iloœciowego minera³ów ilastych. Mo¿liwoœci badawcze laboratoriów w tym zakresie s¹ du¿e.
Najbardziej powszechna podstaw¹ rekonstrukcji paleoklimatycznych s¹ metody mikropaleontologiczne. Najwa¿niejsz¹ metod¹ paleobotaniczn¹ wykorzystywan¹ do rekonstrukcji przebiegu zmian klimatu jest analiza py³kowa uzupe³niana analiz¹ makroszcz¹tków roœlinnych. Tego typu badania, których wynikiem jest charakterystyka sukcesji roœlinnoœci, stanowi¹ podstawê zdefiniowania ciep³ych jednostek klimatostratygraficznych rangi inter-glacja³u, czy te¿ interstadia³u oraz wyró¿niania w ich obrê-bie jednostek mniejszego rzêdu. Wœród roœlin szczególnie wa¿ne s¹ gatunki o znanych œciœle okreœlonych wymaga-niach klimatycznych (tzw. bioindykatory). Inn¹ metod¹ paleobotaniczn¹ jest diatomologia — badania zespo³ów kopalnych okrzemek. Na podstawie flory okrzemek odtwa-rzane s¹ warunki paleohydrologiczne, g³ównie zmian trofii i wahania poziomu wód w jeziorach, dziêki istnieniu gatunków stenotopowych mog¹ byæ wyci¹gane wnioski dotycz¹ce zmian termicznych. Sukcesje okrzemek mog¹ byæ tak¿e podstaw¹ wyró¿niania interglacja³ów. Wœród sk³adników zooplanktonu przydatne dla rekonstrukcji paleoklimatycznych, a tak¿e okreœlenia antropopresji s¹ szcz¹tki Cladocera. Dla odtwarzania paleoœrodowiska jest przydatna tak¿e intensywnie rozwijana w Polsce w ostat-nich latach malakologia.
Przyk³adem dobrego wykorzystania mo¿liwoœci pol-skich naukowców jest czynny udzia³ grona przedstawicieli
ro¿nych specjalnoœci (geochronolog, paleobotanicy, geo-chemicy) w europejskim programie wierceñ jeziornych (ELDP prowadzonym w Geoforschungs Zentrum Potsdam — patrz np. High-resolution lake sediment records in cli-mate and environment variability studies. 6thELDP
Work-shop. Terra Nostra 2001/3.). W ramach udzia³u w tym programie prezentowali wielostronne opracowania rocznie laminowanych osadów jeziornych. Innym przyk³adem s¹ opracowania fauny Cladocera w osadach jezior, w³¹czone do programu PAGES, PEP III.
Mo¿liwoœci udzia³u polskich badaczy czwartorzêdu w rekonstrukcjach zmian klimatu, czyli w realizacji jednego z celów ICDP, s¹ du¿e i mog¹ byæ realizowane w formie udzia³u do opracowania rdzeni osadów du¿ych jezior, a tak¿e poprzez w³¹czanie siê do mniejszych programów dotycz¹cych wybranych odcinków czasowych lub mniej-szych regionów.
Literatura
ALEXANDROWICZ S.W. 1995 — Stan i zaawansowanie badañ nad czwartorzêdem w Polsce. Prz. Geol., 43: 676–681.
MAHER A. B. & THOMPSON R. (red.) 1999 — Quaternary Climates, Environments and Magnetism. Cambridge University Press. 390. NAWROCKI J., BAKHMUTOV V., BOGUCKI A. & DOLECKI L. 1998 — The paleo- and petromagnetic record in the Polish and ukra-inian loess-paleosol sequences. Phys. Chem. Earth (A), 24: 773–777. RALSKA-JASIEWICZOWA M., GOSLAR T., MADEYSKA T. & STARKEL L. (red.) 1998 — Lake Goœci¹¿, Central Poland — a monographic study. W. Szafer Institute of Botany, Kraków.
Strefa Koszalin–Chojnice — klucz do wyznaczenia granicy Baltiki i Avaloni
na obszarze TESZ
Stanis³aw Mazur*
Transeuropejska strefa szwu (TESZ) to szeroka i z³o¿ona strefa akrecji terranów oddzielaj¹ca kraton wschodnioeuropejski od m³odszej litosfery œrodkowej i zachodniej Europy (Pharaoh, 1999). Najwiêkszym spoœród terranów, który w strefie TESZ uleg³ akrecji do SW krawê-dzie Baltiki jest wschodnia Avalonia. W wyniku jej kolizji z Baltik¹ utworzy³ siê front kaledoñski. Przebiega on na pó³noc od Rugii, przez œrodkowe Pomorze i dalej ku po³udniowi, gdzie zbiega siê z lini¹ Teisseyre’a–Tornqu-ista.
Eksperymenty sejsmiczne (Guterch i in., 1999) dowodz¹, ¿e skorupa ziemska na SW od frontu kaledoñskiego ma trójwarstwow¹ strukturê sejsmiczn¹. Skorupa ta siêga ku SW po uskok Dolska (Guterch i in., 1975; Znosko, 1979; Grad i in., 2002). Najni¿sz¹ warstwê tworzy tam silnie refleksyjna skorupa o wysokich prêdkoœciach fal sejsmicz-nych (Guterch i in., 1994; Grad i in., 2002). Dolna skorupa o podobnych w³aœciwoœciach wystêpuje tak¿e pod po³udniow¹ Dani¹ i pó³nocnymi Niemcami, na obszarze po³o¿onym miêdzy frontem kaledoñskim a lineamentam dolnej £aby. Jej wystêpowanie zosta³o rozpoznane na
refleksyjnych profilach sejsmicznych MONA LISA (Abra-movitz i in., 1998) i DEKORP BASIN (Krawczyk i in., 1999).
Obecnoœæ refleksyjnej dolnej skorupy o wysokich prêdkoœciach fal sejsmicznych na SW od frontu kaledo-ñskiego nie jest typowa dla pozosta³ego obszaru wschod-niej Avalonii i by³a dot¹d interpretowana na dwa sposoby. Franke (1995) oraz Tanner i Meissner (1996) uznali, ¿e pod³o¿e platformy paleozoicznej pomiêdzy lineamentem dolnej £aby a frontem kaledoñskim tworzy osobny terran okreœlany jako terran wschodniej £aby. Wkrótce potem Berhtelsen (1998) zaprezentowa³ pogl¹d, zgodnie z którym dolna skorupa na SW od frontu kaledoñskiego stanowi wycieniony brzeg Baltiki podœcielaj¹cy czêœæ kaledonidów pó³nocnych Niemiec i Polski. Hipoteza Berthelsena zyska³a poparcie w szeregu opublikowanych ostatnio prac. Na przyk³ad w interpretacji Grada i in. (2002) dolna skoru-pa Baltiki siêga w pod³o¿u platformy skoru-paleozoicznej niemal a¿ po uskok œrodkowej Odry.
O ile przed³u¿anie siê dolnej skorupy Baltiki na SW od frontu kaledoñskiego jest akceptowane wiêkszoœci opubli-kowanych ostatnio prac (np.: Pharaoh, 1999; McCann & Krawczyk, 2001; Grad i in., 2002), to pozycja tektoniczna przykrywaj¹cych j¹ serii skalnych jest przedmiotem 172
Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 2, 2002
*Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wroc³awski, Pl. Maxa Borna 9, 50-204 Wroc³aw; smazur@ing.uni.wroc.pl
sprzecznych interpretacji. Górna i œrodkowa skorupa na obszarze pomiêdzy lini¹ Teisseyre’a–Tornquista a usko-kiem Dolska osi¹ga gruboœæ 20–25 km i wykazuje prêdko-œci fal sejsmicznych poni¿ej 6,2 km/s. Tak niskie prêdkoprêdko-œci s¹ charakterystyczne dla niezmetamorfizowanych lub s³abo zmetamorfizowanych sekwencji wulkaniczno-osa-dowych. Ska³y nale¿¹ce do wspomnianych wy¿ej serii zosta³y nawiercone w pod³o¿u platformy paleozoicznej jedynie w strefie Koszalin–Chojnice. S¹ to pofa³dowane i miejscami skliwa¿owane ³upki ilaste i krzemionkowe, uznawane za fragment kaledoñskich eksternidów (Dadlez, 1974; 1978). Wed³ug Dadleza i in. (1994) oraz Berthelsena (1998) ska³y te reprezentuj¹ serie osadowe powsta³e na pasywnym brzegu Baltiki i zdeformowane w trakcie kolizji z Avaloni¹. Sugeruje to, ¿e szew tektoniczny miêdzy Ava-loni¹ i Baltik¹ przebiega daleko na SW od frontu kaledo-ñskiego wzd³u¿ uskoków œrodkowej Odry i Kraków–Lubliniec (Berthelsen, 1998; Pharaoh, 1999). Z drugiej strony serie skalne o niskich prêdkoœciach fal sej-smicznych tworz¹ce górn¹ i œrodkow¹ skorupê na obszarze pó³nocnych Niemiec i po³udniowej Danii s¹ interpretowa-ne jako avaloñska pryzma akrecyjna nasuniêta na pasywn¹ krawêdŸ Baliki (Berthelsen, 1998; Abramovitz i in.,. 1998; Krawczyk i in., 1999; Giese i in., 1997; Dallmeyer i in., 1999). Ska³y wchodz¹ce w sk³ad kaledoñskich komplek-sów p³aszczowinowych zosta³y nawiercone na Rugii. Na ich zwi¹zek z Avaloni¹ wskazuj¹ badania paleontologicz-ne — obecnoœæ zespo³ów skamienia³oœci acritarcha typo-wych dla Avalonii (Giese i in., 1997), jak równie¿ badania wieku radiometrycznego detrytycznych muskowitów (Dallmeyer i in., 1999). Te ostatnie sugeruj¹ pochodzenie materia³u ze Ÿród³a o wieku metamorfizmu typowym dla terranów wywodz¹cych siê z Gondwany. W ostatnim cza-sie Grad i in. (2002) uznali, ¿e serie avaloñskiej pryzmy akrecyjnej przed³u¿aj¹ siê na teren Polski na obszarze pomiêdzy lini¹ Teisseyre’a-Tornquista i uskokiem Dolska. S¹ one dostêpne wierceniami jedynie na terenie strefy Koszalin–Chojnice.
Umiejscowienie g³êbokiego wiercenia badawczego na obszarze strefy Koszalin–Chojnice mog³oby dostarczyæ nowych danych pozwalaj¹cych na okreœlenie pochodzenia i pozycji tektonicznej tworz¹cych j¹ ska³. Badania radio-metryczne wieku detrytycznego muskowitu pozwoli³yby rozstrzygn¹æ, czy Ÿród³em materia³u by³a Avalonia czy Baltika. Podobny cel przyœwieca³by badaniom paleontolo-gicznym. By³yby one szczególnie wa¿ne w œwietle odmiennych interpretacji proweniencji zespo³ów fauni-stycznych ze strefy Koszalin–Chojnice (Jachowicz, 2000; Szczepanik, 2000; Samuelsson i in., 2002). Zlokalizowanie wiercenia blisko frontu kaledoñskiego stworzy³oby poten-cjaln¹ mo¿liwoœæ przewiercenia powierzchni nasuniêcia avaloñskiej pryzmy akrecyjnej na Baltikê. Rozró¿nienie kompleksów skalnych wywodz¹cych siê z Avalonii i Balti-ki by³oby mo¿liwe nie tyle przez badania strukturalne, co w efekcie badañ paleotnologicznych i radiometrycznych. Rozpoznanie strukturalne profilu g³êbokiego otworu przy u¿yciu upadomierza i skanerów formacyjnych mog³oby natomiast pozwoliæ m. in. na rozstrzygniêcie kontrowersji dotycz¹cej wieku fa³dowania kaledonidów NW Polski (por. Po¿aryski i in., 1990; Dadlez i in., 1994) przez
identy-fikacjê niezgodnoœci wystêpuj¹cych w profilu sekwencji paleozoicznej. W tym ostatnim zadaniu by³yby pomocne datowania radiometryczne wieku anchimetamorfizmu, o ile jego efekty zosta³yby stwierdzone w przewierconych osadach dolnego paleozoiku.
Literatura
ABRAMOVITZ T., THYBO H. & MONA LISA WORKING GROUP 1998 —Seismic structure across the Caledonian Deformation Front along MONA LISA profile 1 in the southeastern North Sea. Tecto-nophysics, 288: 153–176.
BERTHELSEN A. 1998 — The Tornquist Zone northwest of the Car-pathians: an intraplate-pseudosuture. GFF, 120: 223–230.
DADLEZ R. 1974 — Tectonic position of Western Pomerania (Nor-th–Western Poland) prior to the Upper Permian. Biul. Inst. Geol., 274: 49–87.
DADLEZ R. 1978 — Sub-Permian rock complexes in the Kosza-lin–Chojnice Zone. Kwart. Geol., 22: 269–301.
DADLEZ R., KOWALCZEWSKI Z. & ZNOSKO J. 1994 — Some key problems of the pre-Permian tectonics of Poland. Geol. Quart., 38: 169–189.
DALLMEYER R.D., GIESE U., GLASMACHER U. & PICKEL W. 1999 — First40
Ar–39
Ar age constraints for the Caledonian evolution of the Trans–European Suture Zone in NE Germany. J. Geol. Soc., Lon-don, 156: 279–290.
FRANKE D. 1995 — The Caledonian terranes along the south–western border of the East European Platform — evidence, speculation and open questions. The Trans–European Suture Zone: EUROPROBE in Libice 1993, Gee, D. G., Beckholmen, M. (Eds.), Stud. Geoph. Geodaet., 39: 241–256.
GIESE U., KATZUNG G., WALTER R. & WEBER J. 1997 — The caledonian deformation of the Brabant Massif and the Early Palaeozoic in northeast Germany: compared (Brabant Massif and Rügen Palaeozo-ic compared). Geol. Mag., 134: 637–652.
GRAD M., GUTERCH A. & MAZUR S. 2002 — Seismic refraction evidence for crustal structure in the central part of the Trans–European Suture Zone in Poland. Geol. Soc. London, Spec. Publ., (w druku). GUTERCH A., MATERZOK R., PAJCHEL J. & PERCHUÆ E. 1975 — Sejsmiczna struktura skorupy ziemskiej i górnego p³aszcza wzd³u¿ VII profilu miêdzynarodowego w œwietle badañ metod¹ g³êbokich son-dowañ sejsmicznych. Prz. Geol., 23: 153–163.
GUTERCH A., GRAD M., JANIK T., MATERZOK R., LUOSTO U., YLINIEMI J., LÜCK E., SCHULZE A. & FÖRSTE K. 1994 — Cru-stal structure of the transitional zone between Precambrian and Variscan Europe from new seismic data along LT–7 profile (NW Poland and eastern Germany). C.R. Acad. Sci. Paris, 31: 1489–1496. GUTERCH A., GRAD M., THYBO H., KELLER, G.R. & THE POLONAISE WORKING GROUP 1999 — POLONAISE’97 — an international seismic experiment between Precambrian and Variscan Europe in Poland. Tectonophysics, 314: 101–121.
JACHOWICZ M. 2000 — Acritarch assemblages from the Silurian Pomeranian Caledonides and their foreland. Geol. Quart., 44: 317–332. KRAWCZYK C.M., STILLER M. & DEKORP-BASIN RESEARCH GROUP 1999 — Reflection seismic constraints on Palaeozoic crustal structure and Moho beneath the NE German Basin. Tectonophysics, 314: 241–253.
MCCANN T. & KRAWCZYK C.M. 2001 — The Trans–European Fault: a critical reassessment. Geol. Mag., 138: 19–29.
PHARAOH T.C. 1999 — Palaeozoic terranes and their lithospheric boundaries within the Trans–European Suture Zone (TESZ): a review. Tectonophysics, 314: 17–41.
PO¯ARYSKI W. 1990 — Kaledonidy œrodkowej Europy – orogenem przesuwczym z³o¿onym z terranów. Prz. Geol., 48: 1–9.
SAMUELSSON J., VERNIERS J., VECOLI M. & BEDNARCZYK W. 2002 — Biostratigraphy and palaeobiogeography of the fossil assem-blages in a set of boreholes in Pomerania, N Poland. Geol. Soc. Lon-don, Spec. Publ. (w druku).
SZCZEPANIK Z. 2000 — The Ordovician acritarchs of the Pomera-nian Caledonides and their foreland — similarities and differences. Geol. Quart., 44: 275–296.
TANNER B. & MEISSNER R. 1996 — Caledonian deformation upon southwest Baltica and its tectonic implications: alternatives and con-sequences. Tectonics, 15: 803–812.
ZNOSKO J 1979 — Tektonischer Rahmen und geodynamische Genese permischer Bildungen in der VR Polen. Z. Angew. Geol., 25: 447–458.
173
