Widok Ochrona dziedzictwa kultury w systemie prawnym Unii Europejskiej

Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, Poznañ

Ochrona dziedzictwa kultury w systemie prawnym

Unii Europejskiej

W

spólnoty Europejskie, a póŸniej Unia przez d³ugi czas nie

poœwiê-ca³y szczególniejszej uwagi zarówno ochronie europejskiego

dzie-dzictwa kultury, jak i problematyce polityki kulturalnej, pozostawiaj¹c ten

obszar mniej lub bardziej œwiadomie systemowi Rady Europy. Dopiero

w art. 151 Traktatu Ustanawiaj¹cego Wspólnotê Europejsk¹

stwierdzono

w ust. 1, i¿ „Wspólnota przyczynia siê do rozkwitu kultur pañstw

cz³on-kowskich w poszanowaniu ich ró¿norodnoœci narodowej i regionalnej,

równoczeœnie podkreœlaj¹c znaczenie wspólnego dziedzictwa

kulturowe-go”. Polityka kulturalna Wspólnot Europejskich, a obecnie Unii traktuje

kulturê jako obszar nale¿¹cy do sfery narodowej suwerennoœci nie d¹¿¹c

do ujednolicenia kulturalnego, ani do wprowadzenia w tym zakresie

wspólnego dla pañstw unijnych prawa. Stawia sobie jednak za zadanie

podejmowanie dzia³añ zmierzaj¹cych do rozkwitu kultur pañstw

cz³on-kowskich przy jednoczesnej akceptacji ich ró¿norodnoœci narodowej i

re-gionalnej. Akcentowanie wspólnego dziedzictwa kulturowego wydaje siê

jednak przedsiêwziêciem nieco „na wyrost”, zwa¿ywszy, i¿ ró¿nice w tym

zakresie miêdzy poszczególnymi regionami Europy s¹ niezwykle

g³êbo-kie. Jest rzecz¹ ciekaw¹ i zastanawiaj¹c¹, ¿e Traktat nie podejmuje próby

zdefiniowania pojêcia „kultury”, pozostawiaj¹c niejako tê kwestiê

doktry-nie. Na tym tle mo¿e jednak dojœæ do rozmaitych kontrowersji zwa¿ywszy

na fakt, i¿ pojêcie kultury nie jest wcale jednoznaczne. W aktach

norma-tywnych termin ten wystêpuje nawet doœæ czêsto

. Nie jest jednak

zazwy-1

Tekst polski Dz. U. 2004, Nr 90, poz. 864/2.

2

W art. 6 Konstytucji z 1997 r. stwierdzono, ¿e: „Rzeczpospolita Polska stwarza warunki upowszechniania i równego dostêpu do dóbr kultury, bêd¹cej Ÿród³em to¿sa-moœci narodu polskiego, jego trwania i rozwoju”. W literaturze podnosi siê, ¿e treœæ art. 6 stanowi jedn¹ z bardziej szczegó³owych zasad polityki pañstwa. Pod pojêciem zasad nale¿y rozumieæ postanowienia nak³adaj¹ce okreœlone obowi¹zki na w³adzê pu-bliczn¹ i jej organy, które nie ³¹cz¹ siê jednak z konkretnymi uprawnieniami

jedno-stek. Nie ulega w¹tpliwoœci, i¿ kultura, pojmowana w art. 6 Konstytucji jako „Ÿród³o to¿samoœci narodu polskiego”, jest niew¹tpliwie jedn¹ z czêœci sk³adowych dziedzic-twa narodowego w rozumieniu art. 5 tej¿e Konstytucji. Problem to¿samoœci pojawia siê, kiedy przed jednostk¹ staje wiêksza mo¿liwoœæ wyborów. Dotycz¹ one wielu sfer ¿ycia, wykszta³cenia, zawodu, uczestnictwa w zrzeszeniach spo³ecznych i politycz-nych, funkcjonowania w grupie spo³ecznej. Szczególnie wa¿ne wydaj¹ siê pytania o to¿samoœæ narodow¹ i wi¹¿¹c¹ siê z ni¹ czasem kwesti¹ wyboru jêzyka i religii. Pro-blematyka to¿samoœci narodowej nale¿y do tych zagadnieñ, które le¿¹ w polu zainte-resowania kilku dyscyplin naukowych. Z jednej strony, jest ona przedmiotem badañ socjologii, z drugiej, stanowi obiekt dociekañ historyków, historyków prawa i idei, politologów, kulturoznawców, psychologów, etnologów. Efektem tego stanu rzeczy by³o stosowanie w toku eksploracji odnosz¹cych siê do treœci, perspektyw i cech to¿sa-moœci narodowej ró¿nych metod badawczych, w³aœciwych przedstawicielom poszcze-gólnych dyscyplin. Zjawisko to niew¹tpliwie poszerzy³o i wzbogaci³o pole badañ, z drugiej jednak strony doprowadzi³o do nieporozumieñ, które utrudniaj¹ ocenê pojê-cia to¿samoœci narodowej. Istotn¹ spraw¹ okaza³a siê kwestia siatek pojêciowych. O ile, a¿ do schy³ku lat osiemdziesi¹tych wydaje siê w rozwa¿aniach naukowych do-minowaæ pojêcie „œwiadomoœci spo³ecznej” lub „œwiadomoœci historycznej”, o tyle od pocz¹tku lat dziewiêædziesi¹tych, wraz z widoczn¹ w Polsce eksplozj¹ badañ socjolo-gicznych – w szczególnoœci tych, których obiektem sta³o siê pojêcie „narodu” – coraz czêœciej pojawia³ siê w publikacjach termin „to¿samoœæ narodowa”. Wiêkszoœæ bada-czy zdawa³a siê staæ na stanowisku, i¿ okreœlenia: „œwiadomoœæ narodowa” i „to¿sa-moœæ narodowa” to synonimy. Na takim stanowisku wydaje siê staæ Hieronim Kubiak. Zob. H. Kubiak, Œwiadomoœæ i to¿samoœæ narodowa. Swobodny wybór czy wymuszone zobowi¹zanie?, w: Socjologia: Teoria i dzia³anie. Ksiêga pami¹tkowa ku czci W³a-dys³awa Markiewicza, red. K. Doktór, W. Kwaœniewicz, A. Kwilecki, Warszawa 1997, s. 265–284; przedr. H. Kubiak, U progu ery postwestfalskiej, Kraków 2007, s. 214. W literaturze istnieje wiele rozpraw poœwiêconych wy³¹cznie analizie definicji to¿samoœci, wœród nich m.in. prace: Z. Bokszañski, To¿samoœæ, integracja, grupa. To¿-samoœæ jednostki w perspektywie socjologicznej, £ódŸ 1989; T. Paleczny, Typy to¿sa-moœci kulturowej a procesy globalizacji, w: W³adza, naród, to¿samoœæ, red. K. Gorlach, M. Niezgoda, Z. Serêga, Kraków 2004; P. Schlesinger, On National Identity: Some Conceptions and Misconceptions Criticized, „Social Science Information” 1997, vol. 26. Nie wdaj¹c siê w spór, czy tego typu za³o¿enie jest prawdziwe, wypada jedynie skon-statowaæ, ¿e zarówno jedno, jak i drugie z przytoczonych pojêæ jest niezbyt ostre oraz bywa³o ró¿nie rozumiane i t³umaczone. „To¿samoœæ” to potocznie rzecz bior¹c: „by-cie tym samym”, „identycznoœæ” b¹dŸ „œwiadomoœæ siebie, swoich cech i odrêbno-œci”. To wreszcie „fakty, cechy i dane personalne pozwalaj¹ce wyró¿niæ, rozpoznaæ i zidentyfikowaæ jak¹œ osobê”. W odniesieniu do spo³ecznoœci, to¿samoœæ to „œwiado-moœæ wspólnych cech i poczucie jednoœci” (Uniwersalny s³ownik jêzyka polskiego, red. S. Dubisz, t. 4, Warszawa 2003, s. 96.). W tych s³ownikowych definicjach wyraŸ-nie pojêcie to¿samoœci definiowane jest przy pomocy terminu œwiadomoœæ, a miêdzy tymi okreœleniami stawia siê znak równoœci. „Œwiadomoœæ” to potocznie ujmuj¹c: „wiedza o czymœ”, „uœwiadomienie sobie czegoœ”, „zdawanie sobie sprawy z czegoœ”.

czaj definiowany

. Brak definicji pojêcia kultura powoduje, ¿e mo¿e byæ

ona w praktyce rozumiana jedynie jako „dziedzictwo kulturowe” b¹dŸ

jako zas³uguj¹ca na ochronê „kultura mniejszoœci narodowych”,

ewentu-To tak¿e „wspólne dla okreœlonej grupy ludzi idee, pogl¹dy, przekonania i cele”. Za-uwa¿aj¹c synonimicznoœæ obu pojêæ nie sposób jednak nie zauwa¿yæ, ¿e pierwsze z nich (tj. „to¿samoœæ”) zdaje siê akcentowaæ pewien stan „biernoœci”, „nieuchronno-œci”. Natomiast „œwiadomoœæ” charakteryzuje siê pewnym ³adunkiem emocjonalnym. W treœci tego terminu zdaje siê dochodziæ do g³osu przekonanie, i¿ œwiadomoœæ jest rezultatem pewnego procesu, wynikiem d¹¿enia do poznania przez okreœlony podmiot swojej przynale¿noœci, jest efektem nieprzypadkowej identyfikacji. Na kwestiê za-uwa¿onych ró¿nic znaczeniowych nie zwracano jednak w literaturze szczególniejszej uwagi. Przyznaæ nale¿y, i¿ postrzeganie ich ma charakter w du¿ej mierze subiektywny i intuicyjny.

3

Konstytucja RP z 1997 r. kwestie dostêpu do dóbr kultury ³¹czy w treœci art. 73 z wolnoœci¹ twórczoœci artystycznej, badañ naukowych, og³aszania ich wyników oraz z wolnoœci¹ nauczania. Wolnoœci, które zapewnia art. 73 Konstytucji, ró¿ni¹ siê doœæ znacznie co do swego charakteru i zakresu. Zastanawiaj¹ce jest tak¿e uszeregowanie tych wolnoœci w treœci przywo³anego przepisu. Wysuwaj¹c na plan pierwszy twórczoœæ artystyczn¹, ustrojodawca zdaje siê przyznawaæ jej pierwszeñstwo przed wolnoœci¹ badañ naukowych, a tak¿e przed wolnoœci¹ nauczania i wolnoœci¹ korzystania z dóbr kultury. Warto zauwa¿yæ, ¿e beneficjentami wolnoœci twórczoœci artystycznej oraz wolnoœci badañ naukowych s¹ w pierwszym rzêdzie twórcy – najpierw artyœci, a po-tem uczeni. Dopiero istnienie tych wolnoœci pozwala pozosta³ym podmiotom na korzystanie zarówno z efektów twórczoœci artystycznej, jak i badañ naukowych. Kon-stytucja pojmuje wolnoœæ twórczoœci artystycznej oraz wolnoœæ badañ naukowych jako prawa cz³owieka, nie zacieœniaj¹c ich do praw obywatela. Œwiadcz¹ o tym sfor-mu³owania rozpoczynaj¹ce treœæ art. 73: „Ka¿demu zapewnia siê…”. Skoro „ka¿de-mu”, to nie tylko ci, którzy s¹ obywatelami mog¹ korzystaæ z tej wolnoœci, ale generalnie ka¿dy cz³owiek. Oczywiœcie Konstytucja nie zdefiniowa³a ani pojêcia „twórczoœæ artystyczna”, ani terminu „badania naukowe”, nie okreœli³a tak¿e kogo chce uwa¿aæ za twórcê, artystê oraz osobê prowadz¹c¹ dociekania naukowe. Zob. w tym przedmiocie J. Sobczak, Wolnoœæ badañ naukowych – z³udzenia a rzeczywi-stoœæ, w: Dylematy praw cz³owieka, red. T. Gardocka, J. Sobczak, Toruñ 2008, s. 96–97; ten¿e, Wolnoœæ badañ naukowych. Standardy europejskiej i rzeczywistoœæ polska, „Nauka i Szkolnictwo Wy¿sze” 2007, nr 2/30, s. 53–74. Ustawa z 25 paŸdzier-nika 1991 o organizowaniu i prowadzeniu dzia³alnoœci kulturalnej (jedn. tekst Dz. U. 2001, Nr 13, poz. 123, z póŸn. zm.) nie definiuje pojêcia kultury, stwierdzaj¹c jedynie w treœci art. 1 ust. 1, i¿ „Dzia³alnoœæ kulturalna w rozumieniu niniejszej ustawy polega na tworzeniu, upowszechnianiu i ochronie kultury”. Natomiast w art. 2 tej¿e ustawy stwierdzono, ¿e „Formami organizacyjnymi dzia³alnoœci kulturalnej s¹ w szczegól-noœci: teatry, opery, operetki, filharmonie, orkiestry, instytucje filmowe, kina, muzea, biblioteki, domy kultury, ogniska artystyczne, galerie sztuki oraz oœrodki badañ i do-kumentacji w ró¿nych dziedzinach kultury”. O instytucjach kultury traktuje rozdzia³ 2 wspomnianej ustawy.

alnie jako „edukacja i nauka”

. Wydaje siê, ¿e najw³aœciwsze jest

interpre-towanie tego pojêcia zgodnie z treœci¹ aktu koñcowego Konferencji

Generalnej UNESCO z 26 lipca–6 sierpnia 1982 r., jako wspólnoœæ

aspek-tów duchowych, materialnych, intelektualnych i emocjonalnych. W ten

sposób zakresem tego pojêcia zostaje objêta nie tylko sztuka i literatura,

ale tak¿e formy ¿ycia, system wartoœci, tradycja, a tak¿e wyznania i religie.

Z charakterystycznym dla dokumentów unijnych brakiem dyscypliny

w zakresie u¿ywanej terminologii, w tekstach rozmaitych dokumentów

unijnych pojawiaj¹ siê niedefiniowane w praktyce terminy dotycz¹ce

ob-szaru kultury, takie jak: wspólny obszar kulturowy, europejska przestrzeñ

kulturowa, wspólne dziedzictwo kulturowe. Problem czy okreœlenia maj¹

charakter synonimiczny czy te¿ nie, wydaje siê byæ otwarty, aczkolwiek

wiele przemawia za tez¹, ¿e s¹ to okreœlenia równoznaczne. Wydaje ¿e

termin „wspólne dziedzictwo” bêdzie stopniowo wypiera³ wszelkie inne

okreœlenia

. Pojêcie „dziedzictwa kulturowego” jakim operuje art. 151

4

W preambule do Konstytucji RP z 1997 r. mowa o wdziêcznoœci przodkom „za kulturê zakorzenion¹ w chrzeœcijañskim dziedzictwie narodu i ogólnoludzkich warto-œciach”. Natomiast w treœci art. 5 Konstytucji, podkreœlono, ¿e „Rzeczpospolita Polska strze¿e dziedzictwa narodowego” obok niepodleg³oœci i nienaruszalnoœci terytorium. W kwestii tej por. J. Skrzyd³o, Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, Kraków 2002, s. 17 i n.; por. tak¿e B. Banaszak, Konstytucja Rzeczypospolitej Pol-skiej. Komentarz, Warszawa 2009, s. 6 z odwo³aniem siê do pogl¹dów M. Komarnic-kiego. W. Komarnicki, Polskie prawo polityczne. Geneza i system, Warszawa 2008 reprint, s. 215–216.

5

Zob. w tym przedmiocie C. Mik, Media masowe w europejskim prawie wspól-notowym, Toruñ 1999, s. 42–59. Autor ten s³usznie podkreœla, ¿e charakterystyczna dla Traktatu z Maastricht jest filozofia subsydiarna, która sk³ania instytucje wspólno-towe, w tym Komisjê Europejsk¹ i Trybuna³ Sprawiedliwoœci, do przenoszenia zasad-niczego ciê¿aru stosowania i kontroli nad przestrzeganiem prawa wspólnotowego na organy krajowe oraz do ograniczenia aktywnoœci do inspirowania, koordynowania i w ostatecznym rozrachunku kontrolowania zachowañ pañstw i jednostek. Wi¹¿e siê z tym wyraŸnie problem kszta³towania to¿samoœci europejskiej. W tradycyjnym ujêciu, sednem to¿samoœci grupy spo³ecznej s¹ jednak wiêzy kulturowe. Kultura nie zosta³a jednak zaliczona do elementów to¿samoœci europejskiej. Wynika to jednoznacznie z postanowieñ traktatowych (art. 6 [F] § 1 Traktatu o Unii Europejskiej – dalej TUE oraz z art. 151 TWE). W kwestii budowy spo³eczeñstwa informacyjnego zob. K. Dok-torowicz, Europejski model spo³eczeñstwa informacyjnego. Polityczna strategia Unii Europejskiej w kontekœcie globalnych problemów wieku informacji, Katowice 2005, s. 143–179; J. Sobczak, Problemy spo³eczeñstwa informacyjnego w dobie globaliza-cji, w: Bariery rozwoju na progu XXI wieku. Wybrane problemy, red. T. Wallas, War-szawa 2007, s. 193–214.

ust. 1 TWE, zosta³o doprecyzowane w decyzji 2228/97, której treœci¹

ob-jêto ruchome i nieruchome dziedzictwo, a wiêc muzea, kolekcje, biblioteki,

archiwa, w tym tak¿e fotograficzne, kinematograficzne i fonograficzne,

jak równie¿ dziedzictwo archeologiczne, architektoniczne, a tak¿e zbiory,

tereny i krajobrazy o charakterze kulturowym

.

Jakkolwiek literatura prawnicza nie poœwiêca terminowi „kultura”

szczególniejszej uwagi, jest on przedmiotem powa¿nego zainteresowania

socjologów, kulturoznawców, antropologów kulturowych, historyków,

historyków sztuki i filozofów

. Komentuj¹c podjêcie ró¿norodnoœci

naro-dowej i regionalnej, któr¹ operuje art. 151 ust. 1 TWE, zwraca siê w

litera-6

Warto zauwa¿yæ, ¿e w myœl dyrektywy Rady 93/7/EWG z 15 marca 1993 w sprawie zwrotu dóbr kultury wyprowadzonych niezgodnie z prawem z terytorium pañstwa cz³onkowskiego (Dz. U. UE. L. 1993, Nr. 74, poz. 74 z póŸn. zm.), „dobro kultury” dla celów tej dyrektywy oznacza przedmiot, który jest sklasyfikowany przed lub po niezgodnym z prawem wyprowadzeniu z terytorium pañstwa cz³onkowskiego miêdzy „miêdzynarodowymi dobrami kultury o wartoœci artystycznej, historycznej lub archeologicznej”, zgodnie z ustawodawstwem krajowym lub procedurami admini-stracyjnymi w rozumieniu art. 36 Traktatu ustanawiaj¹cego Europejsk¹ Wspólnotê Gospodarcz¹, b¹dŸ nale¿y do jednej z kategorii wymienionych w za³¹czniku do wspo-mnianej dyrektywy wzglêdnie nie nale¿¹c do ¿adnej z tych kategorii, stanowi inte-graln¹ czêœæ zbiorów publicznych, wymienionych w zasobach muzeów, archiwów lub zbiorach konserwacyjnych bibliotek.

7

W kwestii definicji pojêcia kultury por. M. Filipiak, Wprowadzenie do socjolo-gii kultury, Lublin 2009, s. 9–44. Zob. tak¿e A. K³oskowska, Encyklopedia kultury polskiej XX wieku, t. I, Wroc³aw 1991, s. 23; tej¿e, Kultura masowa, Warszawa 1980, s. 29–33; tej¿e, Socjologia kultury, Warszawa 2007, s. 18–51 – tu przegl¹d krytyczny najwa¿niejszych definicji kultury w literaturze œwiatowej; tej¿e, Wspó³czesne tenden-cje w dziedzinie socjologii kultury, w: Orientatenden-cje teoretyczne we wspó³czesnej socjolo-gii, red. W. Kwaœniewicz, Kraków 1989, s. 113–132; A. L. Kroeber, Istota kultury, Warszawa 2002, s. 135–137 i 151–173; A. Kroeber, C. Kluckhohn, Culture: A Cristal Review of Concepts and Definitions, Cambridge 1952; A. Kroeber, T. Parsons, The Koncept od Culture and of Social Systems, „American Socjological Review” 1958, nr 3, s. 583; K. ¯ygulski, Wstêp do zagadnieñ kultury, Warszawa 1972, s. 13–24; B. Olszewska-Dyoniziak, Cz³owiek – kultura – osobowoœæ, Kraków 1991, s. 280; E. Nowicka, Œwiat cz³owieka – œwiat kultury, Warszawa 1991, s. 77–80. W kwestii de-finicji por. szczególnie klasyczne dzie³o E. B. Tylora, Cywilizacja pierwotna. Badania rozwoju, mitologii, filozofii, wiary, mowy, sztuki i zwyczajów, Warszawa 1896, pas-sim. Charakterystyczne dla socjologii jest ujmowanie kultury w sensie antropologicz-nym (szerokie) oraz symboliczantropologicz-nym i aksjologiczantropologicz-nym (w¹skie), a tak¿e w ujêciu atrybutywnym i dystrybutywnym, zob. M. Golka, Socjologia kultury, Warszawa 2007, s. 9–27 i 37–43. W przedmiocie kultury narodowej, zob. J. Kurczewska, Kanon kultury narodowej, w: Kultura narodowa i polityka, red. J. Kurczewska, Warszawa 2000, s. 9–14.

turze prawniczej uwagê, i¿ na ró¿norodnoœæ kulturow¹ Europy sk³ada siê:

jêzyk, literatura, teatr, sztuki wizualne, architektura, rzemios³o, kino oraz

audycje radiowe i telewizyjne

. Wyliczenie to nie wydaje siê jednak

pe³ne, gdy¿ brak w nim odniesienia do sztuki ludowej, sakralnej, strojów,

a sztuka wizualna wydaje siê byæ terminem mo¿e zbyt enigmatycznym

i ogólnym, gdy¿ nie akcentuje dostatecznie, ¿e w obrêb jej wchodz¹

obra-zy wykonane ró¿n¹ technik¹, witra¿e, rzeŸby, p³askorzeŸby oraz wytwory

rzemios³a artystycznego. Podkreœla siê przy tym, ¿e czêœci elementy

sk³adaj¹ce siê na ró¿norodnoœæ kulturow¹ Europy, z jednej strony,

zwi¹za-ne s¹ z odpowiednimi krajami lub regionami, z drugiej zaœ stanowi¹ czêœæ

wspólnego europejskiego dziedzictwa kulturowego. Niedostatecznie

jed-nak podkreœla siê zwi¹zki kultury regionalnej z poszczególnymi

pañstwa-mi, gdy¿ kultura kszta³towa³a siê mimo wszystko w obrêbie pañstw

europejskich i w granicach tych pañstw, przy czym na treœæ jej olbrzymi

wp³yw mia³ jêzyk, w szczególnoœci w zakresie literatury, teatru, kina,

au-dycji radiowych i telewizyjnych oraz religia. Wp³ywu religii na treœci

kul-turalne w literaturze zachodniej nie akcentowano w sposób dostatecznie

silny, wychodz¹c, jak siê wydaje, z b³êdnego za³o¿enia o jednoœci

religij-nej cywilizacji europejskiej, ukszta³towareligij-nej wokó³ za³o¿eñ

judeochrze-œcijañskich lub jedynie chrzejudeochrze-œcijañskich. Tym samym nienale¿ycie mocno

podkreœlano ró¿nice miêdzy katolicyzmem a protestantyzmem we

wszyst-kich jego odmianach, nie zauwa¿aj¹c wp³ywu konstrukcji religijnych na

treœæ przekazów kulturowych. Nie akcentowano te¿ dostatecznie mocno

faktu, i¿ znacz¹ca czêœæ Europy Wschodniej i Po³udniowej pozostaje

w obrêbie kultury prawos³awnej, w zasadzie pomijaj¹c zupe³nie wp³ywy

islamu, tak wa¿nego dla spo³eczeñstw ba³kañskich, a tak¿e maj¹cego

istotne znaczenie na obszarze pó³wyspu Iberyjskiego. Za takim szerszym

rozumieniem pojêcia „kultura” przemawia przywo³any wy¿ej akt

koñco-wy Konferencji Generalnej UNESCO z 1982 r.

Wydaje siê, tak¿e i¿ nie mo¿na mówiæ, tak jak to czyni Traktat

w art. 151 ust. 1, „o kulturze Pañstw Cz³onkowskich” lecz o kulturach

pañstw cz³onkowskich. Mówi¹c o kulturze pañstw cz³onkowskich,

myl-nie zak³ada siê jednolitoœæ kulturaln¹ poszczególnych pañstw, podczas

gdy w praktyce w ramach pañstw mamy do czynienia z wielk¹

ró¿-8

Zob. A. Siwek, Komentarz do art. 151 TWE, w: Traktat Ustanawiaj¹cy Wspól-notê Europejsk¹. Komentarz, red. A. Wróbel, t. II: art. 61–188, red. K. Kowalik-Bañ-czyk, M. Szwarc-Kuczer, Warszawa 2009, s. 11–30.

norodnoœci¹ kulturow¹. Unia nie posiada i w najbli¿szym czasie nie uda

jej siê wypracowaæ mo¿liwoœci zharmonizowania przepisów dotycz¹cych

sfery kultury. W praktyce okazuje siê jednak mo¿liwe w³¹czenie wymiaru

kulturalnego do polityki unijnej w dziedzinie edukacji, tworzenia

spo³e-czeñstwa informacyjnego, wspierania badañ naukowych, zw³aszcza w

dzie-dzinach nauk humanistycznych i spo³ecznych

.

Pamiêtaæ nale¿y, i¿ traktaty za³o¿ycielskie Wspólnot Europejskich

koncentrowa³y siê na problematyce ekonomicznej, traktuj¹c kulturê jako

dziedzinê niegospodarcz¹, a wiêc pozostaj¹c¹ poza zakresem

zaintereso-wania. Ochrona kultury uznawanej jako wartoœæ narodowa nale¿a³a do

za-kresu pozostawionego kompetencji pañstw cz³onkowskich. Z treœci art. 30

TWE wynika jednoznacznie, ¿e postanowienia art. 28 i 29 nie stanowi¹

przeszkody w stosowaniu zakazów lub ograniczeñ przywozowych,

wy-wozowych lub tranzytowych, uzasadnionych wzglêdami m.in. „ochrony

narodowych dóbr kultury o wartoœci artystycznej, historycznej lub

arche-ologicznej”. Treœæ art. 30 TWE nie by³a przedmiotem orzecznictwa

Euro-pejskiego Trybuna³u Sprawiedliwoœci, aczkolwiek w literaturze podkreœla

siê, ¿e wprowadzenie ca³kowitego zakazu wywozu dóbr kultury w

zakre-sie objêtym regulacj¹ art. 30 TWE jest dopuszczalne

. Problem ochrony

dóbr kultury w systemie prawnym Unii Europejskiej normowany jest

przez przepisy prawa pochodnego. Wœród nich wskazaæ nale¿y w

pierw-szym rzêdzie dyrektywê 93/7/EWG w sprawie zwrotu dóbr kultury

niele-galnie wyprowadzonych niezgodnie z prawem z terytorium Pañstwa

Cz³onkowskiego

. Wspomniana dyrektywa nie harmonizuje jednak

za-sad ochrony dóbr kultury, ani obrotu nimi, a jedynie procedurê

wspó³pra-9

Zob. A. Wyrozumska, Kultura, w: Prawo Unii Europejskiej. Zagadnienia syste-mowe. Prawo materialne i polityki, red. J. Barcz, Warszawa 2004, s. 907–921. Por. tak¿e S. Watson, Culture and Community Law, Before and after Maastricht, Den-ver–Boston 1992.

10

D. Mi¹sik, Komentarz do art. 30, w: Traktat ustanawiaj¹cy Wspólnotê Euro-pejsk¹. Komentarz, red. A. Wróbel, t. I (art. 1–60), red. D. Mi¹sik, N. Pó³torak, War-szawa 2008, s. 653–654.

11

Tytu³ tej dyrektywy bywa te¿ t³umaczony jako „w sprawie zwrotu dóbr kultury wyprowadzonych nielegalnie z terytorium Pañstwa Cz³onkowskiego”. Zob. D. Mi¹sik, ibidem, s. 654. W tym miejscu pos³u¿ono siê t³umaczeniem, którym operuje Lex Ome-ga, odwo³uj¹c siê do dyrektywy 93/7/EWG przy ustawie z 23 lipca 2003 r. o ochronie dóbr kultury (por. Council directive 93/7/EEC of 15 March 1993 on the return cultural objects unlawfully removed from the territory of a Member State, Dz. Urz. UE 1993, L 74 z póŸn. zm.)

cy miêdzy pañstwami cz³onkowskimi, a tak¿e zasady zwrotu dzie³ sztuki,

które opuœci³y terytorium pañstwa cz³onkowskiego z naruszeniem

obo-wi¹zuj¹cych w nim przepisów. Warto wspomnieæ tak¿e o rozporz¹dzeniu

3911/92, które dotyczy eksportu dzie³ sztuki poza obszar Unii

Europej-skiej

. Rozporz¹dzenie to nak³ada na organy celne pañstw cz³onkowskich

obowi¹zek uwzglêdnienia interesów wszystkich pañstw

. Problematyki

ochrony dziedzictwa kultury dotyczy tak¿e szereg innych aktów

norma-tywnych z obszaru prawnego Unii Europejskiej.

Mimo treœci art. 151 TWE, z art. 3 ust. 1 litera q TWE wynika, ¿e d¹¿¹c

do osi¹gniêcia celów sformu³owanych w treœci art. 2 TWE, a wiêc

ustano-wienia wspólnego rynku, unii gospodarczej i walutowej oraz

urzeczywist-nienia wspólnych polityk i dzia³añ, zadeklarowano przyczynianie siê nie

tylko do osi¹gniêcia wysokiej jakoœci edukacji i kszta³cenia zawodowego,

lecz tak¿e do rozkwitu kultur pañstw cz³onkowskich. Wspomniany

prze-pis nie ustanawia wprawdzie ¿adnych bezpoœrednich obowi¹zków, ani

uprawnieñ pañstw cz³onkowskich, ale pañstwa te zgodnie z art. 10 TWE

s¹ zobowi¹zane do „u³atwiania” Wspólnocie wype³niania jej zadañ oraz

do „powstrzymywania siê” od podejmowania wszelkich œrodków, które

mog³yby zagroziæ urzeczywistnieniu celów Traktatu – a wiêc do lojalnej

wspó³pracy

. Z treœci¹ wspomnianego przepisu koresponduje dyspozycja

art. 87 ust. 3 litera d TWE, w myœl którego za zgodn¹ ze wspólnym

ryn-kiem mo¿e byæ uznana pomoc przeznaczona na wspieranie kultury i

za-chowanie dziedzictwa kulturowego pod warunkiem, ¿e nie zmienia ona

zasad wymiany handlowej i konkurencji we wspólnocie w zakresie

sprzecznym ze wspólnym interesem.

W literaturze s³usznie podnosi siê, ¿e dzia³alnoœæ, a w zasadzie

polity-ka, kulturalna Unii Europejskiej obejmuje jedynie trzy obszary. W

pierw-szym rzêdzie nale¿y do niej, ochrona europejskiego dziedzictwa kultury,

czyli podejmowanie dzia³añ s³u¿¹cych zachowaniu dziedzictwa

europej-skiego, wszystkiego tego, co zosta³o stworzone w przesz³oœci. Po drugie,

12

Dz. Urz. UE 1992, L 395; 1996, L 267 z póŸn. zm.

13

Por. M. NiedŸwiedŸ, Obrót dobrami kultury w Unii Europejskiej, „Zeszyty Na-ukowe Uniwersytetu Jagielloñskiego. Prawo Wynalazczoœci i Ochrony W³asnoœci In-telektualnej” 2000, z. 73, szczególnie s. 61–120.

14

Zob. S. Biernad, Wyk³adnia prawa krajowego zgodnie z prawem Wspólnot Eu-ropejskich, w: Implementacja prawa integracji europejskiej w krajowych porz¹dkach prawnych, red. C. Mik, Toruñ 1998, passim.

podejmowanie przedsiêwziêæ polegaj¹cych na rozwijaniu kultury

euro-pejskiej oraz wreszcie po trzecie, promocja kultury euroeuro-pejskiej

.

Mimo wyraŸnych niechêci do podejmowania w systemie prawnym

wspólnot, póŸniej Unii, problematyki kulturalnej, rych³o okaza³o siê, ¿e

koniecznym jest budowanie poczucia wspólnoty mieszkañców Europy

w oparciu o elementy kultury i dziedzictwa europejskiego. Wyrazem tej

tendencji by³a uchwalona w Kopenhadze w 1993 r. „Deklaracja

To¿samo-œci Europejskiej”, w której zdefiniowano system aksjologiczny pañstw

Wspólnoty, zaliczaj¹c do nich prawa cz³owieka, demokracjê i rz¹dy

pra-wa. Kontynuacj¹ takiego podejœcia by³o uruchomienie inicjatyw

wspól-notowych o charakterze kulturalnym: Europejskie Miasto Kultury oraz

Europejski Miesi¹c Kultury.

WyraŸne odcinanie siê Wspólnot od problematyki kulturowej nie

oznacza³o, ¿e kwestie te nie by³y przedmiotem rozwa¿añ instytucji

wspól-not. Stawa³y siê one takimi jednak w wymiarze nie tyle instytucjonalnym,

co gospodarczym wtedy, kiedy dobra kultury by³y przedmiotem polityk

wspólnotowych odnosz¹cych siê do swobodnego przep³ywu towarów,

us³ug i osób oraz dzia³añ w zakresie regu³ konkurencji. Pamiêtaæ nale¿y,

¿e dzie³a kultury: ksi¹¿ki, filmy, obrazy, p³yty, kasety wideo, p³yty wideo

stawa³y siê przedmiotem transakcji handlowych i jako towary podlega³y

przepisom wspólnotowym, potem unijnym

. Z biegiem czasu stanowisko

15

K. Zeidler, Zasada ochrony europejskiego dziedzictwa kultury, w: Europa sê-dziów, red. Z. Brodecki, Warszawa 2007, s. 292–293.

16

Po raz pierwszy sta³o siê to na tle sporu o w³oskie dobra kultury, kiedy to Euro-pejski Trybuna³ Sprawiedliwoœci odrzuci³ tezê, i¿ dobra kultury nie mog¹ byæ rozu-miane jako towary, przyjmuj¹c, ¿e mimo swojego charakteru s¹ one towarami. Zbiór Orzeczeñ Europejskiego Trybuna³u Sprawiedliwoœci, 1968, s. 428. W toku procesu podnoszono, ¿e wartoœæ dóbr kultury mo¿e byæ okreœlona w pewnej kwocie pieniê¿-nej, ale to, ¿e kolekcjonerzy, dealerzy i rynek antykwaryczny traktuj¹ je jako przed-mioty handlowe, nie oznacza, ¿e kwota ta stanowi ich „pierwotn¹ wartoœæ”, gdy¿ nale¿y jej przeciwstawiæ wartoœæ kulturaln¹, któr¹ bior¹ pod uwagê pañstwa, wprowa-dzaj¹c restrykcje i ograniczenia w zakresie obrotu. Na tym tle zauwa¿ano, ¿e z art. 295 (222) Traktatu Rzymskiego wynika, ¿e nie wszystkie dobra kultury podlegaj¹ swo-bodnemu przep³ywowi towarów, gdy¿ nie dotyczy to skarbów narodowych, stano-wi¹cych w³asnoœæ pañstwow¹. Wiele lat póŸniej Trybuna³ zastosowa³ regu³y konkurencji w sprawie dotycz¹cej wynajmu pracowni artystycznej, rozpatruj¹c j¹ w ra-mach swobody przedsiêbiorczoœci i nie uwzglêdniaj¹c kontekstu kulturowego (Sprawa Steinhauser v. miasto Biaritz, 197/84, Zbiór Orzeczeñ Europejskiego Trybuna³u Spra-wiedliwoœci, 1985, s. 18–19).

Europejskiego Trybuna³u Sprawiedliwoœci ulega³o zmianie

.

Szczegól-nie istotne wydaje siê stanowisko Trybuna³u w sprawie Gouda v.

Comisa-riaat voor de Media

, kiedy to stwierdzono, ¿e polityka kulturalna maj¹ca

na celu zapewnienie swobody wypowiedzi ró¿nych podmiotów pañstwa

cz³onkowskiego mo¿e stanowiæ wymóg usprawiedliwiaj¹cy ograniczenie

swobody œwiadczenia us³ug oraz ograniczenia nadawania reklam.

Regulacja dotycz¹ca obszaru kultury, zawarta w treœci art. 151 TWE

oraz w treœci art. 87 ust. 3 pkt d TWE wraz z treœci¹ art. 3 ust. 1 litera q

po-woduje, ¿e w zakresie obszaru kultury stosuje siê ogólne zasady

sfor-mu³owane w traktacie w odniesieniu do klauzul ochronnych (art. 30

TWE), swobodnego przep³ywu pracowników (art. 30), swobody

przed-siêbiorczoœci (art. 43), swobody œwiadczenia us³ug (art. 49), pomocy

przyznawanej przez pañstwo (art. 87).

Treœæ art. 151 TWE ogranicza dzia³alnoœæ Unii Europejskiej w sferze

kultury jedynie do dzia³añ uzupe³niaj¹cych i wspomagaj¹cych. Przy

po-dejmowaniu ich koniecznym jest poszanowanie ró¿norodnoœci narodowej

i regionalnej i podkreœlanie znaczenia wspólnego dziedzictwa kulturowego

17

W sprawie 60 i 61/84Cinéthèque v. Féderation National des Cinémas Français Europejski Trybuna³ Sprawiedliwoœci uzna³, ¿e ochrona dóbr kultury mo¿e stanowiæ wymóg usprawiedliwiaj¹cy ograniczenia importu, co zgodnie ze stanowiskiem w³adz francuskich mia³o chroniæ przemys³ filmowy i st¹d kulturê. Zob. Zbiór Orzeczeñ Eu-ropejskiego Trybuna³u Sprawiedliwoœci, 1985, s. 2605. Odwo³ywa³ siê tak¿e Trybuna³ do narodowych i regionalnych w³aœciwoœci spo³eczno-kulturalnych, rozstrzygaj¹c problem dopuszczalnoœci przepisów reguluj¹cych godziny otwarcia sklepów detalicz-nych, przy tej okazji wskaza³, ¿e wybór godzin pracy i odpoczynku mo¿e wspó³graæ z narodowymi czy regionalnymi w³aœciwoœciami spo³eczno-kulturalnymi. Sprawa C-145/88 Torfaen Borough Council v. B&Q plc, Zbiór Orzeczeñ Europejskiego Try-buna³u Sprawiedliwoœci, 1989, s. 3851. Rozstrzygaj¹c natomiast problem mo¿liwoœci wprowadzania licencji dla przewodników grup turystycznych, z zastrze¿eniem mo¿li-woœci uzyskania tych licencji jedynie przez osoby z obszaru danego pañstwa, Trybuna³ stwierdzi³, ¿e interes publiczny, polegaj¹cy na w³aœciwej ocenie miejsc i przedmiotów o znaczeniu historycznym oraz mo¿liwie szerokim upowszechnianiu wiedzy o arty-stycznym i kulturalnym dziedzictwie danego kraju mo¿e stanowiæ nadrzêdny powód uzasadniaj¹cy ograniczenie swobody œwiadczenia us³ug. Mimo to uzna³ jednak, ¿e w konkretnych sprawach dosz³o do naruszenia zasady proporcjonalnoœci przez W³ochy, Francjê i Grecjê. Zob. Sprawa KE v. Francja C-154/89, Zbiór Orzeczeñ Euro-pejskiego Trybuna³u Sprawiedliwoœci, 1991, s. I-3591; KE v. W³ochy C-180/89, Zbiór Orzeczeñ Europejskiego Trybuna³u Sprawiedliwoœci, 1991, s. 1709; KE v. Grecja C-198/89, Zbiór Orzeczeñ Europejskiego Trybuna³u Sprawiedliwoœci, 1991, s. I-727. Zob. w tych kwestiach A. Wyrozumska, Kultura..., s. 908–909.

18

Europy. Polityka kulturalna pozostaje jednak domen¹ pañstw

cz³onkow-skich. Unia winna jedynie zachêcaæ te pañstwa do wspó³pracy, uzupe³niaæ

ich dzia³ania w zakresie wskazanym w treœci art. 151 ust. 2 TWE. Do

dzia³añ tych nale¿y: pog³êbianie wiedzy oraz upowszechnianie kultury

i historii narodów europejskich, zachowanie i ochrona dziedzictwa

kultu-rowego o znaczeniu europejskim, niehandlowa wymiana kulturalna,

wreszcie twórczoœæ artystyczna i literacka, w³¹cznie z sektorem

audiowi-zualnym. Obszar ten zosta³ okreœlony bardzo ogólnikowo i chyba zbyt

w¹sko. W praktyce mog¹ pojawiæ siê problemy czy organizowanie

konfe-rencji i sympozjów naukowych nale¿y do zakresu pog³êbiania wiedzy

i upowszechniania kultury i historii narodów europejskich. Pamiêtaæ przy

tym nale¿y, ¿e pañstwa europejskie w wyniku swojej skomplikowanej

hi-storii z wielk¹ trudnoœci¹ dopracowuj¹ siê niekontrowersyjnej dla s¹siadów

oceny przesz³oœci i ¿e przesz³oœæ ta w sposób znacz¹cy wa¿y czêstokroæ

na obecnych stosunkach politycznych i gospodarczych

.

19

Zob. w tym przedmiocie J. Sobczak, Polityka historyczna a wolnoœæ ekspresji, twórczoœci artystycznej i badañ naukowych, w: M. Kosman, Na obrze¿ach polityki, czêœæ szósta, Poznañ 2008, s. 49–60. Zob. tak¿e M. Kula, Wybór tradycji, Warszawa 2003, passim; ten¿e, Noœniki pamiêci historycznej, Warszawa 2002, passim; R. Sto-biecki, Bolszewizm a historia. Próba rekonstrukcji bolszewickiej filozofii dziejów, £ódŸ 1998, passim; R. Stobiecki, Historycy wobec polityki historycznej, w: Pamiêæ i polityka historyczna, red. S. M. Nowinowski, J. Pomorski, R. Stobiecki, £ódŸ 2008, s. 175 i n.; J. Tazbir, Pamiêæ i zapomnienie w historii, w: tego¿, Silva rerum historica-rum, Warszawa 2002, s. 360–367; A. Wolff-Powêska, Polskie spory o historiê i pa-miêæ. Polityka historyczna, „Przegl¹d Zachodni” 2007, nr 1, s. 9; K. Pomian, Od historii – czêœci pamiêci do pamiêci – przedmiotu historii, w: K. Pomian, Historia. Na-uka wobec pamiêci, Lublin 2006, s. 140–152; ten¿e, Historia urzêdowa, historia rewi-zjonistyczna, historia krytyczna, w: tego¿, Historia. Nauka wobec pamiêci, Lublin 2006, s. 198; E. Domañska, Historie niekonwencjonalne, Poznañ 2006, s. 54–59; A. Motycka, K. Maurim, Symbole Europy. Integracja jako proces psychologiczny i kulturowy, Warszawa 2004; E. Bieñkowska, Spór o dziedzictwo Europejskie. Miêdzy œwiêtym a œwieckim, Warszawa 1999; Pytania o duszê Europy, Warszawa 2002; J. Sie-wierski, ród³a to¿samoœci europejskiej, w: Europa w gospodarce, polityce i kulturze œwiatowej. Miêdzy dziedzictwem i przysz³oœci¹, red. J. Osiñski, Warszawa 2004, s. 342–344; A. Mencwel, Tradycja do remontu, „Rzeczpospolita” 16–17 wrzeœnia 2006; ten¿e, Jak stwarza siê naród, „Rzeczpospolita” 23–24 wrzeœnia 2006; ten¿e, Dwie trumny wiecznie ¿ywe, „Rzeczpospolita” 30 wrzeœnia–1 paŸdziernika 2006; D. Gawin, Polityka historyczna i demokratyczne pañstwo, w: Polityka historyczna. Hi-storycy – politycy – prasa, Warszawa 2005, s. 25; M. Golka, Pamiêæ spo³eczna i jej im-planty, Warszawa 2009, s. 35–122; A. Szpociñski, P. T. Kwiatkowski, Przesz³oœæ jako forma przekazu, Warszawa 2006; P. T. Kwiatkowski, Pamiêæ zbiorowa spo³eczeñstwa polskiego w okresie transformacji, Warszawa 2008; B. Szacka, Czas przesz³y, pamiêæ,

Na Wspólnotê Europejsk¹ i pañstwa bêd¹ce jej cz³onkami art. 151

ust. 3 TWE na³o¿ono obowi¹zek sprzyjania wspó³pracy w zakresie

kultu-ry z pañstwami trzecimi oraz organizacjami miêdzynarodowymi w

dzie-dzinie kultury, zw³aszcza z Rad¹ Europy. Dzia³alnoœæ tej ostatniej by³a

niew¹tpliwie znacznie bardziej donios³a od tej, podejmowanej przez

Wspólnotê europejsk¹, potem Uniê. Godzi siê zauwa¿yæ, ¿e niejako

w wykonaniu tych wskazañ, Polska zawar³a wiele umów

miêdzynarodo-wych i podpisa³a uzgodni³a szereg programów dotycz¹cych wspó³pracy

w dziedzinie kultury i nauki z krajami nie bêd¹cymi cz³onkami Unii

.

Podkreœliæ nale¿y, ¿e Traktat na³o¿y³ na Wspólnotê uwzglêdnienie w

swo-ich dzia³aniach aspektów kulturalnych, zw³aszcza w celu poszanowania

i popierania ró¿norodnoœci jej kultur (art. 151 ust. 4 TWE). Obszar ten

zo-sta³ niezwykle ogólnikowo okreœlony. Wydaje siê, ¿e dotyczy on w

pierw-mit, Warszawa 2006; Pamiêæ zbiorowa jako czynnik integracji i Ÿród³o konfliktów, red. A. Szpociñski, Warszawa 2009; K. Malinowski, Przemiany niemieckiej polityki bez-pieczeñstwa, Poznañ 2009; M. Czajowski, Rosja w Europie. Polityka bezpieczeñstwa Federacji Rosyjskiej, Kraków 2003.

20

Wœród nich wskazaæ nale¿y m.in. Protokó³ miêdzy Ministrem Kultury i Dzie-dzictwa Narodowego Rzeczypospolitej Polskiej a Ministerstwem Kultury Chiñskiej Republiki Ludowej o wspó³pracy kulturalnej na lata 2007–2011, podpisany w Warsza-wie 25 maja 2007 r. (MP 2007, Nr 50, poz. 580). Wspomniany protokó³ by³ konse-kwencj¹ umowy miêdzy rz¹dem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej a rz¹dem Chiñskiej Republiki Ludowej o wspó³pracy kulturalnej i naukowej (Dz. U. 1988, Nr 31, poz. 222); Porozumienie o wspó³pracy miêdzy Ministrem Edukacji Narodowej i Sportu Rzeczypospolitej Polskiej a Ministerstwem Edukacji Republiki Bia³orusi (MP 2005, Nr 57, poz. 778). Umowê miêdzy rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a rz¹dem Republiki Bia³orusi o uznaniu ekwiwalencji w szkolnictwie wy¿szym i rów-nowa¿noœci stopni naukowych i stopniu w zakresie sztuki (MP 2006, Nr 25, poz. 288); Program wykonawczy do Memorandum o porozumieniu w sprawie wspó³pracy kultu-ralnej i naukowej miêdzy rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a rz¹dem Republiki Chile na lata 2003–2007 (MP 2003, Nr 51, poz. 806); Umowa miêdzy rz¹dem Rzeczypospo-litej Polskiej a rz¹dem Arabskiej Republiki Egiptu o wspó³pracy w dziedzinie kultury i edukacji (Dz. U. 2004, Nr 28, poz. 248); Umowa miêdzy rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a rz¹dem Republiki Gruzji o wspó³pracy kulturalnej i naukowej (Dz. U. 1993, Nr 117, poz. 525); Umowa miêdzy rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a rz¹dem Repu-bliki Indonezji o wspó³pracy kulturalno-edukacyjnej (MP 2005, Nr 31, poz. 441); Pro-gram wspó³pracy miêdzy rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a rz¹dem Republiki Korei w dziedzinie kultury, nauki i edukacji na lata 2009–2011 (Dz. U. 2009, Nr 46, poz. 382); program wykonawczy miêdzy rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a rz¹dem Republiki Mo³dowy w dziedzinie kultury, edukacji i nauki na lata 2006–2008 (Dz. U. 2007, Nr 117, poz. 810); Umowa miêdzy rz¹dem Rzeczypospolitej Polskiej a rz¹dem Repu-bliki Tad¿ykistanu w dziedzinie kultury edukacji i nauki (MP 2005, Nr 31, poz. 443).

szym rzêdzie swobodnego przep³ywu dzie³ sztuki, ksi¹¿ek, noœników

muzyki i filmów, produkcji i dystrybucji dóbr kultury, a tak¿e

swobodne-go przep³ywu osób, zajmuj¹cych siê kultur¹, w pierwszym rzêdzie

arty-stów, dziennikarzy, pisarzy, uczonych. Niew¹tpliwie treœci¹ tego przepisu

objêto tak¿e kwestie dotycz¹ce przep³ywu kapita³u w zakresie

finansowa-nia kultury. Zadeklarowano wreszcie w treœci art. 151 ust. 5 TWE, i¿ dla

osi¹gniêcia celów okreœlonych w treœci tego artyku³u, Rada przyjmie

„œrodki zachêcaj¹ce, z wy³¹czeniem jakiejkolwiek harmonizacji

przepi-sów ustawowych i wykonawczych pañstw cz³onkowskich”. W ten sposób

podkreœlono, ¿e w zakresie prawa wspólnego w obszarze kultury istnieje

jedynie tzw. miêkkie prawo (soft law), a akty prawa wspólnotowego w

po-staci rozporz¹dzeñ i dyrektyw czy decyzji dotykaj¹ tej p³aszczyzny tylko

wówczas, gdy obszar kultury przenika siê z obszarami regulowanymi

przez prawo wspólnotowe, takimi jak przep³yw osób, towarów i ochrona

konkurencji. W warunkach jednolitego rynku okaza³o siê jednak

niezbêd-ne zharmonizowanie czêœci przepisów w obszarze prawa autorskiego,

w sferze audiowizualnej, wywozu dóbr kultury

. Realizuj¹c treœæ art. 151

TWE, Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej uwzglêdniaj¹c

opi-nie Komitetu Regionów w sprawie wniosku dotycz¹cego decyzji

Parla-mentu Europejskiego i Rady ustanawiaj¹cej Program „Kultura 2007”

(2007–2013)

wyda³y decyzjê nr 1855/2006/WE z dnia 12 grudnia 2006 r.

ustanawiaj¹c¹ Program Kultura (2007–2013)

. W treœci stwierdzono, ¿e

œrodki na wdro¿enie wspomnianej decyzji powinny byæ zgodne z decyzj¹

Rady 1999/468/WE z dnia 28 czerwca 1999 r., ustanawiaj¹c¹ warunki

wykonywania uprawnieñ wykonawczych przyznanych Komisji

oraz

21

Zob. Dyrektywa 89/552 o koordynacji niektórych przepisów ustawowych, wy-konawczych i administracyjnych pañstw cz³onkowskich dotycz¹cych wykonywania telewizyjnej dzia³alnoœci emisyjnej „Telewizja bez granic”, „Official Jourlan of the European Communities” 1989, L 298, s. 23 zmieniona dyrektywa Parlamentu Euro-pejskiego i Rady nr 97/36 z 30 czerwca 1997 r., „Official Jourlan of the European Communities” 1997, L 202, s. 60. Dokumenty te zestawia i omawia C. Mik, Media masowe w europejskim prawie wspólnotowym, Toruñ 2009. Zob. tak¿e J. Sobczak, Europejski ³ad komunikacyjny w procesie globalizacji, w: J. Sobczak, R. Bäcker, Eu-ropejska myœl polityczna wobec globalizacji. Tradycja i wyzwania wspó³czesnoœci, £ódŸ 2005, s. 39–70.

22

Z dnia 5 lipca 2005 r., Dz. Urz. UE C 2005, Nr 164, s. 65.

23

Dz. Urz. UE L 2006, Nr 372, s. 1. Tej samej treœci akt opublikowano Dz. Urz. UE L 2006, Nr 378, s. 22.

24

Dz. Urz. UE L 1999, Nr 184, s. 23. Decyzja ta zosta³a zmieniona 2006/512/WE, Dz. Urz. UE L 2006, Nr 2000, s. 11.

z rozporz¹dzeniem Rady (WE, Euratom) nr 1605/2002 z 25 czerwca 2002 r.

w sprawie rozporz¹dzenia finansowego, maj¹cego zastosowanie do

bu-d¿etu Wspólnot Europejskich

oraz zgodnie z rozporz¹dzeniem Komisji

(WE, Euratom) nr 2342/2002 z dnia 23 grudnia 2002 r., ustanawiaj¹cym

szczegó³owe zasady wykonywania rozporz¹dzenia Rady nr 1605/2002

.

Deklarowanym ogólnym celem programu zawartego w treœci decyzji

nr 1855/2006/WE jest wzmocnienie wspólnej dla Europejczyków

prze-strzeni kulturowej opartej na wspólnym dziedzictwie kulturowym poprzez

rozwój wspó³pracy miêdzy twórcami, uczestnikami ¿ycia kulturalnego

oraz instytucjami kulturalnymi krajów uczestnicz¹cych w programie

w celu wsparcia procesu tworzenia siê obywatelstwa europejskiego.

Pro-gram otwarty jest na uczestnictwo nieaudiowizualnych sektorów

prze-mys³u kultury, zw³aszcza ma³ych przedsiêbiorstw zajmuj¹cych siê kultur¹,

w przypadkach, gdy dzia³alnoœæ tych sektorów w dziedzinie kultury nie

jest nastawiona na zysk. Program ma wspieraæ ponadnarodow¹ mobilnoœæ

osób dzia³aj¹cych w sektorze kultury, ponadnarodowy obieg dzie³ oraz

wyrobów artystycznych i kulturalnych, wspieraæ dialog miêdzy

kultura-mi. W art. 5 decyzji zadeklarowano, ¿e uczestnictwo w nim otwarte jest

tak¿e dla pañstw EFTA, bêd¹cych cz³onkami Porozumienia o

Europej-skim Obszarze Gospodarczym

, krajów kandyduj¹cych, korzystaj¹cych

ze strategii przedakcesyjnej, pañstw Ba³kanów Zachodnich, zgodnie

z procedurami okreœlanymi wspólnie z tymi krajami po opracowaniu

umów ramowych dotycz¹cych ich uczestnictwa w programach

wspólno-towych oraz dla pañstw trzecich, które podpisa³y ze Wspólnot¹ umowy

o stowarzyszeniu lub wspó³pracy, zawieraj¹ce postanowienia dotycz¹ce

kultury. W za³¹czniku do programu zawarto opisy dzia³añ i imprez

wspie-raj¹cych: dzia³ania w zakresie kultury, podmioty funkcjonuj¹ce w tym

ob-szarze, badania odnosz¹ce siê do tego obszaru.

Komisja Rady ustanowi³a tak¿e decyzj¹ od 20 kwietnia 2009 r.

Agencjê Wykonawcz¹ do spraw Edukacji, Kultury i Sektora

Audiowizu-alnego, zarz¹dzaj¹c¹ dzia³aniami wspólnotowymi w dziedzinie edukacji,

kultury i sektora audiowizualnego w zastosowaniu rozporz¹dzenia

Rady WE nr 58/2003

. Agencji powierzono zarz¹dzanie licznymi

25

Rozporz¹dzenie to w doktrynie nosi nazwê „rozporz¹dzenia finansowego” (Dz. Urz. UE L 2002, Nr 248, s. 1, z póŸn. zm.). 26 Dz. Urz. UE L 2002, Nr 357, s. 1 z póŸn. zm. 27 Dz. Urz. UE L 1994, Nr 1, s. 3. 28 Dz. Urz. UE L 2009, Nr 101, s. 26.

programami

. W zakresie zarz¹dzania aspektami programów

wspólno-29

Wœród nich znalaz³y siê: projekty dotycz¹ce szkolnictwa wy¿szego, które mog¹ byæ objête finansowaniem w ramach pomocy gospodarczej na rzecz niektórych krajów Europy Œrodkowej i Wschodniej (PHARE), zatwierdzonej rozporz¹dzeniem Rady (EWG) nr 3906/89; program wspieraj¹cy rozwój i rozpowszechnianie utworów audio-wizualnych (MEDIA II – Rozwój i rozpowszechnianie) (1996–2000), zatwierdzony decyzj¹ Rady 95/563/WE; program kszta³cenia dla specjalistów w europejskim prze-myœle programów audiowizualnych (MEDIA II – Kszta³cenie) (1996–2000), zatwier-dzony decyzj¹ Rady 95/564/WE; drugi etap wspólnotowego programu dzia³añ w dziedzinie edukacji Sokrates (2000–2006), zatwierdzony decyzj¹ nr 253/2000/WE Parlamentu Europejskiego i Rady; drugi etap wspólnotowego programu dzia³añ w dziedzinie kszta³cenia zawodowego Leonardo da Vinci (2000–2006), zatwierdzony decyzj¹ Rady 1999/382/WE; wspólnotowy program dzia³añ „M³odzie¿” (2000–2006), zatwierdzony decyzj¹ nr 1031/2000/WE Parlamentu Europejskiego i Rady; program „Kultura 2000” (2000–2006), zatwierdzony decyzj¹ nr 508/2000/WE Parlamentu Eu-ropejskiego i Rady; projekty dotycz¹ce szkolnictwa wy¿szego, które mog¹ byæ objête finansowaniem w ramach œwiadczenia pomocy pañstwom partnerskim w Europie Wschodniej i Azji Œrodkowej (2000–2006) przewidzianej w rozporz¹dzeniu Rady (WE, Euratom) nr 99/2000; projekty dotycz¹ce szkolnictwa wy¿szego, które mog¹ byæ objête finansowaniem w ramach pomocy dla Albanii, Boœni i Hercegowiny, Chor-wacji, By³ej Jugos³owiañskiej Republiki Macedonii, Czarnogóry, Serbii i Kosowa (UNSCR 1244) (2000–2006), zatwierdzone rozporz¹dzeniem Rady (WE) nr 2666/2000; projekty dotycz¹ce szkolnictwa wy¿szego, które mog¹ byæ objête finansowaniem w ramach œrodków finansowych i technicznych (MEDA) towarzysz¹cych reformom struktur gospodarczych i spo³ecznych w ramach partnerstwa euroœródziemnomor-skiego, zatwierdzonych rozporz¹dzeniem Rady (WE) nr 2698/2000; trzeci etap pro-gramu wspó³pracy transeuropejskiej w dziedzinie szkolnictwa wy¿szego (program Tempus III) (2000–2006), zatwierdzony decyzj¹ Rady 1999/311/WE; projekty, które mog¹ byæ objête finansowaniem na mocy Umowy miêdzy Wspólnot¹ Europejsk¹ a Stanami Zjednoczonymi Ameryki odnawiaj¹cej program wspó³pracy w zakresie szkolnictwa wy¿szego, kszta³cenia i szkolenia zawodowego (2001–2005), zatwier-dzonej decyzj¹ Rady 2001/196/WE; projekty, które mog¹ byæ objête dofinansowaniem na mocy Umowy miêdzy Wspólnot¹ Europejsk¹ a Rz¹dem Kanady odnawiaj¹cej pro-gram wspó³pracy w zakresie szkolnictwa wy¿szego i kszta³cenia (2001–2005), zatwier-dzonej decyzj¹ Rady 2001/197/WE; program wspieraj¹cy rozwój, rozpowszechnianie i promocjê europejskich utworów audiowizualnych (MEDIA Plus – Rozwój, Rozpo-wszechnianie i Promocja) (2001–2006), zatwierdzony decyzj¹ Rady 2000/821/WE; program kszta³cenia dla specjalistów w europejskim przemyœle programów audiowi-zualnych (MEDIA – Kszta³cenie) (2001–2006), zatwierdzony decyzj¹ nr 163/2001/WE Parlamentu Europejskiego i Rady; wieloletni program (2004–2006) w celu skutecznej integracji technologii informacyjno-komunikacyjnych (ICT) w systemy kszta³cenia ogólnego i szkolenia zawodowego w Europie (Program eLearning) (2004–2006), za-twierdzony decyzj¹ nr 2318/2003/WE Parlamentu Europejskiego i Rady; wspólno-towy program dzia³añ na rzecz promowania aktywnego obywatelstwa europejskiego

(udzia³ spo³eczeñstwa obywatelskiego) (2004–2006), zatwierdzony decyzj¹ Rady 2004/100/WE; wspólnotowy program dzia³añ wspieraj¹cych podmioty dzia³aj¹ce na poziomie europejskim na rzecz m³odzie¿y (2004–2006), zatwierdzony decyzj¹ nr 790/2004/WE Parlamentu Europejskiego i Rady; wspólnotowy program dzia³añ w celu promowania jednostek dzia³aj¹cych na poziomie europejskim oraz wspierania okreœlonych dzia³añ w obszarze edukacji i szkolenia (2004–2006), zatwierdzony de-cyzj¹ nr 791/2004/WE Parlamentu Europejskiego i Rady; wspólnotowy program dzia³añ wspieraj¹cych organy dzia³aj¹ce na szczeblu europejskim w dziedzinie kultury (2004–2006), zatwierdzony decyzj¹ nr 792/2004/WE Parlamentu Europejskiego i Rady; program poprawy jakoœci w szkolnictwie wy¿szym i wspierania miêdzykultu-rowego zrozumienia poprzez wspó³pracê z pañstwami trzecimi (Erasmus Mundus) (2004–2008), zatwierdzony decyzj¹ nr 2317/2003/WE Parlamentu Europejskiego i Rady; projekty, które mog¹ byæ objête finansowaniem na mocy Umowy miêdzy Wspólnot¹ Europejsk¹ a Stanami Zjednoczonymi Ameryki odnawiaj¹cej program wspó³pracy w zakresie szkolnictwa wy¿szego oraz kszta³cenia i szkolenia zawodowe-go (2006–2013), zatwierdzonej decyzj¹ Rady 2006/910/WE; projekty, które mog¹ byæ objête finansowaniem na mocy Umowy miêdzy Wspólnot¹ Europejsk¹ a rz¹dem Ka-nady ustanawiaj¹cej ramy wspó³pracy w dziedzinie szkolnictwa wy¿szego i szkolenia oraz m³odzie¿y (2006–2013), zatwierdzonej decyzj¹ Rady 2006/964/WE; program dzia³añ w zakresie uczenia siê przez ca³e ¿ycie (2007–2013), zatwierdzony decyzj¹ nr 1720/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady; program Kultura (2007–20013), zatwierdzony decyzj¹ nr 1855/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady; program „Europa dla Obywateli” na rzecz promowania aktywnego obywatelstwa europejskie-go na lata 2007–2013, zatwierdzony decyzj¹ nr 1904/2006/WE Parlamentu Europej-skiego i Rady; program „M³odzie¿ w dzia³aniu” (2007–2013), zatwierdzony decyzj¹ nr 1719/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady; program wspieraj¹cy europej-ski sektor audiowizualny (MEDIA 2007) (2007–2013), zatwierdzony decyzj¹ nr 1718/2006/WE Parlamentu Europejskiego i Rady; program dzia³ania Erasmus Mundus II (2009–2013) na rzecz poprawy jakoœci w szkolnictwie wy¿szym i wspierania miêdzykulturowego zrozumienia poprzez wspó³pracê z krajami trzecimi, zatwierdzo-ny decyzj¹ nr 1298/2008/WE Parlamentu Europejskiego i Rady; projekty dotycz¹ce szkolnictwa wy¿szego, które mog¹ byæ objête finansowaniem w ramach pomocy dla rozwijaj¹cych siê krajów Azji oraz wspó³pracy gospodarczej z tymi krajami, zatwier-dzone w ramach rozporz¹dzenia Rady (EWG) nr 443/92; projekty dotycz¹ce szkolnictwa wy¿szego oraz m³odzie¿y, które mog¹ byæ objête finansowaniem na mocy instrumen-tu pomocy przedakcesyjnej (IPA), ustanowionego rozporz¹dzeniem Rady (WE) nr 1085/2006; projekty dotycz¹ce szkolnictwa wy¿szego, które mog¹ byæ objête finan-sowaniem na mocy Europejskiego Instrumentu S¹siedztwa i Partnerstwa ustanowione-go rozporz¹dzeniem (WE) nr 1638/2006 Parlamentu Europejskieustanowione-go i Rady; projekty dotycz¹ce szkolnictwa wy¿szego, które mog¹ byæ objête finansowaniem na mocy in-strumentu finansowania wspó³pracy na rzecz rozwoju, ustanowionego rozporz¹dze-niem (WE) nr 1905/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady; projekty dotycz¹ce szkolnictwa wy¿szego oraz m³odzie¿y, które mog¹ byæ objête finansowaniem na mocy instrumentu finansowania wspó³pracy z pañstwami i terytoriami

uprzemys³owio-towych Agencja odpowiedzialna jest za nastêpuj¹ce zadania: zarz¹dzanie

projektami przez ca³y okres ich realizacji w ramach wdra¿ania

powierzo-nych jej programów wspólnotowych, na podstawie przyjêtego przez

Ko-misjê rocznego programu pracy równowa¿nego z decyzj¹ o finansowaniu

w odniesieniu do dotacji i umów w dziedzinie edukacji, kultury i sektora

audiowizualnego lub na podstawie przyjêtych przez Komisjê odrêbnych

decyzji o finansowaniu oraz wymaganych w tym celu kontroli,

przyj-muj¹c w³aœciwe decyzje na mocy upowa¿nienia Komisji; przyjmowanie

wykonawczych aktów bud¿etowych w odniesieniu do wp³ywów i

wydat-ków oraz wykonywanie, na podstawie upowa¿nienia Komisji,

okreœlo-nych lub wszystkich dzia³añ niezbêdokreœlo-nych do zarz¹dzania programami

wspólnotowymi, w szczególnoœci dzia³añ zwi¹zanych z przyznawaniem

dotacji i udzielaniem zamówieñ; gromadzenie, analizowanie i

przekazy-wanie Komisji wszelkich informacji potrzebnych do zarz¹dzania procesem

wdra¿ania programów wspólnotowych; wdra¿anie, na poziomie

Wspól-noty, sieci informacyjnej o edukacji w Europie (Eurydice) s³u¿¹cej do

gromadzenia, analizy i rozpowszechniania danych oraz opracowywania

analiz oraz publikacji

.

Mimo i¿ Unia bardzo mocno podkreœla fakt, i¿ polityka kulturalna

znajduje siê w wy³¹cznej kompetencji pañstw cz³onkowskich, to jednak,

byæ mo¿e w³aœnie dlatego w³¹czy³a do swojego systemu prawnego na

mocy art. 27 ust. 3 litera c TWE Konwencjê w sprawie ochrony i

promo-wania ró¿norodnoœci form wyrazu kulturowego, przyjêt¹ na Konferencji

Generalnej Organizacji Narodów Zjednoczonych do spraw Oœwiaty,

Na-uki i Kultury w dniach 3–21 paŸdziernika 2005 r.

, której celem jest

ochrona i promowanie ró¿norodnoœci form wyrazu kulturowego;

tworze-nie takich warunków dla kultur, by mog³y siê w pe³ni rozwijaæ i

swobod-nie na siebie oddzia³ywaæ w sposób przynosz¹cy im wzajemne korzyœci;

nymi oraz innymi pañstwami i terytoriami o wysokim dochodzie, ustanowionego roz-porz¹dzeniem Rady (WE) nr 1934/2006; projekty dotycz¹ce szkolnictwa wy¿szego, które mog¹ byæ objête finansowaniem w ramach Europejskiego Funduszu Rozwoju zgodnie z Umow¹ o partnerstwie miêdzy pañstwami Afryki, Karaibów i Pacyfiku, z jednej strony, a Wspólnot¹ Europejsk¹ i jej pañstwami cz³onkowskimi, z drugiej strony, podpisan¹ w Cotonou dnia 23 czerwca 2000 r. (decyzja Rady 2003/159/WE), zmienion¹ umow¹ podpisan¹ w Luksemburgu dnia 25 czerwca 2005 r. (decyzja Rady 2005/599/WE).

30

Agencj¹ kieruje zarz¹d na czele z powo³ywanym na okres lat 4 dyrektorem, którego kadencja zale¿na jest jednak od wielkoœci na³o¿onych zadañ (sic!) art. 5 Decyzji.

31

zachêcanie do dialogu kultur w celu zapewnienia szerszej i

zrówno-wa¿onej wymiany kulturalnej na œwiecie na rzecz wzajemnego

poszano-wania kultur i szerzenia kultury pokoju; popieranie miêdzykulturowoœci

w celu rozwijania interakcji miêdzy kulturami w duchu budowania

pomo-stów miêdzy narodami; promowanie poszanowania ró¿norodnoœci form

wyrazu kulturowego i uœwiadamianie jej wartoœci na p³aszczyŸnie

lokal-nej, krajowej i miêdzynarodowej; potwierdzenie znaczenia zwi¹zku

miê-dzy kultur¹ i rozwojem dla wszystkich krajów, zw³aszcza dla krajów

rozwijaj¹cych siê, a tak¿e wspieranie dzia³añ podejmowanych na szczeblu

krajowym i miêdzynarodowym, ukierunkowanych na uznanie

prawdzi-wej wartoœci tego zwi¹zku; uznanie szczególnego charakteru dzia³alnoœci,

dóbr i us³ug kulturalnych jako noœników to¿samoœci, wartoœci oraz

zna-czeñ; potwierdzenie suwerennego prawa pañstw do stosowania,

przyjmo-wania i wprowadzania w ¿ycie polityk oraz œrodków, jakie uznaj¹ one za

stosowne w celu ochrony i promowania ró¿norodnoœci form wyrazu

kul-turowego na swoim terytorium; umacnianie wspó³pracy i solidarnoœci

miêdzynarodowej w duchu partnerstwa, zw³aszcza w celu zwiêkszenia

potencja³u krajów rozwijaj¹cych siê w zakresie ochrony i promowania

ró¿norodnoœci form wyrazu kulturowego. W myœl deklaracji uznano, ¿e

do wy³¹cznej kompetencji Wspólnoty w zwi¹zku z przyjêciem Konwencji

nale¿y polityka handlowa, z wy³¹czeniem handlowych aspektów

w³asno-œci intelektualnej oraz handlu us³ugami w dziedzinie kultury i us³ugami

audiowizualnymi.

Problematyka kultury nale¿y do wyj¹tkowo newralgicznych dziedzin.

W obszarze tym niew¹tpliwie przyjdzie zmagaæ siê z licznymi

tendencja-mi odœrodkowytendencja-mi, a tak¿e ztendencja-mierzyæ siê z uprzedzeniatendencja-mi podyktowanytendencja-mi

ksenofobi¹ b¹dŸ nacjonalistycznymi uprzedzeniami znacz¹cych grup

w spo³eczeñstwach pañstw unijnych. Wcielanie zadeklarowanych w

Trakta-cie rozwi¹zañ wymagaæ bêdzie znacz¹cych kosztów, Trakta-cierpliwoœci, taktu,

umiejêtnoœci negocjacji. Bêdzie to niew¹tpliwie proces d³ugotrwa³y

i z³o¿ony, a od jego powodzenia zale¿eæ bêdzie ukszta³towanie koncepcji

to¿samoœci europejskiej. Istotn¹ rolê w tym procesie mo¿e odegraæ

wywa-¿one orzecznictwo Europejskiego Trybuna³u Sprawiedliwoœci.

Summary

For a long time the European Community, followed by the European Union, did not pay considerable attention to the protection of European cultural heritage or to the issue of cultural policy, and they left this field, more or less consciously, to the system

of the Council of Europe. The matters concerning this field were only stipulated in Art. 151 of the Treaty establishing the European Community. However, this article limits the activity of the European Union in the realm of culture to supplementary and supportive activities. When undertaking such activities, it is necessary to respect na-tional and regional diversity and to bring the common cultural heritage of Europe to the fore. Cultural policy shall remain the domain of the Member States, though. The Union should encourage cooperation between Member States and supplement their activities as stipulated in Art. 151. The realm of culture in Community law is only regulated by so-called soft law. The Community legislative acts in the form of regulations, direc-tives or decisions touch upon this field only when the realm of culture overlaps with the realms regulated by Community laws, such as the transfer of persons, goods, commod-ities and the protection of competition.