mi, onkoidami, intraklastami) — wakstony, pakstony, gre-instony, rzadziej flotstony, rudstony i sporadycznie banstony. W NW czêœci bruzdy œródpolskiej ska³y wêgla-nowe dominuj¹ w ca³ym profilu jury górnej i czêsto zawie-raj¹ znacz¹c¹ domieszkê materia³u klastycznego. W oksfordzie dolnym i œrodkowym wystêpuje seria piaszczy-sto-mu³owcowa. Na obszarze niecki ³ódzkiej i niecki war-szawskiej osadzi³y siê g³ównie utwory wêglanowe. W czêœci SE bruzdy œródpolskiej w oksfordzie wystêpuj¹ pia-skowce i mu³owce, natomiast ska³y wêglanowe przede wszystkim w kimerydzie i tytonie, przy czym w kimery-dzie powsta³ kompleks ska³ wêglanowo-dolomitycznych z przerostami anhydrytów i i³owców. Wœród procesów dia-genetycznych, jakie zachodzi³y w osadach jury górnej, szczególnie zaznaczy³a siê dolomityzacja, prawdopodob-nie g³ówprawdopodob-nie mezodiagenetyczna. W du¿ej iloœci wystêpuj¹ wapienie dolomityczne, natomiast czyste dolomity s¹ nie-liczne. Istotny wp³yw na osady mia³y tak¿e procesy zastê-powania takie jak: sylifikacja i pirytyzacja. W ska³ach notowano mikrostylolity i inne efekty dzia³ania kompakcji chemicznej i mechanicznej. Powszechna cementacja, g³ównie wêglanami, a tak¿e anhydrytem i celestynem, w wiêkszoœci ca³kowicie zlikwidowa³a ró¿norodne pory w skale. Wœród procesów neomorficznych silnie zaznaczy³a siê mikrytyzacja sk³adników ziarnowych, a miejscami tak¿e t³a skalnego. Badania petrologiczne materii orga-nicznej w osadach jury górnej ukaza³y ró¿ny stopieñ jej przeobra¿enia, które wzrasta wraz z g³êbokoœci¹. Najsil-niejsze zmiany odpowiadaj¹ wczesnej i g³ównej fazie generacji rop.
We wczesnej kredzie w NW czêœci bruzdy œródpolskiej powstawa³y osady i³owcowo-mu³owcowo-piaskowcowe. W rejonie centralnym, w okolicy Bia³obrzegów dosz³o do sedymentacji utworów wapienno-klastycznych, wœród któ-rych rozpoznano facje bioklastyczne i peloidowe (greinstony, flotsto(greinstony, pakstony) oraz greinstony ooidowo -intraklastowe. Sedymentacjê w rejonie lubelskim zdomi-nowa³y osady wêglanowe, a w ich obrêbie szczególnie zaznaczy³y siê wapienie ooidowe i onkolitowe.
Wymienio-ne utwory uleg³y przemianom diageWymienio-netycznym, a najsil-niejszy wp³yw wywar³y trzy rodzaje przemian: kompakcja, cementacja i rozpuszczanie. Notowano skutki kompakcji mechanicznej i w mniejszym stopniu kompakcji chemicz-nej. Osady objê³a cementacja g³ównie kwarcem i wêglana-mi. Wœród cementów wêglanowych rozpoznano kalcyt oraz syderyt. Analizy cementów kalcytowych wykaza³y obecnoœæ w nich zmiennych iloœci ¿elaza i manganu. Roz-poznano syderyty wzbogacone w magnez oraz odmiany manganowe. Wykonane dla syderytu oznaczenia izotopów wêgla i tlenu sugeruj¹ obecnoœæ materii organicznej w œro-dowisku jego powstawania. Skutki rozpuszczania obser-wowano w obrêbie ró¿nych sk³adników ziarnowych oraz cementów. Obecna w osadach kredowych materia orga-niczna wystêpuje w fazie niedojrza³ej. Jedynie najg³êbiej po³o¿one osady Poddêbic PIG2 osi¹gnê³y wczesn¹ fazê generacji ropy naftowej.
Badania petrologiczne wykaza³y wystêpowanie zmiennoœci osadów w profilach jury górnej i kredy dolnej wzd³u¿ bruzdy œródpolskiej. Na obraz ten z³o¿y³y siê tak¿e przemiany diagenetyczne, które wywar³y wp³yw na kre-owanie porowatoœci osadów. W efekcie tylko niewielka czêœæ badanych wapieni i piaskowców uzyska³a korzystne w³aœciwoœci zbiornikowe.
Literatura
DEMBOWSKA J. 1983 — Jura górna. Stratygrafia i paleogeografia. [W:] Budowa geologiczna niecki warszawskiej (p³ockiej ) i jej pod³o¿a, S. Marek (red.) . Pr. Inst. Geol., 103: 148–161.
NIEMCZYCKA T. 1997 — Jura górna. Formalne i nieformalne jed-nostki litostratygraficzne. [W:] Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153: 309–322.
PO£OÑSKA M., WO£KOWICZ K. & GROTEK I. 2004 — Zmien-noœæ petrologiczna osadów jury górnej i kredy dolnej na obszarze bruz-dy œrópolskiej i jej wp³yw na w³asnoœci zbiornikowe. [W:] Rozwój kompleksów osadowych w zachodniej i centralnej Polsce — pochodze-nie i przemiany postsedymentacyjne. CAG Pañstw. Inst. Geol. RADLICZ K. 1997 — Jura górna. Charakterystyka petrologiczna i sedymentologiczna. [W:] Epikontynentalny perm i mezozoik w Polsce. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 153: 322–327.
W³aœciwoœci zbiornikowe piaskowców eolicznych z formacji Noteci
Aleksander Protas*
W œrodkowej czêœci polskiego basenu czerwonego sp¹gowca, w formacji Noteci, (zaliczanej równie¿ do sub-grupy wielkopolskiej), stwierdzono w kilku otworach wiertniczych (Zabartowo-1, Resko-1, Pi³a GN/IG-1, Piaski PIG-2 i Miêdzyzdroje-5), pod utworami playi, poziomy piaskowców eolicznych (Buniak & Solarska, 2004; Karn-kowski, 1999; Kiersnowski, 1997; Kwolek i in., 2001; Pokorski, 1989). Poziomy tych piaskowców w Polsce NW s¹ obiektem poszukiwania z³ó¿ gazu ziemnego. Z dwóch otworów wiertniczych (Piaski PIG-2 i Resko-1) uzyskano przyp³yw gazu ziemnego z wod¹ z³o¿ow¹, a z otworu Miê-dzyzdroje-5 — przemys³owy przyp³yw zaazotowanego
gazu ziemnego. Piaskowce eoliczne w omawianych profilach wystêpuj¹ na g³êbokoœci 2900,0–5400,0 m.
Wykonane w latach 2003–2004 otwory wiertnicze Resko-3 i Berkanowo-1 dostarczy³y nowych informacji o pó³nocnym zasiêgu utworów eolicznych formacji Noteci.
Utwory eoliczne wystêpuj¹ce pod osadami playi maj¹ dobre w³aœciwoœci zbiornikowe. Porowatoœæ dochodzi w nich do 25% (Miêdzyzdroje-5), a przepuszczalnoœæ do 800 mdcy (Miêdzyzdroje-5). W g³êbszej czêœci basenu czerwo-nego sp¹gowca (Pi³a GN/IG-1) porowatoœæ obni¿a siê do ok. 1–2%, a przepuszczalnoœæ spada do wartoœci 0,001– 0,05 mdcy.
W³aœciwoœci zbiornikowe eolianitów górnego czerwone-go sp¹czerwone-gowca nie zale¿¹ od ich pierwotneczerwone-go sk³adu mineralne-go. Arenity lityczne (Miêdzyzdroje-5) maj¹ znacznie lepsze w³aœciwoœci zbiornikowe od arenitów sublitycznych
(Zabar-Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 4, 2005
339
*Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. Oœrodek Pó³noc w Pile, pl. Staszica 9, 64-920 Pi³a; aleksander.pro-tas@pgnig.pl
towo-1, Resko-3) co wi¹¿e siê z procesami postsedymenta-cyjnymi (Miko³ajewska & Miko³ajewski, 2004).
W³aœciwoœci zbiornikowe utworów eolicznych górne-go czerwonegórne-go sp¹górne-gowca w Polsce NW s¹ uzale¿nione od nastêpuj¹cych procesów diagenetycznych:
kompakcja: — mechaniczna, — chemiczna, cementacja: —cement ilasto-¿elazisty, — cement ilasty,
— kaolinit (dwie odmiany krystalograficzne), — transformacja kaolinit-illit,
— illit/illit Fe, — chloryt,
— transformacja illit/chloryt, — cement krzemionkowy, porowy, —cement kwarcowy, regeneracyjny, — cement kwarcowy, porowy, — cement wêglanowy, — cement halitowy (?).
Obserwuje siê wyraŸn¹ zale¿noœæ pomiêdzy g³êboko-œci¹ pogr¹¿enia, obecn¹ g³êbokog³êboko-œci¹ zalegania serii eolicz-nych a ich w³aœciwoœciami zbiornikowymi. Widoczne to
jest przy s³abo zachowanej porowatoœci pierwotnej, a roz-winiêtej porowatoœci wtórnej z rozpuszczania sk³adników mineralnych i mikroszczelinowatoœci.
Literatura
BUNIAK A. & SOLARSKA A. 2004 — Wystêpowanie z³ó¿ wêglo-wodorów a wykszta³cenie litologiczno-facjalne utworów górnego czer-wonego sp¹gowca na obszarze Pomorza Zachodniego (na przyk³adzie z³ó¿ Ciechnowo i S³awoborze). Poster. Arch. PGNiG S.A. Oœrodek Pó³noc w Pile.
KARNKOWSKI P.H. 1999 — Origin and evolution of the Polish Rotliegend Basin. Pol. Geol. Inst. Spec. Pap., 3, pp. 93.
KIERSNOWSKI H. 1997 — Depositional development of the Polish Upper Rotliegend Basin and evolution of its sediment source areas. Geol. Quart., 41: 433–456.
KWOLEK K., MALAGA M., PROTAS A. & WOLNOWSKI T. 2001 — Polish Rotliegend Basin — prospects of new gas play discoveries. Poster. Arch. Oœrodka Pó³noc w Pile.
MIKO£AJEWSKA A. & MIKO£AJEWSKI Z. 2004 — Zmiennoœæ litologiczno – facjalna oraz zró¿nicowanie parametrów petrofizycznych w utworach górnego czerwonego sp¹gowca — rejon z³o¿a gazu ziem-nego Miêdzyzdroje W. Poster. Arch. PGNiG S.A.Oœrodek Pó³noc w Pile.
POKORSKI J. 1989 — Evolution of the Rotliegendes basin in Poland. Bull. Pol. Acad. Sc. Earth Sc. 37: 49–55.
Piaskowce czerwonego sp¹gowca i ich diageneza na obszarze Wa³u Pomorskiego
(z³o¿e Ciechnowo)
Ma³gorzata Rusek*, Arkadiusz Buniak**, Anna Solarska**, Mariola Kowalczak**,
Reinhard Gaupp*
W latach dziewiêædziesi¹tych odkryto najwiêksze na Pomorzu Zachodnim (Wa³ Pomorski) z³o¿e gazu ziemnego Ciechnowo w piaszczystych osadach górnego czerwonego sp¹gowca. Struktura Ciechnowo w stropie czerwonego sp¹gowca rysuje siê jako pod³u¿ny, wypiêtrzony element uszczelniony utworami cechsztynu. Ska³ê zbiornikow¹ tworz¹ piaskowce drobnoziarniste barwy szarej i czerwo-nobrunatnej.
W serii osadowej górnego czerwonego sp¹gowca wystê-puje zró¿nicowane spektrum osadów, które generalnie wi¹zaæ nale¿y z fluwialnym systemem depozycyjnym. Ska³ami macierzystymi dla gazu ziemnego tej akumulacji by³y naj-prawdopodobniej utwory karbonu górnego i dolnego.
Górny czerwony sp¹gowiec w badanych otworach jest reprezentowany g³ównie przez drobnoziarniste, s³abo wysortowane piaskowce szare (strop) i brunatnoczerwone. W czterech otworach poziomy piaskowców szarych osi¹gaj¹ maksymalnie do 50 m mi¹¿szoœci i s¹ czêsto impregnowane sta³ymi bituminami. Migruj¹ce wzd³u¿ uskoków wêglowodory doprowadzi³y prawdopodobnie do
redukcji ¿elaza (Fe3+ ® Fe2+) w hematycie, tworz¹cym obwódki wokó³ ziaren, i tym samym do zmiany zabarwie-nia piaskowców z czerwonego na szare. Brak ankerytu wyklucza absorpcjê ¿elaza przez wêglany. Jest mo¿liwe, i¿ wype³nienie przestrzeni porowej wêglowodorami ograni-czy³o b¹dŸ wstrzyma³o krystalizacjê cementów autigenicz-nych.
W modelowaniu przestrzeni porowej osadów decy-duj¹c¹ rolê odegra³y procesy diagenetyczne takie jak: kom-pakcja mechaniczna i chemiczna, cementacja oraz przeobra¿enia ziarn niestabilnych. Deponowane w œrodo-wisku fluwialnym piaskowce, zaliczane g³ównie do areni-tów sublitycznych i litycznych, maj¹ dwa g³ówne typy cementów — kwarcowy i kalcytowy. Powstaj¹ce we wcze-snym etapie diagenezy cementy zabudowa³y znaczn¹ czêœæ przestrzeni miêdzyziarnowej i tym samym czêœciowo zahamowa³y dzia³anie kompakcji mechanicznej, która mia³a decyduj¹cy wp³yw na redukcjê pierwotnej porowa-toœci. Miejscami pogorszenie w³asnoœci filtracyjnych spo-wodowane by³o tworzeniem siê anhydrytu.
Znacz¹c¹, aczkolwiek nie decyduj¹c¹ rolê w procesach diagenetycznych odegra³y minera³y ilaste, jak illit i chlo-ryt. Illit wystêpuje tutaj w niewielkich iloœciach, g³ównie w postaci ³useczek tworz¹cych wspólnie z hematytem obwódki wokó³ ziaren. Na tych obwódkach narastaj¹ pro-mieniœcie blaszki chlorytu, niekiedy tak¿e illitu.
Wtórna porowatoœæ tworzy³a siê równie¿ przez roz-puszczanie ziaren kwarcu i nielicznych skaleni. W
inter-340
