O eustatyce, tektonice i innych zdarzeniach w późnym dewonie Gór Świętokrzyskich

Numer 4 (456)

,KWIECIEN 1991

ROKXXXIX

pfazeglqd

6EOL06/CZNY

OIlGAN PANSTWOWE.I SLIJ~Br GEOLOG'CZNEo.I

GRZEGORZ RACKI Wydzial Nauk 0 Ziemi, Uniwersytet SIIlSIci

o

EUSTATYCE, TEKTONICE I INNYCH ZDARZENIACH W

POZNYM

DEWONIE

GOR

S~TOKRZYSKICH

Po1dosiem Sesji Naukowej PIG nt. "Polski zapis zdarzen globalnych

w

fanerozoiku" jest dyskusja,jak~ na lamach "Przegll:!,du Geologicznego" zaprezentowali M. Narkiewicz (23) i M. Szulczewski (41). Punktem wyjSciil. do tej polemicznej potyczki staly si~ zasadnicze kwestie rozwoju dewonu swi~tokrzyskiego, ale roZnice w pode-jsciu do podstaw stratygrafti zdarzen wycisn~ na niej swoje znaczllce pi~tno. Refleksja metodologiczna, wy-plywajl:!,ca z tej symptomatycznej wymiany pogll:!,dow -i p~u bi~cej literatury, wydaje si~ wi~ konieczna, a jui: szczegolnie istotna dla pelniejszej oceny przez postronnego czytelnika niektorych argumentow uZytych przez polemistow w nawi!l:Z3.niu do m.in. moich prac.

KONTROLASYNCHRONICZNOSCIZDARZEN Coraz ~ciej uswiadamiane ~ liczne ograniczenia i ukryte slaboSci analiz biostratygraficznych, przy czym wca1e nie najpowaZniejsZl:l, trudnosc stanowi powszechnie znana mala precyzja czasowa, ktora nawet w przypadku ostatnio zrewidowanej (47) biochronologii gomodewons-kiej oscyluje wok61 0,5 mIn lat. Wszelkie proby udo1dad-niania datowan gro~ uwiklaniem si~ w subtelne dwu-znacznoSci taksonomii (np. rozroZnienie Palmatolepis triangularis i P. praetrianguiaris w: 34) oraz nieodgad-nione komplikacje uwarunkowan ekol<?gicznych i bio-geograficznych w- rozprzestrzenianiu taksonow (3, s. 245-251; 14). .

WpIyw uwarunkowati biofacjalnych, wynikajl!cych glownie z batymetrii, na precyzj~ datoWaD jest dobrze poznany w przypadku Conodontophorida (46, 47). Dlate-go tei;, biozonacja konodontowa dewonu Dlate-gomeDlate-go traci swl:!, ortostratygraficzn~ moc w detrytycznych utworach sldonu ra,fowego, a jui: szczegolnie w biolitytach. Wy-stwujl!ce w tych facjach bardziej konserwatywne linie ewolucyjne (ikriodidy, polygnatidy) doczekaly si~ ostat-nio opracowania altematywnych, ale wciClZ malo precy-zyjnych schematow bioz~nalnych (32; por. G. Klapper,

H.R

Lane

w:

8). W tej sytuacji moZliwosc bl~u zaleZy wprost od frekwencji konodontow, zwykle niewielkiej,

UKD 551.734.5(438.132:23)

z uwagi na m.in. dui:e tempo sedymentacji. Jak dowodzi praktyka, kluczowa dla rekonstrukcji facjalnych pozycja wiekowa budowli organicznych stanowic moZe trudnl! do odgadni~ia zagadk~ (por. datowanie "rafy" kadzielniaJis-kiej w: 37 oraz 38 i 42; patrz dyskusja w: 27), a korekty wymagaj~ czasem i interpretacje wieku niektorych

zle-pienc6w srodformacyjnych (por. dane z famenu Slucho-wic w: 37 i 40).

Podobny problem stanowi identyfikacja granic pozia-mow biostratygraficznych, nawet tych pierwotnie zdefi-niowanych za pomoc~ zdarzeD filogenetycznych, na pod-stawie wyrwanego z ewolucyjnego kontekstu,pierwszego znaleziska wskainikowego gatunku w danym profilu (first-occurrence zone w: 46). Jak wykazal J.G. Johnson (15), szarl:!, rzeczywistosc biostratygrafii - nawet w globa-lnych stratotypach (patrz krytyka w: 30) - ksztaltujl! zdarzenia stratalne (strata! events), a wi~c wynikajl:j,ce z migracji gatunkow i efektow tafonomii. m~dne wnioski biokorelacyjne, uwarunkowane ekologicznie wlamie, stwierdzono ostatnio w wyZszym franie Ardenow (33). Zastanawiajl:j,ce SI! tei; przyldady z karbonu (36).Z powo-du tego rodzaju ograniczeJi nie wykorzystuje si~ w ogole ostatnich wystl:l,Pien taksonow przy rewizji standardowej biozonacji konodontowej (34, S. 270; 47).

Wniosek: Tradycyjnej biostratygrafti zonalnej, opartej o mniej lub oardziej bezkrytyczn~ akceptacj~ obser-wowanych zasi~gow· przewodnich taksonow, przeciw-stawiono (20) podejScie ekostratygraficzne, tzn. komplek-sow~ analiz~ sukcesji wszystkich dost~pnych element6w kopalnego ekosystemu i dllZenie do zrozumienia w ten sposob uwarunkowan rozprzestrzenienia, a wi~~ i zasi~ gow czasowych poszczegolnych biocenoz i gatunkow (of. G. Racki w: 8).

CHRONOSTRATYGRAFIA ZDARZEN - REGRES CZY POSTIW METODOLOGICZNY Najnowszy podr~cznik stratygrafti amerykanskich autorow R.L. Brennera i T.R. McHargue'a (1988) pod tytulem "Integrative Stratigraphy - Concepts and

Ap-plications" wskazuje na ekspansj~ metod stratygraficz-no-dynamicznych, kt6rych spektakulame osillgni~a

przyczynily si~ do poznania wielorakich aspektow roz-w.oju niektorych basenow sedymentacyjnych (1, 10, 17). Punkt wyjScla do analizy stratygraficznej dewon.skich kompleks6w w~glanowych z reguly stanow.i znalazienie regionalnych i lokalnych ,,markerow" korelacyjnych (21). Oczywiste wydaje si~ zalo:lenie, :le np. raptowne po- .

gl~bienie zbiomika, ewidentne z facjaInej diagnozy ostrej zmiany litograficznej w danym profilu, powinno znaleiC swoje ~sto zmienne odzwierciedlenie w wi~kszej skali geograficznej, podobnie jak zdarzenia biologiczne (17). W przyczynowo-skutkowej interpretacji proces6w (np. roztoi:nienie allo- i autocyklicznoSci; 6, 3) moZna ustali6 zar6wno sekwencjb jak i rang~ zdarzen ksztaltujllcych rozwoj sedymentacji (ryc. 1). M. Szulczewski (41, s. 333) zaklada jednak, :le wy:iej zarysowany kierunek nie powi-nien prowadzi6 do "wyemancypowanej chronostratygra-fii zdarzeniowej", tzn. niezaleZnej od biostratygrafii, gdyi stanow.iloby to "regres metodologiczny" (40, s. 551). Mo-im zdaniem, dotychczasowe sukcesy ukierunkowanych na procesy analiz stratygraficznych dobitnie wskazujlb :le korelacja zdarzeD. moZe nawet w duZej c~sci zastwowaC procedu~ biozonalnll. W wielu sytuacjach tylko tego typu podejscie stwarza w ogole szanse zarysowania stosunkow stratygraficznych. Wystarczyc wowczas musi jedynie og6lne poj~e 0 r6wnowiekowoSci

porownywa-nych profili, a sekwencyjna analiza· jak najszerszego

x

y

Z

I H G

B

F E D

A

C B A ~ .-

-

1 ~ 5 ~ 9 2 2 [0] 6

0

10

2

3 ~ 7

ITIl

11

-

4

-

a

Ryc. 1. Schemat korelacji trzech hipotetycznych sekwencji (X.

Y. Z) ilustrujqcy stosunki mifIdzy powierzchniami zmian klimaty-cznych i transgresywnych wg (6). na podstawie danych z karbonu Sf. Zj.: =OIIlI'UZ ohe£'noJI: n;=.~=ego (A -I) ; IIT=.v=ego (A - B)

r:;;f!dlljedno.rtek T-R

1 - lupki piaszczyste niemorskie, 2 - powierzchnia genetyczna

niZszej rangi, 3 - powierzchnia genetyc:ma wyzszej rangi, 4 - powierzchnia zmiany klimatu, 5 - ropki niemorskie, 6 - wapienie morskie, 7 - caliche, 8 - powierzchnia·

trans-gresywna, 9 - kaIkret, 10 - w~eJ, 11 - g1eba kopalna

Fig. 1. Correlation scheme of three hypothetical (X, Y.Z) sectins to illustrate the relationship between climate change surfaces and transgressife surfaces (after 6, based on data from the

Car-boniferous of USA); note the lower (A - I) and higher (A - B)

order T - R units

1 - nonmarine sandy shales, 2 - lower order genetic surface, 3 - higher order genetic surface, 4 - climate change surface, 5 - nonmarine shales, 6 - marine limestones, 7 - caliche, 8 - transgressive surface, 9 - calcrete, 10 - coal, 11 - paleosoil

spektrum roi:norodnych zdarzeD. (litologicznych, biologi-cznych, geOchemicznych itd. (por. podejscie holostraty-graficzne, 35) dostarcza przekonywujllcych przeslanek na potwierdzenie lub odrzucenie tej hipotezy. Na poparcie tego slldu przytaczam przyklad z dewonu Gor Swi~tok­ rzyskich, przedstawiajllCY pr\Sb~ przeniesienia informacji chronostratygraficznej z p~yzyjnie datowanych zdarzeIi

A

B

F

r

d

1

t23

2

r':'~

':: :'.':III!~

'

'''~3

El£]

4

~5

!f.?

:J

6 - - - 7 - - 8

Ryc. 2. Pr6ba zastosowania korelacji zdmzen do interpretacji

stratygrajicznej franu synkliny ga/fzickiej. Uproszczone schematy lit%giczne przedstawiajq sekwencjf skrzydla poludniowego (A, wg 37 uzupelnione; poziomy konodontowe: gr. as. - gomy asymtnetrlcus) i pOlnocnego (B; wg 25) w okolicach Kowali i Sitk6wki. Przedstawiono moiliwosc korelocji na podstawie poziomOw rugozowych (cf. T. Wrzostek w; 8; M - T - Mac-gea-Thamnophyllum.P.s. -: Phillipsastreasmithi.F.p. - Frecha-strea pentagona) oraz globalne zdmzenia transgresywne (cykle lIe i Ild; 16) rozpoznane w projilu Kowali (25,22); preferowana jest wersja druga, wskazujqca na pewnq diachronicznosc zon

koralowcowych

Typy Iitologiczne (od facji najbardziej gI~boko-do

plytkomor-skich~ 1 - wapienie i rope margliste, 2 - wapienie mikrytowe, 3 - wapienie ziarniste, 4 - biolityty koralowcowe-stromatopo-roidowe, 5 - biolityty stromatoporoidowe (z formami masyw-nymi), 6 - wapienie amfiporoidowe z wkladkami kryptoal-gowymi; 7 - koreJacja biostratygraficzna, 8 - korelacja

zdarze-niowa

Fig. 2. An employ of event correlation to stratigraphic interp-retation of the Frasnian of the Ga~e Syncline. Simpli/'zed litho logic schemos present successions of the sou them (A, after 37

suppl.; conodont zones: gr. as. - Upper asymmetricus) and northem (C; after 25rlimh in the Kowala-Sitkowka ficinity. Possibilities of correlation based on rugosan zones (T. Wrzolek in:

8; M-T - Macgea-Thamnophyllum, P.s . ..:.. Phillipsastrea smithi, F.p. - Frechastrea pentagonal and transgressive efents recording global TR cycles (IIc and lId; 16) stated in the Kowala section (25. 22); the second altematiw! is preferred herein

indicating some diachroneity of the coral zones

Lithologic types (arranged from deep-to shallow-marine facies) 1 - argi1laceous limestones and shales, 2 - micritic limestones, 3 - detrital limestones, 4 - coral-stromatoporoid biolithites, 5 - massive stromatoporoid biolithites, 6 - amphiporoid limestones with cryptalgal partingS; 7 - biocorellation,

facjalnyeh w jednej sekwencji na serie w duZej mierze biostratygraficznie "pionne" (rye. 2).

Wniosek: Metody korelacji zdarze:rl maj~ uzasadnione aspiracje ehronostratygraficzne - wedlng O.H. Wa1lisera (43) ro:i;nej rangi zdarzenia geologicme wyznaczaj~ natu-ralne graniee stratygraficzne, nierzadko w skali Swiatowej (np. granica fran-famen).

EUSTATYKA A LOKALNA TEKTONIKA WDEWONIE

JakjuZ wykazaJ J.L. Wilson(45), eustatycznie uwarun-kowane graniee cykli transgresywno-regresywnych (T -R), o charakterze sekwencji splycajll:CYcb si~ ku stropowi, s~ szczegolnie dogodne do korelacji chronostratygraficznej, daj~ nawet 20-krotnie wi~ksz~ precyzj~ korelacji wieko-wej od biozonacji w ramach basenu sedymentacyjnego. Hierarchiczna rytmika depozyeji (6, 7, 17) jest nieodl~cz­ nll. naturaln~

cecJ1lI:

ekosystemow w~glaIiowych calego fanerozoiku, z reguly zdecydowanie dominujllca nad lokalnymi efektami tektoniki (d. 18, 31). Dopuszcza si~ zmienn~ genez~ globalnych cykli T-R w ~gu dewonu, tj. glaci-eustatyczn~ w famenie i tektono-eustatyczn~ w po-zostalej ~sci okresu (16).

Wyodr~bnienie globalnego "sygnalu" eustatycznego, tj. zmian tempa ruch6w poziomu morza (3, s. 274-287) z lokalnego i regionalnego "szumu" tektonicznego moZe bye dokonane tylko przez wnikliwe porownanie zmian facjalnych, rozpoznanych w profilach, z wiarygodn~

lcrzyw~ eustatycznQ, (3, s. 369 - 370; 12). Znani biostratyg-rafowie amerykaIiscy J.G. Johnson, G. Klapper i C.A. Sandberg w podstawowej pracy z 1985 r. (16) odczytali jakoSciowe zmiany poziomu morza dewoIiskiego, na podstawie finezyjnej analizy stratygraficznej nast~pstwa pionowego i obocznych zmian facji w 5 wybranych regionach Euroameryki, wzbogaconej pOZniej 0

pierwias-tek biofacjalny (34); rekonstrukcje paleogeograficzne oka-zaly si~ mice ograniczone zastosowanie wskutek przewaZ-nie epejrogenicznej kontroli zapisu sukcesji we-wnlltrzkratonicznych. DwanaScie cykli T-R rozpozna-nych w ten sposob zostalo generalnie potwierdzonyeh w sekwencjach calego swiata, m.in. w ponad 20 pracach umieszczonych w sympo~a1nych tomach "Devonian of the World" (8). Tak wi~ metoda sekwencyjna - wbrew teoretycznym zastrze:ieniom (41, s. 333) - data w prak-tyee calkiem wiarygodne, uznane juZ za ~owy standard (3) rezultaty.

W sukcesji w~glanowej Gor Swi~tokrzyskich i innyeh obszarow poludniowej Polski moma zidentyfikowae wszystkie wi~ksze wahni~a poziomu morza od pOinego eiflu do wczesnego famenu (26,24,22; M. Narkiewicz w: 8; G. Racki w: 8, 40), tzn. pulsy transgresywne inicjujllee cykle T-R If, IIa, llb, lIe, lId (z fluktuacjami zarejest-rowanymi w biofacjach konodontowyeh) i lIe (por. tez cykl IIf a zdarzenia pOinofamenskie, 39). Dwie kwestie warte Sll odnotowania: (1) wczesnofranski puis trans-gresywny jest stwierdzany ~ej juZ we wczesnej (a nie tyiko w srodkowej) dobie asymmetricus*, (2) gomy dewon swi~tokrzyski reprezentuje sekwencj~ transgresy-wnll (np. 40), choe ocean swiatowy wykazywal w famenie

wyrafru!

tendencj~ regresywnll widoczn~ m.in. na szelfie

polndniowej Polski (39, 24,22). Czyzby by} to przejaw wyj~tkowego usytuowania swi~tokrzyskiego fragmentu szelfu?

• W artykulc nie stosuje si~ nowych nazw zrewidowanych zon (47).

WBiosek: F1uktuacje eustatyczne wskutek wzgl~dnego spokoju tektonicznego (cf. 11, s. 82) wywarly decydujllCY wplyw oa dewonsk~ sedymentacj~ epikontynentalnll (ina-czej niz np. w basenie germaIiskim triasu" 1), w tym na cykliezny rozwoj i upadek (por. ni:iej) franskich komplek-s6w rafowych (18, 16, 31, 34).

DYSKUSIA

Kontrowersja mi~ M. Narkiewiczem a M. Szul-czewskim sprowadza si~ m.in. do pytania, jaki model PrzyjllC dla rozwoju franskiej rafy. (rye. 3) - tektonicz-no-depozycyjny czy eustatycztektonicz-no-depozycyjny? Co

pra,w--

/~-",--"""'--'''''

' ... ... " ' ... '"'1' ...

-I t

--"'--L _ _

~

_ _ _ _

G'--""

=IIII~/!!I

_{I i I . , I i}

..

..

"

Ryc. 3. Dwa alternatywne modele rozwoju struktury rafowej w regionie kiekckim. Wariant tektoniczno-depozycyjny (A; if. 37, fig. 11) zakladD calkowitq jedrwstajno$c zmian poziomu morza, a wersja eustalyczno-depozycyjna (B) wynilca wylqcznie z obocz-nie zrOinicowanego (por. dlugoaci strzalek) potencjalu wzrostu rafy w warunkach naglego podniesienio poziomu morza. [stnienie zalozen kaledtJilskich ma znaczenie dla redukcji tempa suhsytlencji

(A) bQ.di powstania paleoelewacji (B)

1 - tempo subsydencji, 2 - tempo depozycji, 3 - wielkosc zmiany poziomu morza, 4 -. wapienie rafowe i ziarniste,

5 - osady margliste (basenowe), 6 - blok kaIedonski

Fig. 3. Alternative models of reef structure development in the Kielce Region: tectonic-depositional variant (A; 37, Fig. 11) assumes a generally uniform changes of sea-kvel while esta-tic-tiepositional verlety (B) is based exclusively on the. laterally differentiated (see size of arrdws) reef growth poteniial under a rapid rise of the sea-level. Presence of the CaJedonilIn ground-work is responsible either for a reduction of subsidence rate (A) or

jor apaleoekvation (B)

1 - subsidence rate, 2 - deposition rate, 3 - size of size-level change, 4 - reefal and detrital limestones, 5 - marly (basinal)

da M. Szulczewski (41) werbalnie deklaruje, Ze nie stawiat takiej altematywy, ale jak inaczej zrozumiee koncowe wnioskijego ostatniej pracy z 1989 r.: ,,zdarzenia powodu-j~ce glowne zmiany facjalne nie koreluj~ si~ w oczywisty

spos6b ze zdarzeniami eustatycznymi" - a jest to wynik "sumowania .si~ dlugotrwalego trendu eustatycznego i subsydencji, nie rownowaZonych przez sedymentacj~, ( ... ). zasadniczy czynnik ( ... ) komplikacji stanowila synsedy-mentacyjna tektonika blokowa" (s. 555). Cytowanyautor podtrzymuje wi~ w zasadzie pog1~dy wyrai:one 19 lat temu (37; patrz tez interpretacja zdarzeD· famenskich. z 1986 r., 39). Wypada miee nadziej~, Ze anonsowany obszerniejszy artykw M. Szulczewskiego rozwieje w~tp­ liwoSci.. Konstatacja ta dopelnia niejako krytyczne wywo-dy M. Narkiewicza (23), ale kilka duZej wagi spraw wymaga sprecyzowania w swietle powyi:szych rozwai:an, a jest to teZ okazja do naszkicowania wlasnych uwag i spostrzeZen.

M. Szulczewski wypowiada si~ za bardzo ostromym "wykrywaniem" suponowanych zmian poziomu morza, co przejawia si~ np. w stwierdzeniu: ,,7.askakuje (podkr., G. R.) zbiemosc szczegolow ewolucji biofacji konodonto-wych" (40, s. 556) na pograniczu franu i famenu Euroame-ryki (~aSnianych zjawiskami eustatycznymi, 34). Kon-fuzja tajest wprost proporcjonalna do roli,jak~ wyznacza si~lokalnej tektonice dysjunktywnej w kryzysie raffrans-kich i to - jak rozumiem - w aspekcie globalnym (40, s. 552); z analizy biofacjalnej wynika bowiem stabilnosc blokow tektonicznych w krytycznym interwale owego kryzysu. Udowodnienie duZej roli ruchow tektonicznych, nawet tylko w regionie kieleckim, ma znaczenie pierwszo-planowe wobec coraz to mnych prob wyjaSniania tego zdarzenia (patrz niZej), odrzucaj~ych czasem wprost (np. w Nadrenii - 11) wplyw lokalnej tektoniki. Wypada powtorzyc pytanie (23), dlaczego np. wczesnofranski epizod blokowej dezintegracji zbiegl si~ w czasie z dui:ym wahni~em na krzywej eustatycznej? W og6le - na ile depozycja w morzu swi~tokrzyskim byla niezalema od zmian i procesow w swiatowym systemie.

oceanograficz-? ..

nym.

Problem szczeg61owo zakwestionowanej przez M. Szulczewskiego hipotetycznej regresji we wczesnej dobie gigas uWaZam za wcillZ nierozstrzygni~ty. Z ogolnych

wzgl~ow metodologicznych nie budzi 2'Jiufania p~:

rowadzony test synchronicznoSci, ktory obraca siC( nadal w bl~dnym kr~gu przypuszczen (Kowala) lub spekulacji (Ostrowka) z powodu braku precyzyjnych datowan. Za szczegolnie nieuZasadnione

uwaZam

·

pOsilkowanie si~

.przy dowodzeniu diachronicznosci wlasnym podzi~em dolnego poziomu gigas. Wy~orzystuje on obecnosc lub brak (!) dw6eh gatu:ilk6w palmatoIet>isow, P. punctata i P.

proversa, w bliZej dotlld nie udokumentowanej sekwencji konodontowej z wyrywkowo opisanego profilu przekopu drogi w Kowali. Posluguj~c si~ analogicznymi dowodami negatywnymi moZoa by np. zw~tpic wobecnosc co najmniej dolnej ~sci tego poziomu w profilu Wietrznia II (37, tab. 7), gdzie oba "diagnostyczne" gatunki ograni-czone ~ do jednej pr6bki (V, 17) z poziomu asymmetricus (!). A moZe tak naleZy rozumiee szerzej nie dyskutowany wniosek M. Szulczewskiego (41, s. 332) 0 wyi:szej pozycji ewentualnej facjalnej przeslanki regresji w profilach

Wiet-rzni. .

M. Narkiewie:i (22, w: 8) w z4arzeniowej interpretacji

.profilu Kadzielni nieslusznie chyba pominlll istotne zr6z-nicowanie litologiczne wapienia :mantikocerasow:ego (et:

37, fig. 4). Bye moZe puIs regresywny kryje si~ nie (? tylko) w SPIl8ll. ale w niZszej, detrytycznej i obfituj~j

w faun~ramienionogowo-koralowcowll ~ tej jedno-stki, datowanej wlasnie na dolny poziom gigas. Wiek ten ma tez najstarsza generacja i:yl. neptunicznych (38). Co waZniejSze, gwaltown~ erozj~ Srodformacyjn~ w

zbliZo-. nym. przedziale czasowym (zony A. triangularis i/lub dolny gigas) mo:ina udokumentowaC na podstawie wapie-ni zian;listych, pobIiskich Psich GOrek (kompleks E w: 27, 29),jak i wapieni Kostomlotow (kompleks B w: 3D, fig. 3). Wszystko tosugeruje, Ze "cos" siC( wtedy naprawdC( dzialo w zachodniej ~sci obszaru swj~tokrzyskiego (por. teZ dane z Wietrzni, 40; profil Gomo-N, 19), w tym moi:e i w centralnych partiach rafy dymiIiskiej (nie rozstrzyg-ni~ta kwestia wieku rotacji bloku Ostrowki) oraz ila jej poIudniowym obrzei:eniu (dot~d nie opisane gomofraIis-kie wapienie detrytyczne Radkowic). Nasuwa si~ wi~c wniosek, Ze obok uwarunkOWaD. eustatyczno-sedymen-tacyjnych isto~ roI~ w tyro splyceniu odegraly ruchy blokowe 0 ewentualnie zmieniajllcym siC( w czasie i prze-strzeni charakt.erze (od np. kompresyjnego do ekstensyj-nego) i przypuszczalnie dui:ym zasiC(gu geograficznym (por. np. lagunowo-~owe osady poziomu rechitskiego na Platformie Rosyjskiej, M. Rzhonsnitskaja w: 8; cf. 24). MoZe to 0 tym epizodzie tektonicznym wzmiankuje M. Szulczewski (40).

Na te lawiny informacji z calego swiata 0 ostatecznym zalamaniu si~ ekosystemu w~g1anowego w pomej dobie linguiformis (34, 35) bulwersuj~co brzmi generalna kon-kluzja M. Szulczewskiego (40, s. 5561 Ze "na graniCC( franu z famenem nie przypadaj~ zwroty w IIStabilizowanych na dIotszy czas warunkach facjalnych" (podkreSl. G. R.).

Wyg1~da znow na to, iZ autor podtrzymuje swoj pier~

wptny pog1~ (37, s. 115 i 119); wczeSniej jednak w tym samym artykule (40, s. 552) odwolal (tu przypisane posrednio angielskiemu autorowi pracy przegl~owej, 5) przekonanie 0 rafowym aspekcie dolnego famenu. Spra-wa kryje siC( rzeczywiscie (23, s. 327) w bardziej wnikliwej i wszechstronnej analizie sekwencji, co czyte1nik moze latwo stwierdzie por6wnuj~c chocby zakres informacji M. Szulczewskiego z moimi dla kluczowego profilu Psich Gorek ("ci~a sedymentacja w facji wapieni ziarnistych"; 40, s. 553) w sllsiadujllcych artykWach w "Przegl~dzie Geologicznym" nr 11/1989. Dotyczy to tei: tylko pozornie monotonnych sekwencji basenowych Kowali (27, s. 177) i Janczyc (23, s. 328). Obaj dyskutanci zdajll si~ ponadto nie dostrzegac zwillZku mi~dzy powolnym uruchamia-niem "fabryki w~glan6w" na obszarze swi~tokrzyskim (patrz profile Miedzianki, Wietrzni, 8luchowic i Zagorza

w: 4O;? teZ Psie GOrki, 27) a pOCZlltkowll f~ cykIu T-R lIe w srodkowej dobie triangularis; w rejonie Kluczy natomiast (40, s. 556) stwierdzane jest pogl~bienie w tej dobie.

UWAGIKONCOWE

Z poprzednich wywodow jednoznacznie wynika, jak wiele znakow zapytania kryje jeszcze w sobie rzekomo wzorcowo opracowana seria gomodewotiska GOr· SwiC(-tokrzyskich. W pierwszym ~e konieczne ~ dalsze szczeg6l0we badania stratygraficzne, co nie powinno siC( ogranicza6 do analiz konodontowych; potrzeba rewizji tych ostatnichjest jednak ewidentna z ·powodu znacznego post~pu na polu taksonomii (47). Imie skamienialoSci., np. koralowce,1i1iowce czy ramienionogijui: w chwili obecnej umoZliwiajll wyjasnienie wzajemnych reIacji wielu klu-czowych sekwencji i kompleks6w (np. T. Wrzolek w: 8). Na dokladn~ interpretacjc(, rownieZ w kategoriach

urozmaicony (J. MikIas w: 29) profit franu z przekopu drogi w Kowali.

Polemika ·mi~ M. Narkiewiczem a M. Szulczews~

kim jest Wi~c daleka od definitywnego rozstrzygni~a.

Generalny model proponowany prmz. tego pierwszego autora jest jednak znacznie bardziej przekonywujq,cy w swietle moich obserwacji i danych z literatury. Rozu-miem

przez

to (26, w: 8), Ze mimo maskujq,cego wpIywu

subsydencji i sedymentacji (por. cykl G-III; op. cit.) w rozwoju sedymentacyjnym regionu kieleckiego punkty zwrotne wyznaczaly eustatyczne ziniany (nagle podniesie-nia) poziomu morza powqdujq,ce m.in. epizodyczne zata-pianie obszarow plytkowodnej sedymentacji biogenicz-nej. M. Szulczewski (40) wykazal istnienie na dui:Q, skal~ niemniej wamych, ale na og61 lokalnych komplikacji w zapisie skalnym tych globalnych "sygnalow". Glowny wyjq,tek w tej eustatYcznej regule stanowilo chyba splyce-nie okolo najwczessplyce-niejszej doby gigas (? CZ<lsciowo 0 gene-zie epejrogCnlcznej); obraz depozycji fametiskiej mogiy rownie.z ksztaltowaC polq,czone mechanizmy eustatycz-no-tektoniczne (cf. 34, s. 296), co R. Dreesen (9) zaklada dla wapieni cheilocerasowych. Wi~ksze synsedymentacyj-ne' uskoki Sf! jednak interpretowane w zasadzie tylko na podstawie gwaltownych obocznych zmian facjalnych, a brak jest np. przejawow wulkanizmu .i hydrotermalnej mineralizacji kruszcowej znanych z Nadrenii (5, s. 112-113). Jednostronne eksponowanie ruch6w piono-wych nie uwzgl~nia ewentuaInego wpIywu przemiesz-czen poziomych, ktore widzQ, w dewonie swi~tokrzyskim W. Brochwicz-LewiIiski i in. (4). .

W dotychczasowych rozwaZaniach nlld rozwojem rafy dymiIiskiej i jej "smierciq," w pobliZu granicy franu z famenem umkn~ prawie uwadze inne, ostatnio eks-ponowane zjawiska (i to calkiem ziemskiej natury), przy-puszczalnie uzupelniajflCC gwaltowne zmiany eustatyczne (21). Dui:Q, uwag~ przywiq,zuje si~ do zmian w oceanicznej stratyfikacji g~tosciowej, a przede wszystkim do kata-strofalnego wpIywu na· ekosystemy szelfowe naglego "przewrotu" (turnover) w6d anoksycznych (W.D. Good-fellow i in. w: 8). Jmij autorzy podkreSIajq, degradujflcy wpIyw eutrofizacji na WZ[ost raf (13, 44), a szerokie pole do spekulacji otwierajfl· te.z dane 0 innym

niZ

dotq,d przypuszczano trendzie zmian klimatycznych. tzn. 0

ociepleniu, a nie ochlodzeniu (J.B. Thompson:, C.R. Newton: 8), wynikajflce i z badaIi izotopowych (2). Dlatego pisze si~ ostatnio 0 zlozonych, wieloaspektowych

uwarunkowaniaoh krOCZflcego (stepwise; 17) kryzysu Kel-.

lwasser (35). W teJ niejednoznacznej sytuacji tylko kom-pleksowe opracowania stratygraficzn~kologiczne, se-dymentologiczne i geochemiczne umoZliwiajq, wyjasnia-nie rozlicznych rozterek wszechobecnych w koncepcjach powstalych na obecnym etapie wiedzy i zb1.ii'4 te autorskif wizje do realnosci.

LITERATURA

1. Ai g n e r T. - Lecture Notes in Earth Sciences, 1985 vol. 3 s. 1-174.

2. B r· and U. - Paleogeogr., Palaeoclim., Palaeocol., 1989 vol. 75 s. 311- 329.

3. B r e n n e r RL., M c H a r g u e T.R. - Integ-rative Stratigraphy-Concepts and Applications. Prentice HaIl, 1988.

4. B r 0 c h w i c z - L e win ski W., P 0 z a r y. -ski W., Tom c z y k H. - Prz. Geol. 1983 nr 12

s.

651-658.

5. Bur c het t e T.P. - SEPM Spec. Publ., 1981 vol. 30 s. 85 -142.

6. Bus c h RM., Roll ins H.B. - Paleocean., 1987 vol. 2 s. 141-164.

7. Car 0 z z i A.V. - Arch. Se Geneve, 1986 vol. 39 c. 53-66.

8. Devonian ofthe World. Proceed. Sec. Int. Symp. Dev. System. Canad. Soc. Petr. Geol., 1988 Memoir 14. 9. D r e e s e n R - Bull. Soc. Belg. Geol., 1989 vol. 98

s.127-133.

10. Dynamic Stratigraphy and Depositional Environ-ments of the Hamilton Group (Middle Devonian) in New York State, Part 1, Bull. N.Y. State Mus, 1986 vol. 457.

11. F ran k e W., Wall i s e r O.H. - [w:1 Inter-continental Fold Belts. Springer, 1983.

12. Hall a m A. - Ann. Rev. Earth Planet. Sci., 1984 vol. 12 s. 205 - 243.

13. Hallo c k P.,

S

chi age r W. - Palaois, 1986 vol. 1 s. 389 - 398.

14. H a q B.U.,W a r s 1 e y T.R - [w:1 Odin G.S.

(ed.) Numerical Dating in Stratigraphy. J. Wiley, 1982.

15. J 0 h n son J.G. - J. Paleont., 1979· vol. 53 s." 931-942.

16. J 0 h n son J.G., K 1 a p per G., San d -b erg C.A. - Geol. Soc. Amer. Bull., 1985 vol. 96 s. 567-587.

17. K a u f f m a n E.G. - Lecture Notes in Earth Sciences, 1986 vol. 8 s. 279 - 335.

18. Ken d a 11 S.G.c., S chI age r W. - Marine GeoL, 1981 vol. 44 s. 181-212.

19. M a I k 0 w ski K. - Acta Geol. PoL, 1981 vol. 31 s.223-232.

20. M art inn son A. - Lethaia, 1980 vol. 13 s. 363. 21. M 0 u n t joy E.W. - Bull. Canad. Petr. Geol.,

1980 vol. 28 s. 315-344.

22. N ark i e w i c z M. - Kwart. Geol .. 1987 vol. 31 s.581-598.

23. N.a r k i e

w

i c z M. - prz. Geol., 1990nr 7-8 s. 327-330.

24. N ark i e w i c z M., Rac k i G. - Kwart. Geol., 1987 vol. 31 s. 341-356.

. 25. Rac k i G. - Prz. Geol., 1985 nr 5 s. 267 - 270. 26. Rac k i G. - Lecture Notes in Earth Sciences,

1986 vol. 8 s. 203 - 212.

27. Rac k i G. - Ibidem, 1990 vol. 30 s. 169-181. ·28. Rac k i G., G I u c how ski E., M a I e c J.

- Bull. Pol. Acad. Sci., Earth Sci., 1985 vol 33 s. 159-171.

29. Rac k i G .. M a k 0 w ski I., i in. Z. Nauk. US,

Geologia, vol. 12 (w druku).

30. Rac k i G., W r z 0 I e k T. - Cour. Forsch.

- Inst. Senckenberg, 1989 vol. 110 s. 231- 236. 31. Rea d, J.F. - AAPG Bull, 1985 vol. 69 s. 1-21. 32. San d b erg C.A., D r e e s e n R. - Geol. Soc.

Amer. Spec. Pap., 1984 vol. 196 s. 143-178. 33. San d b er g C.A., D r e e s en R, Z i e g 1 e r

W. - Cour. Forsch. - Inst. Senckenberg, 1988 vol. 102 s. 253.

34. San d b erg C.A.,

Z i e g 1 e r W.

i in. -

ibi-dem, s. 263 - 307.

35. S chi n die r E. - Gottinger Arb. Geol. PIaont., " 1990 vol. 46.

36. S k 0 m p ski S. - Prz. Geol., 1990 nr 4 s.

37. S z u 1 c z e w ski M. - ActaGeol. Pot, 1971 vol.

21

s.

1-128.

38. S z u 1 c z e w ski M. - [W:] Third Intern Symp. Foss. Cnid. Wyd. Geol, 1979.

39. Sz u I c z e w ski M. - Ann. Soc. Geol. Belg.,

1986 vol. 109 s. 263 - 265.

40. S z u 1 c z e w ski M. - Prz. Geo!., 1989 nr 11 s.

551-557.

41. Szulczewski M. - Ibidem, 1990nr7-8 s.

330-334.

42. S z u I c z e w ski M., Rac k i G. - Acta Geol. Pol., 1981 vol. 31 s. 147 -162.

43. Wall i s e r O.H. - Cour. Forsch. - Inst. Sene-kenberg, 1985 vol. 75 s. 401-408.

44. W i 1 d e r H. - Fortschr. Geol. Rheinld. u. Westf.,

1989 vol. 35 s. 57 - 74.

45. W i

1

son J.L. - Catbonate Facies in Geologic History, Springer, 1975.

46. Z i e g I e r W., San d b erg C.A. - Cour. Forsch. - Inst. Senckenberg, 1988 vol. 102 So 261. 47. Z i e g I e r W., San d b erg C.A. - Ibidem,

1990 vol. 121.

SUMMARY

The methodological setting is outlined for the cont-roversy between M. Narkiewicz (23) and M. Szulczewski

(41), with special emphasis on constraints of the zonal biostratigraphy, a growing imPOrtalice of process-orien-ted event and sequential stratigraphy and extensive significances of eustasy for carbonate ecosystems. The relationships between global eustatic fluctuations and

local epeirogeny remain still crudely established in the Upper Devonian sedimentary record of the Holy Cross Mts; however, the dominating control ofthe first factpr is in better agreement with evidences available, and with current approaches and results (8). As possible partial exception is indicated a controversial shallowing event in

the Early gigas Chrone. The need of an integrated approach to the problems, particularly in the context of the latest Frasnian extinction, is obvious.

PE310ME

PaccMOTpeHa MeTO.n;OJIOIlf'lecKaJI OCHOBa pa3HO-maCB5I Me~ M. HapKeBH'leM (23) H M. mYJIb'leBCKHM

(41), DpH'leM oco60e BBHMaHHe o6pam;eHo Ha orpaHH-'1eHHOCTh 6H030HaJlbHOii 6BOCTpaTHI'pa41HH, pacrym;ee 3Ha'leHHe CTpamrpacl>HH c06b1TBit, opHeHTBpOBaHHOH Ha npOn:ecChl, ceKBeHInlollllldii 8B8JIH3, a TaDlCe Ha orpoMHoe BJIIDIBHe 3BCTaTHKH Ha Kap60HaTHhle 3KO-CBCTeMhl. CoOmOmeHH5I Me~ rJI06B.JIbHLIMH

9BCTa-TH'IectOIMH cl>JIYKTYan;wIMH H MeCTHOH TelCTOIIHItOH Bee

em;e CJIa60 H3Y'1eHhl B BepXHe,neBoHCKoii ce,ll,HMeH-Tan;HOHHOii: 3aJIHCB CBeHTOKmHCKHX rop. Bee Tam,

npeOOJIa,ll;aIOIInUI pOJIb nepBoro cl>aKTopa JI}"IIIIe 061>51-CH5IeT .n;oCTYlIHIde sa6mo.n;eHH51, a TaDlCe DJIbeTC5I co-rJIacsoH c coBpeMeHBhlMH Mo.n;eJUIMH B pe3YJIbTaTaMH

(8). E,ll;HHCTBeHHhlM HCKmo'leHHeM MOJICeT '1aCTH'IHo 6LITb cnopsoe 06MeJIeHHe B paHHeii: Jose gigas.

He06xo-,lJ,HM HHTerpBpOBa.mn.rit no,lJ;Xo.n; K aHaJIH3y 3Toro

BOnpO-ca, oco6eHHo B KOSTeKCTe BhlMHpaHH51 B II03,ll;HeM iJlpase, 'lT0 11 nO,ll;'lepmyro B CTaTbe.

HUBERT KlERSNOWSKI

Panstwowy Instytut Geologiczny, Warszawa

LITOSTRATYGRAFIA PERMU POLNOCN()"WSCHODNIEGO OBRZEZENIA

GORNoSL\SKIEGO ZAGLFtBIA WJiiGLOWEGO -

NOW A

PROPOZYCJA

Problem stratygrafii osadow permu polnocno-wscho-dniego obrzeZenia GZW pozostaje otwarty od prawie stu lat. Sytuacja ta wynika z wielu przyczyn. Osady permu wystC(pujll w systemie polllczonych ze sobll basenow (rowow) oddzielonych od wschodniej monokliny

przed-sudeckiej. W stropie i SPllgu t)ICh osadow wyst~pujll znaczne luki stratygraficzne obejmujllce CZC(sciowo gorny karbon i ~ Qolny trias. Osady permskie reprezen-towane SIl przez asocjacjC( drobno- i gruboldastycznych, czerwonych i szarych skal terygenicznych, powstalych glownie

w

srodowisku stoZk:ow aluwialnych z podrz~nie wyst~pujllcymi skalami wylewnymi, piroklastycznymi i w~glanowymi, ktorych stwierdzona maksymalna

miliZ-szosc

si~ga 600 m. CaIy ten zesp6I osadowy okreslany jest jako poinowaryscyjska molasa zdeponowana w pery-ferycznym zapadlisku tektonicznym (ryc. 1). Osady per-mu byly do tej pory nieme biostratygraficznie (z wyjllt-kiem aututiskiej martwicy kamiowickiej), stlld dla ich korelacji stosowano podzialy litostratygraficzne. Klas-tyczne, czerwone osady p6lnocno-wschqdniego obrze:ie-nia GZW Sll do tej pory tradycyjnie wlllczane do dolnego permu (czerwonego sPllgowca), a na obszarze, gdzie wyst~ujlllllcznie z pokrywami lawowymi i tufowymi, do dolnego czerwonego sPllgowca (autunu). Stosowane po-dzialy nawillZUjll do najstarszej litostratygrafii

czerwone-UKD 551.736.022(438.232 -18)

. go sPllgowca (Rotliegend) basenu niemieckiego, a wi~c do obszarow przedgorza waryscyjskiego 0 odmiennym roz-woju diastroficzno-sedymentacyjnym. .

. Przyj~ta w Polsce litostratygrafia czerwonego sPllgo-wca (23), dobrze przystajllCa do litostratygrafii niemiec-kiej (13~ znajduje zastosowanie glownie na obszarze Nifu Polskiego. Dla permu srodgorskich basenow sudeckich

(19), WielkopoIski (14) i obrzeZenia GZW (10) st080wane Sll inne podzialy litostratygraficzne, w pewnym stopniu zbiezne z podzialem wprowadzonym przez J. Pokors-kiego.

KORELACJA LITOSTRATYGRAFICZNA W syntetycznej pracy A Siedleckiej (24) przedstawio-no trojdzielny podzial osadow permu polprzedstawio-nocprzedstawio-no-wschod- polnocno-wschod-niego obrzezenia GZW Die nadajllc mu rangi formalnych wydzieleti litostratygraficznych. Podzial ten przedstawia si~ nastC(pujllco; czerwony sPllgowiec dolny (cisady pode-ruptywne) - zlepietice wapienne myslachowi~kie, czer-wone piaskowce z wldadkami zlepieticow lllC'Lnie Z

osada-mi reprezentujllcyosada-mi wstC(pne objawy wulkanizmu (kon-glomeraty porfirowo-wapienne, piaskowce z podfZC(d-nymi wkladkami law i popiolow wulkanicznych); czer-wony sPllgowiec Srodkowy i gomy - osady klastyczne