboczej, mniejszy niż w stolicy, ale duży potencjał naukowy12. Poznań znajduje się w pobliżu granicy zachodniej i europejskiego systemu lotnisk: Berlina i Warszawy oraz ma najwyższy po Warszawie wskaźnik BIZ. Rozpoczęta została także budowa biur klasy „A” oraz luksusowych mieszkań. Atutem tego miasta są także kontakty międzynarodowe i tradycje targów międzynarodowych. Kraków z kolei swoją metropolitalną pozycję może budować opierając się na unikatowych zasobach kulturowych, imprezach rangi międzynarodowej, specyficznym klimacie i urodzie miasta oraz atrakcyjnym turystycznym zapleczu. Potencjał turystyczny Wrocławia to: bliskość granicy zachodniej, powiązania autostradowe z Europą Zachodnią oraz dobre połączenia kolejowe w kierunku południowym i zachodnim; zasoby ludnościowe, wysoko wykwalifikowana siła robocza, potencjał naukowy oraz tradycja ważnego ośrodka naukowego; wzrastająca liczba BIZ; uroda miasta i atrakcyjne zaplecze turystyczne. 10 11 12. B. Jałowiecki, Kształtowanie…, s. 18.. Ibidem.. Ibidem..

(10) 100. Michał Kudłacz. Szanse rozwoju metropolitalnego Łodzi i Trójmiasta są znacznie mniejsze. Łódź znajduje się „w cieniu” Warszawy, która z uwagi na swoją przewagę w wielu dziedzinach posiada znacznie lepszą pozycję konkurencyjną. Łódź cechuje mniejsza aktywność zawodowa, stosunkowo duże bezrobocie, upadły lub upadający tradycyjny przemysł i związane z tym liczne odłogi przemysłowe. Znacznie uboższe są zasoby wysoko wykwalifikowanej siły roboczej oraz mniejszy potencjał naukowy miasta. Łódź ma najmniejszy wskaźnik BIZ na mieszkańca. Ma jednak szanse szybszego rozwoju, pod warunkiem wykorzystania swoich atutów oraz pozbycia się etykiety miasta zaniedbanego i brzydkiego. Szanse Łodzi mogą wzrosnąć po wybudowaniu autostrad A1 i A2, których skrzyżowanie przebiegnie obok miasta. Łódź ma szanse działając wespół z Warszawą. Bliskość tych dwóch metropolii i jednocześnie tendencja rozwoju przestrzennego miast sprawia, że te dwie metropolie mają szanse stać się w bardzo odległej przyszłości jednością, z wielkim pożytkiem dla obojga. Miasta te powinny rozpocząć współpracę już dziś i z roku na rok mocno ją zacieśniać. Na dzień dzisiejszy korzystnym czynnikiem dla Łodzi jest bliskość międzynarodowego lotniska, pod warunkiem uruchomienia szybkiego połączenia kolejowego z Warszawą. Podobnie nie najlepsze szanse, ale z innych powodów niż Łódź, ma Trójmiasto, które cechuje jeszcze mniejszy potencjał ludnościowy, stosunkowo ubogie zasoby wysoko wykwalifikowanej siły roboczej, słaby potencjał naukowy13, względnie peryferyjne położenie (słabe połączenia kolejowe i lotnicze, a także duża odległość od lotniska). Trójmiasto ma natomiast lepszy od Łodzi wskaźnik BIZ na mieszkańca, jednak jedno z najniższych wśród analizowanych miast zatrudnienie w sektorze finansów (banki i ubezpieczenia). Atutem Trójmiasta jest położenie i walory zabytkowe Gdańska oraz atrakcyjne zaplecze turystyczne. Specyficzne miejsce w sieci osadniczej Polski zajmują Katowice, które wraz z dwunastoma miastami tworzą górnośląską konurbację, a w przyszłości być może prawdziwe „grono miast”. Cechami „grona miast” jest podział i komplementarność funkcji, które powodują, że miasto tworzy funkcjonalną całość. Katowice wraz z sąsiednimi miastami stanowią dosyć luźny zlepek miast, a nie funkcjonalną całość. Świadczy o tym słaby stopień zaawansowania współpracy w zakresie zagospodarowania przestrzennego, gospodarki komunalnej i zarządzania oraz słabe powiązania transportowe (choć dostępność komunikacyjna Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego – GOP jest oceniana bardzo wysoko). Górnośląska konurbacja jest ponadto schyłkowym okręgiem przemysłowym cechującym się przestarzałym układem gałęziowym gospodarki (górnictwo, hutnictwo, chemia ciężka), znacznym skażeniem środowiska, a przede wszystkim dewastacją krajobrazu naturalnego i osadniczego. Wszystko to sprawia, że wątpliwy jest dynamiczny rozwój Jedynie 4,6% ogółu nadanych stopni naukowych, w porównaniu z 8,5% w drugiej w tym rankigu Łodzi. Por. B. Jałowiecki, Kształtowanie…, s. 19. 13.

(11) Polskie metropolie – wybrane aspekty rozwoju…. 101. w konurbacji jej funkcji metropolitalnych. W dającym się przewidzieć czasie GOP nie będzie zdolny pełnić roli metropolii na skalę większą niż regionalna, gdyż jedną z istotnych cech metropolii jest wysoka jakość przestrzeni. Kolejne miasto – Szczecin – ma dużo gorsze wskaźniki metropolizacji w stosunku do największych polskich metropolii. Szczecin jest zdecydowanie mniejszy od poprzednich metropolii. Jeszcze większa różnica jest w przypadku liczby ludności obszaru miejskiego. Wielkość populacji zamieszkałej w pobliżu miasta jest bardzo ważnym czynnikiem jego rozwoju, ponieważ określa rozmiary rynku, a więc potencjalnej klienteli handlu i usług metropolitalnych. Szczecin posiada podobne cechy jak Trójmiasto. Wiele czynników jest powtarzalnych, lecz na mniejszą skalę, ze względu na mniejsze rozmiary miasta. Szczecin jest położony w bardziej dogodnym miejscu (bliskość granicy zachodniej i Berlina). Jest połączony autostradą z Niemcami, jednak pozostałe połączenia nie są lepsze od połączeń np. Trójmiasta. Jedyni reprezentanci ściany wschodniej kraju – Lublin i Białystok – przegrywając walkę w rankingu stopnia metropolizacji dużych ośrodków miejskich w Polsce, udowadniają słabość rozwoju miast w tamtym regionie. Lublin to największe miasto zlokalizowane na ścianie wschodniej Polski. Jest to uznany ośrodek kulturalno-naukowy ze względu na obecność wielu uczelni wyższych oraz z racji historycznego charakteru miasta (wielość zabytków). Bolączką Lublina jest słabość gospodarcza – co jest charakterystyczną cechą miast położonych na ścianie wschodniej – w stosunku do sfery społecznej. Z kolei Białystok pod żadnym względem nie może się równać z ośmioma największymi metropoliami w Polsce. Białystok posiada jednak jeden poważny atut: bliskość granicy wschodniej. Sąsiedztwo z Rosją (w pasie kaliningradzkim), Litwą, Białorusią i Ukrainą może być ważne w kontekście członkostwa Polski w Unii Europejskiej. Białystok jest jednym z najbardziej wysuniętych na wschód dużych miast, należących do Unii Europejskiej. Jego szybki rozwój i metropolizacja leży, jak się wydaje, w interesie wszystkich krajów Unii Europejskiej. 4. Polskie metropolie w świetle współczesnych wyzwań Jednym z ważnych czynników rozwoju polskich metropolii są inwestycje zagraniczne, których waga sprowadza się nie tyle do poprawy ogólnego zainwestowania i wzrostu majątku trwałego, ile do znaczącej poprawy innowacyjności i konkurencyjności gospodarki. Członkostwo Polski w Unii Europejskiej w istotny sposób zwiększyło szansę napływu inwestycji zagranicznych, m.in. uwiarygodniając stabilność polskiej gospodarki i naszego systemu prawnego. Polska gospodarka została włączona, z małymi i czasowo obowiązującymi wyjątkami, w struktury gospodarki europejskiej. Przede wszystkim zaś, będąc członkiem Unii Europejskiej, Polska.

(12) 102. Michał Kudłacz. staje się beneficjentem jej polityki regionalnej, wyraźnie nakierowanej na wzrost spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej. Stwarza to dla polskich metropolii niepowtarzalną szansę. Dzięki przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej znacznie zwiększyły się możliwości korzystania ze środków zaplanowanych do wydania w ramach programów wspólnotowych. Dzięki temu władze metropolii, jako beneficjenci środków pochodzących z funduszy strukturalnych, mogą sfinansować wiele celów, które w innym przypadku musiałyby być zrealizowane ze środków własnych. W okresie programowania 2004–2006 władzom miejskim brakowało doświadczenia w wykorzystywaniu środków unijnych. Wiele konkursów projektowych nie zostało zakontraktowanych, część ze złożonych wniosków o dofinansowanie projektów została odrzucona z przyczyn formalnych bądź merytorycznych. Jednak każda z opisywanych w niniejszym artykule metropolii jest beneficjentem projektów finansujących głównie inwestycje „twarde”, związanych np. z modernizacją infrastruktury (głównie komunikacji wewnątrzmiejskiej, infrastruktury drogowej), rozwojem publicznego transportu miejskiego, rozwojem zdegradowanych obszarów miejskich oraz obszarami poprzemysłowymi. Szanse na dotacje mają również wszelkie nieruchomości należące do metropolii. Można w ten sposób na terenach należących do miasta wznieść inwestycje bądź dokonać koniecznych modernizacji ze środków pochodzenia zewnętrznego. Środki finansowe pochodzenia unijnego wspierają także mocno rozwój infrastruktury społecznej. Rozumie się tu projekty wspierające naukę i rozwój, skierowane do szczególnych grup społecznych (wykluczeni społecznie, zmarginalizowani) lub też projekty badawcze aktywizujące środowiska naukowe oraz instytucje otoczenia biznesu. Wnioski o dofinansowanie projektów składać mogą również przedsiębiorcy wykorzystując programy operacyjne. Dzięki dodatkowemu napływowi środków finansowych możliwy jest rozwój i zwiększenie konkurencyjności na rynku firm korzystających ze środków pochodzenia unijnego. Globalizacja jest procesem XX i XXI w., ogarniającym wszystkie dziedziny gospodarki, nauki i kultury. Filarami rozwoju procesu globalizacji są wielkie metropolie. Metropolie, niezależnie od skali oddziaływania, rozwijają się dynamicznie (przede wszystkim przestrzennie) i z biegiem czasu coraz bardziej zauważalna jest różnica pomiędzy metropolią a jej otoczeniem. Różnice między metropoliami a resztą kraju będą się pogłębiać (także w Polsce) i to niezależnie od oficjalnych deklaracji o konieczności zrównoważenia rozwoju kraju, ponieważ taka jest logika współczesnego rozwoju przestrzenno-gospodarczego. Współczesne, wielkie metropolie będą się dynamicznie rozwijać w kierunku sektora usług, jeszcze większego nagromadzenia potencjału ludności, rozwoju infrastrukturalnego, urbanistycznego i przestrzennego, co niekoniecznie musi pokrywać się z sytuacją gospodarczą kraju..

(13) Polskie metropolie – wybrane aspekty rozwoju…. 103. W Polsce procesy globalizacji nie będą tak odczuwalne jak w metropoliach światowych, jednak już można zauważyć zwiększoną aktywność miast w nawiązywaniu wzajemnych kontaktów, a także z partnerami zagranicznymi. Teraz polskie miasta liczą nie tylko na wymianę gospodarczą (tworzenie warunków do powstawania i rozwoju określonych grup przedsiębiorstw), ale i na wymianę doświadczeń, myśli innowacyjnych i badań naukowych. Procesy globalizacji sprawiają m.in., że rośnie liczba bezpośrednich, szybkich połączeń między metropoliami. W dobie rozwoju tanich linii lotniczych już teraz mamy znacznie większą liczbę połączeń między metropoliami zarówno polskimi, jak i zagranicznymi. To znacznie skróciło dystans pomiędzy nimi. Następuje również permanentny przepływ informacji dzięki powszechnemu rozwojowi technologii internetowej – dostęp do szerokopasmowego łącza internetowego posiada obecnie niemal każda osoba fizyczna zamieszkująca ośrodek metropolitalny. Po 1989 r. nastąpił odwrót od przemysłu ciężkiego na rzecz sektora usług oraz przemysłu wysokich technologii. Wszystko to wiąże się w istotny sposób ze zmianą sposobu funkcjonowania jednostek składających się na potencjał ludzki metropolii. Istnieje wyraźna tendencja, szczególnie widoczna w polskich metropoliach, w której najważniejszą rolę zaczynają odgrywać instytucje kształtujące potencjał naukowo-badawczy, dzięki któremu możliwy jest rozwój sektora usług oraz sektora wysokich technologii, gdzie szczególnie ważny jest duży potencjał naukowy w wymiarze zarówno ilościowym, jak i jakościowym. Dzięki temu na terenie metropolii miały szanse powstać parki technologiczne oraz specjalne strefy ekonomiczne, gdzie specjalnymi względami cieszą się firmy z branży wysokich technologii. Duże firmy, zlokalizowane również na terenie naszego kraju, rozwinęły swoje komórki badawcze, aby korzystając z wykwalifikowanej kadry naukowej, móc wypracować nowoczesne rozwiązania gotowe do wdrożenia. W ostatnich latach widoczny jest również rozwój uczelni wyższych, szczególnie zajmujących się stroną badawczą. Uczelnie również korzystając z funduszy strukturalnych, realizują projekty badawcze, służące rozwojowi obszaru metropolitalnego (rozumianego jako ośrodek metropolitalny wraz z otoczeniem). Zmiana tendencji zmierzających obecnie do wzrostu potencjału intelektualnego jest również wynikiem procesów globalizacji. Polskie metropolie zmierzają w podobnych kierunkach jak metropolie o znaczeniu światowym, lecz tempo wzrostu i rozwoju jest niepomiernie niższe. Można otwarcie mówić o nowym rozdziale w rozwoju polskich metropolii, jaki rozpoczął się po 1989 r. Należy pamiętać, że aglomeracje zaliczane są do grona metropolii głównie ze względu na kryteria funkcjonalne. Na przełomie XX i XXI w. w Polsce zaczęły dynamiczniej rozwijać się funkcje metropolitalne najwyższego rzędu. Pomimo luki rozwojowej, jaka dzieli polskie metropolie od metropolii zagranicznych, należy wspomnieć o międzynarodowym zasięgu niektórych funkcji metro-.

(14) 104. Michał Kudłacz. politalnych wybranych polskich metropolii (jak np. Krakowa będącego głównym ośrodkiem turystycznym o randze międzynarodowej). Warszawa jest największą polską metropolią, a także w nowym okresie (po 1989 r.) jest najszybciej rozwijającym się ośrodkiem. Przewyższa inne polskie metropolie zarówno pod względem wskaźników demograficznych, jak i gospodarczych oraz społecznych. Z racji tego, że w Warszawie urzęduje prezydent RP i swoje siedziby mają: rząd, konsulaty, centrale banków, metropolia ta zyskuje najwięcej. Kraków jako była stolica Polski i jedno z najstarszych miast Europy Środkowowschodniej posiada zabytki, które są jedną z najbardziej znanych atrakcji turystycznych miasta. Dzięki wielu prestiżowym uczelniom wyższym oraz ze względu na genius loci Kraków to miasto o ogromnym potencjale kulturowym. Miasto to ma szansę na wykorzystanie współczesnych uwarunkowań dla rozwoju funkcji metropolitalnych. Wrocław i Poznań to metropolie o bardzo korzystnym położeniu geograficznym (bliskość granicy z Niemcami, położenie na uczęszczanych szlakach komunikacyjnych), dzięki temu rozwijają się powiązania zagraniczne, a także dzięki współczesnym uwarunkowaniom rozwijają się funkcje metropolitalne. Trójmiasto pełni wiele funkcji metropolitalnych (posiada np. międzynarodowe lotnisko), funkcje akademickie oraz turystyczne. Łódź wraz ze zintegrowaną strefą podmiejską, zamieszkiwana przez ok. 1 mln mieszkańców, spełnia przede wszystkim funkcje akademickie. Oba opisywane miasta to kolejne ośrodki w rankingu polskich metropolii, w których dalszy rozwój będzie przebiegał dzięki wykorzystaniu inwestycji wewnątrzmiejskich, kontaktów zagranicznych, badań i rozwoju nauki oraz w wyniku podkreślania walorów miasta z wykorzystaniem dostępnych środków zewnętrznych. Słabiej rysują się funkcje metropolitalne Szczecina, Lublina i Białegostoku, które są potencjalnymi metropoliami, podobnie jak Rzeszów, Kielce czy metropolia toruńsko-bydgoska. We współczesnych uwarunkowaniach każda z potencjalnych metropolii ma jednak duże szanse rozwoju. Literatura Jacobs J., Cities and the Wealth of Nations, Random House, New York 2000. Jałowiecki B., Kształtowanie się obszarów metropolitalnych w Polsce, referat na posiedzenie, KPZK, Warszawa 2000. Jałowiecki B., Społeczna przestrzeń metropolii, Scholar, Warszawa 2000. Maik W., Podstawy geografii miast, UMK, Toruń 1997. Metropolie polskie, Atlas, Biuro Unii Metropolii Polskich, Warszawa 2002. Romański B., Guzik R., Gwosdz K., Konkurencyjność – ranga wielkich miast Polski w świetle inwestycji zagranicznych firm produkcyjnych, Biuletyn KPZK PAN, z. 192..

(15) Polskie metropolie – wybrane aspekty rozwoju…. 105. Swianiewicz P., Dziemianowicz W., Atrakcyjność inwestycyjna dużych miast, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk 2001. Zintegrowany rozwój aglomeracji a konkurencyjność polskiej przestrzeni, K. Kuciński, T. Kudłacz, T. Markowski, Z. Ziobrowski, Studia, t. 61, KPZK PAN, Warszawa 2002. Polish Metropolises – Selected Development Aspects in the Context of Contemporary Conditions and Challenges This article provides a general evaluation of the development possibilities of Polish metropolises in the context of current external circumstances, i.e., Poland’s membership in the EU, globalisation processes, and an increased emphasis on intellectual potential. After reviewing these circumstances and the key term in this article – “metropolitan characteristics” – the author describes the present state of Polish metropolises. Next, the author attempts to highlight the opportunities for developing metropolises in the context of the aforementioned challenges..

(16)