Rozwój organizacji społecznych w Polsce w kontekście zmian w środowisku ich działania - Biblioteka UMCS

A N N A L E S

U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K £ O D O W S K A L U B L I N — P O L O N I A

VOL. XLI, 9 SECTIO H 2007

Instytut Teorii Rozwoju Spo³eczno-Ekonomicznego, Zak³ad Polityki Spo³ecznej, Gospodarczej i Przestrzennej, Uniwersytet M.Curie-Sk³odowskiej w Lublinie

M

T

Rozwój organizacji spo³ecznych w Polsce w kontekœcie zmian w œrodowisku ich dzia³ania

Development of social organizations in Poland in context of changing its environment

Abstract: W artykule omówiono problematykê badania œrodowiska, w którym funkcjonuj¹ organizacje spo³eczne. W kolejnych czêœciach opracowania wskazano na realia sprzyjaj¹ce po- wstawaniu tych organizacji, scharakteryzowano ich formy organizacyjne i realizowane funkcje, zaprezentowano ró¿ne aspekty rozwoju we wspó³czesnej Polsce, a tak¿e metodê i wyniki badania warunków otoczenia, w którym musz¹ dzia³aæ, ocenione z punktu widzenia wykszta³cania tzw.

„spo³eczeñstwa obywatelskiego”.

WPROWADZENIE Introduction

Analiza funkcjonowania polskiej polityki spo³ecznej w okresie transformacji ustrojowej wymaga uwzglêdnienia uwarunkowañ historycznych. Spo³eczeñstwo bardzo ³atwo przyzwyczaja siê do swobód obywatelskich i bezpieczeñstwa soc- jalnego i trudno mu zrozumieæ i zaaprobowaæ ograniczenia w tym wzglêdzie.

Taka sytuacja wyst¹pi³a w Polsce lat 90., gdy ludnoœæ pozbawiano kolej- nych zdobyczy spo³ecznych stworzonych b¹dŸ tylko obiecanych w poprzednim ustroju (nawet jeœli wiele z nich uleg³o swoistej erozji przed koñcem tej epoki).

Przyczynami tego typu przeobra¿eñ w praktyce wspó³czesnej polskiej poli- tyki spo³ecznej by³y:

M Wzglêdy ideologiczno-doktrynalne

M Sytuacja finansów publicznych M Decentralizacja pañstwa

Nak³ada³y siê one na ówczesne tendencje w gospodarce (recesja, bezrobo- cie, prywatyzacja) i procesy spo³eczno-demograficzne (wy¿e i ni¿e demograficz- ne, ubo¿enie spo³eczeñstwa, starzenie siê populacji, pogarszanie siê stanu zdro- wia czy faktycznego poziomu wykszta³cenia). W przypadku tych ostatnich mo¿- na by³o zaobserwowaæ zwrotne oddzia³ywanie zarówno na wskazane przyczyny jak i tendencje gospodarcze.

W stosunku do poszczególnych dziedzin polityki spo³ecznej wyzwoli³o to odmienne metody dzia³añ i skutki:

M Komercjalizacjê (np. kultury),

M Przekazywanie kompetencji samorz¹dom terytorialnym, czêsto bez nale-

¿ytego wsparcia finansowego (np. oœwiata, pomoc spo³eczna), M Marginalizacjê znaczenia (w odniesieniu do patologii spo³ecznych), M Czêste zmiany przepisów prawnych, komplikuj¹ce praktykê, ograniczaj¹-

ce uprawnienia czy wrêcz prowokuj¹ce do obchodzenia prawa (fikcyjne rozwody),

M Zachêcanie b¹dŸ przymuszanie do ubezpieczania, M Odwo³ywanie siê do „zas³ony niewiedzy” (edukacja),

M Tworzenie nowych pañstwowych podmiotów (NFZ) lub wspomaganie fi- nansowe istniej¹cych (ZUS),

M Mno¿enie szczegó³owych instrumentów w warunkach ograniczonej sku- tecznoœci czy mo¿liwoœci wykorzystywania (pomoc spo³eczna, mieszkal- nictwo),

M Reformowanie (czêsto nieudolne i wielokrotne) w odniesieniu do ochrony zdrowia, pomocy spo³ecznej, rehabilitacji niepe³nosprawnych, ubezpieczeñ spo³ecznych czy edukacji.

W przypadku ka¿dej z tych metod coraz powszechniej postrzegana staje siê tendencja ograniczania roli centrum, zawê¿ania zakresu zabezpieczenia spo³ecz- nego i odwo³ywania do wzorców zapobiegliwoœci spo³ecznej (ubezpieczenia, oszczêdzanie, inwestowanie w siebie).

Niewydolny system niekiedy sam równie¿ staje siê Ÿród³em nowych zjawisk i problemów spo³ecznych, takich jak:

M Utrudniony dostêp do us³ug spo³ecznych,

M Niska jakoœæ us³ug i zró¿nicowanie terytorialne tej jakoœci, M U³atwianie korupcji i poszerzanie jej skali,

M Tworzenie warunków dla nadu¿yæ,

M Bezdusznoœæ, egoizm, demoralizacja urzêdników i kadry, M Pogarszanie stanu zdrowia spo³eczeñstwa,

M Poszerzanie skali i g³êbokoœci dotychczasowych kwestii spo³ecznych (ubó- stwo, bezrobocie),

M Zad³u¿anie i zagro¿enie bankructwem placówek polityki spo³ecznej, M Ograniczanie zatrudnienia (szkolnictwo),

M Ucieczka za granicê pracowników (ochrona zdrowia) i wymagania coraz silniejszego wsparcia ze strony instytucji niepañstwowych, a tak¿e zacho- wañ solidarnoœciowych i samopomocowych spo³eczeñstwa.

Zaprezentowane uwarunkowania coraz istotniej wymuszaj¹ w spo³eczeñstwie indywidualne lub zorganizowane zachowania samopomocowe, realizowane zgod- nie z ideami spo³eczeñstwa obywatelskiego.

Celem artyku³u jest ocena parametrów œrodowiska dzia³ania organizacji spo-

³ecznych w Polsce determinuj¹cych b¹dŸ hamuj¹cych ich rozwój.

POJÊCIE I FUNKCJE ORGANIZACJI SPO£ECZNYCH The Term and Functions of Social Organizations

Aktywnoœci spo³eczeñstwa przybieraj¹ zró¿nicowane formy organizacyjne b¹dŸ s¹ sum¹ odruchów serca i indywidualnych postaw wobec sytuacji bliŸniego jako objaw wra¿liwoœci spo³ecznej. Bogactwo form organizacyjnych ma swoje odzwierciedlenie w wieloœci okreœleñ definicyjnych, rzutuje równie¿ na trudno-

œci diagnostyki i typizacji ze wzglêdu na ewentualne podobieñstwa.

Wœród pojêæ u¿ywanych do wskazania na specyfikê dzia³aj¹cych organizacji spo³ecznych nale¿y wymieniæ nastêpuj¹ce okreœlenia¹:

M Organizacje pozarz¹dowe, jako niezale¿ne od administracji publicznej;

M Organizacje non-profit, poniewa¿ nie dzia³aj¹ z chêci zysku;

M Organizacje woluntarystyczne (ochotnicze), gdy¿ w wielu przypadkach opieraj¹ sw¹ dzia³alnoœæ na pracy ochotników;

M Organizacje obywatelskie, z uwagi na chêæ rozwi¹zywania problemów spo³ecznych;

M Trzeci sektor dla podkreœlenia, ¿e instytucje te wype³niaj¹ lukê miêdzy pañstwem a rynkiem i charakteryzuj¹ siê wyraŸnie odmiennym stylem dzia³a- nia w porównaniu z administracj¹ (sektor I) i prywatn¹ przedsiêbiorczoœ- ci¹ (sektor II);

M NGO jako skrót od angielskiego okreœlenia non-goverment organization (organizacja pozarz¹dowa);

M Instytucje po¿ytku publicznego jako formy dzia³añ prospo³ecznych, ko- rzystaj¹ce ze specjalnych przywilejów pod warunkiem, ¿e²:

1 http://www.mps.gov.pl/_organizacje.php?dzial=582&poddzial=584&dokument=666

2 E. L e œ, Ustawa o po¿ytku publicznym i wolontariacie, „Polityka Spo³eczna” 2003, nr 7, s. 1–5.

– prowadz¹ dzia³alnoœæ na rzecz ogó³u spo³ecznoœci lub okreœlonej grupy, wy- odrêbnionej ze wzglêdu na szczególnie trudn¹ sytuacjê ¿yciow¹ lub materialn¹;

– nie prowadz¹ dzia³alnoœci gospodarczej albo prowadz¹ j¹ w rozmiarach s³u¿¹cych realizacji celów statutowych;

– ca³y dochód przeznaczaj¹ na dzia³alnoœæ po¿ytku publicznego;

– posiadaj¹ statutowy kolegialny organ kontroli lub nadzoru, odrêbny od organu zarz¹dzaj¹cego i niepodleg³y mu w zakresie wykonywania kontroli we- wnêtrznej lub nadzoru;

– posiadaj¹ statut, w którym przewidziane s¹ ograniczenia dotycz¹ce wyko- rzystywania maj¹tku organizacji oraz dokonywania zakupów od podmiotów zwi¹- zanych z cz³onkami organizacji;

– zosta³y wpisane do Krajowego Rejestru S¹dowego;

– sporz¹dzaj¹ roczne sprawozdanie merytoryczne ze swojej dzia³alnoœci oraz podaj¹ je do publicznej wiadomoœci;

– sporz¹dzaj¹ i og³aszaj¹ roczne sprawozdanie finansowe tak¿e wówczas, gdy obowi¹zek jego sporz¹dzenia oraz og³oszenia nie wynika z przepisów o rachun- kowoœci;

– przekazuj¹ wy¿ej wymienione sprawozdania ministrowi w³aœciwemu do spraw zabezpieczenia spo³ecznego.

Uzyskanie statusu organizacji po¿ytku publicznego pozwala na³:

– u¿ytkowanie nieruchomoœci na preferencyjnych warunkach;

– prawo do otrzymywania 1% podatku dochodowego od osób fizycznych;

– zwolnienie od: podatku dochodowego od osób prawnych, podatku od nieru- chomoœci, op³at od czynnoœci cywilnoprawnych (np. umów), op³at skarbowych i s¹dowych w odniesieniu do prowadzonej dzia³alnoœci po¿ytku publicznego;

– mo¿liwoœæ nieodp³atnego informowania o prowadzonej dzia³alnoœci przez jednostki publicznej radiofonii i telewizji,

– korzystanie z pracy poborowych, skierowanych do odbycia s³u¿by zastêp- czej.

Tradycje powo³ywania stowarzyszeñ obywatelskich w Polsce s¹ wielowie- kowe. Ju¿ w XIII wieku pojawi³y siê pierwsze œredniowieczne bractwa, a nieco póŸniej – fundacje Uniwersytetu Jagielloñskiego. Bardziej wspó³czesne formy organizacji spo³ecznych zaczê³y powstawaæ w XIX wieku w odpowiedzi na po- trzebê innowacyjnych rozwi¹zañ kszta³tuj¹cych polsk¹ kulturê i edukacjê. Okre- sem powa¿nego zagro¿enia dla idei samoorganizacji spo³ecznej sta³y siê lata Pol- ski Ludowej. Po roku 1945 znacjonalizowano wszystkie fundacje, w wielu ich pozarz¹dowy charakter by³ fikcj¹, a stanowiska kierownicze obsadzano wed³ug klucza partyjnego. Pojawi³y siê jednak nowe inicjatywy korzystaj¹ce ze swoiste- go parasola ochronnego Koœcio³a czy Towarzystwa Przyjació³ Dzieci. Organiza-

3 http://www.mps.gov.pl/_organizacje.php?dzial=1359&poddzial=1360&dokument=4390

cje pozarz¹dowe zaczê³y siê odradzaæ dopiero po roku 1989. Sprzyja³y temu warunki wolnoœci spo³ecznej potwierdzone w Konstytucji RP z 1997 roku, która okreœli³a tak gwarancje ustrojowe funkcjonowania sektora trzeciego⁴, jak i two- rzone regu³y prawne:

M Ustawa o stowarzyszeniach⁵, M Ustawa o fundacjach⁶,

M Ustawa o dzia³alnoœci po¿ytku publicznego i o wolontariacie.⁷

Nauka o polityce spo³ecznej stosunkowo póŸno zainteresowa³a siê wspó³czes- nymi formami zorganizowanej aktywnoœci prospo³ecznej. W piœmiennictwie bry- tyjskim i amerykañskim pojecie „sektor non-profit” pojawi³o siê dopiero w la- tach 70. XX wieku i mia³o przede wszystkim promowaæ nowe rozwi¹zania orga- nizacyjne, z jednej strony, korzystaj¹ce z dynamizmu i skutecznoœci przedsiê- biorczoœci prywatnej, z drugiej zaœ – wspierane altruizmem i zaanga¿owaniem funkcjonalnym dla instytucji niezale¿nych.

Niezwyk³e bogactwo inicjatyw pojawiaj¹cych siê wspó³czeœnie stanowi istotn¹ barierê diagnostyczn¹ i utrudnia wszelkie dzia³ania typologiczne. Najczêœciej wyodrêbnia siê 3 rodzaje organizacji non-profit:

M Organizacje u¿ytecznoœci spo³ecznej dzia³aj¹ce na rzecz dobra wspólnego M Organizacje zaspokajaj¹ce potrzeby w³asnych cz³onków

M Organizacje u¿ytecznoœci wzajemnej s³u¿¹ce interesom zrzeszonym i sto- suj¹ce nacisk jako g³ówny instrument realizacji celów statutowych Zwraca siê równie¿ uwagê na istotne funkcje przez nie realizowane:

M Œwiadczenie us³ug spo³ecznych

M Reprezentacja interesów wybranych zbiorowoœci

M Kszta³towanie wspólnoty i demokratyzacji stosunków spo³ecznych M £agodzenie konfliktów spo³ecznych

M Promowanie ofiarnoœci spo³ecznej

M Gromadzenie funduszy na potrzeby spo³eczeñstwa M Aktywizowanie cz³onków spo³eczeñstwa

M Przeciwdzia³anie dehumanizacji

M Pomoc w walce z bezduszn¹ administracj¹ M Wspomaganie ofiar patologii spo³ecznych.

Doœwiadczenia krajów wysoko rozwiniêtych wskazuj¹ na potrzebê wspiera- nia NGO, gdy¿ jeœli nie zostaj¹ wytworzone mechanizmy spo³eczeñstwa obywa-

4 http://lubelskie.ngo.pl/labeo/app/cms/x/24353;jsessionid=15E75D816B46A32F0DC987D 482002894 #cotongo

5 DzU 2001., nr 79, poz. 855 – tekst jednolity.

6 DzU 1991, nr 46, poz. 203 – tekst jednolity.

7 DzU 2003, nr 96, poz. 873; z 2004 r., nr 64, poz. 593; nr 116, poz.1203.

telskiego, którego s¹ one istotnym elementem – demokracja umiera œmierci¹ naturaln¹ albo przybiera karykaturaln¹ postaæ.

W stosunku do organizacji rz¹dowych sektor trzeci wykazuje szereg zalet, niepozbawiony jest te¿ powa¿nych s³aboœci. Du¿ym atutem jest ich ma³e zbiuro- kratyzowanie, wiêksza mobilnoœæ skutecznoœæ dzia³ania. Tworz¹ je ludzie czêsto z potrzeby serca, a nie z nakazu administracyjnego, co z pewnoœci¹ wp³ywa na motywacje do dzia³ania. Nie zawsze traktowane s¹ jako autentyczny podmiot polityki spo³ecznej, st¹d potrzeba federalizacji jako wzmocnienia si³y przetargo- wej. Lekcewa¿enie organizacji spo³ecznych wi¹¿e siê miêdzy innymi z ich s³a- bym zapleczem technicznym czy ograniczonymi umiejêtnoœciami zarz¹dzania nimi.

Czasami jednak pojawiaj¹ siê inicjatywy obliczone na w³asne, partykularne inte- resy, na chêæ ominiêcia przepisów prawa i ³atwe wzbogacenie siê. Niedostatecz- na kontrola wewnêtrzna i zewnêtrzna mo¿e sprzyjaæ ró¿nego rodzaju nieprawi- d³owoœciom i w konsekwencji negatywnym ocenom spo³ecznym ich funkcjono- wania, brakiem zaufania, podejrzeniami o prywatê.⁸

ORGANIZACJE SPO£ECZNE W POLSCE⁹ Social Organizations in Poland

Na koniec III kwarta³u 2006 roku zarejestrowano w kraju 55 tysiêcy stowa- rzyszeñ i 8200 fundacji. Œredniorocznie przybywa oko³o 4 tysi¹ce stowarzyszeñ i 500 fundacji. Oczywiœcie liczby te daj¹ bardzo uproszczony obraz intensywno-

œci pojawiania siê organizacji pozarz¹dowych. Wiele z nich z opóŸnieniem roz- poczyna statutow¹ dzia³alnoœæ, znacz¹ca liczba zawiesza j¹, czêsto ze wzglêdów ekonomicznych. Obserwuje siê równie¿ odwrotny proces wycofywania siê z dzia-

³aniami organizacji ju¿ istniej¹cych.

Blisko po³owa organizacji aktywnych dzia³a ju¿ od 6–7 lat, co trzecia ma ponad 10 lat, a a¿ 13% istnia³o jeszcze przed 1989 rokiem. Profil dzia³ania III sektora jest niezwykle bogaty, jednak szczególnym „upodobaniem” ciesz¹ siê takie obszary jak:

M Sport, turystyka, rekreacja, hobby – 39,2% organizacji M Kultura i sztuka – 12,8% organizacji

M Edukacja i wychowanie – 10,3% organizacji.

Zasiêg przestrzenny oddzia³ywania tych podmiotów bywa niezwykle zró¿ni- cowany: 30% organizacji ogranicza siê do najbli¿szego s¹siedztwa, ale te¿ oko³o

8 A. N i e w i a d o m s k a, Pomoc spo³eczna w polskim systemie zabezpieczenia spo³ecznego, [w:] Wybrane problemy polityki spo³ecznej, red. Z. Pisz, Wroc³aw 1995, s. 172–173.

9 M. G u m k o w s k a, J. H e r b s t, Podstawowe fakty o organizacjach pozarz¹dowych. Ra- port z badañ 2006, Warszawa 2006, s. 11–20.

28% dzia³a na terenie ca³ego kraju. Najwiêksze nasycenie organizacjami spo-

³ecznymi charakteryzuje województwo mazowieckie (19 organizacji na 10 tysiê- cy mieszkañców), pomorskie (18), lubuskie (17), warmiñsko-mazurskie (16) i dol- noœl¹skie (16). Najs³abiej pod tym wzglêdem prezentuje siê województwo œwiê- tokrzyskie (11), opolskie i œl¹skie (12). Jednak tego typu informacje nie odzwier- ciedlaj¹ ani wielkoœci dzia³aj¹cych organizacji, ani ich zasiêgu czy skali przed- siêwziêæ, a tak¿e generowanych przychodów.

Pewn¹ szans¹ na przetrwanie czy rozwój organizacji pozarz¹dowych jest przynale¿noœæ do struktur bran¿owych czy regionalnych lub ogólnokrajowych federacji, porozumieñ i zwi¹zków – wiarê w ich mo¿liwoœci wykazuje ponad 30% organizacji.

Ranga instytucji III sektora zale¿y w du¿ym stopniu od liczby osób zaanga-

¿owanych w ich dzia³ania (i oczywiœcie od wielkoœci tego zaanga¿owania). Naj- czêœciej odnosi siê to do:

M Zatrudniania p³atnych pracowników (26% organizacji) – w 2006 roku zatrudnienie (niezale¿nie od formy) znalaz³o tu 120 tysiêcy osób, choæ widoczna jest tendencja spadkowa)

M Cz³onkostwa szacowanego na 7–7,5 miliona osób

M Wolontariatu osób niebêd¹cych cz³onkami organizacji, ocenianego na 600- 700 tysiêcy osób i wykorzystywanego w 40% organizacji, jednak powoli zawê¿aj¹cego swe szeregi (rysunek 1).

Rys. 1. Procent wolontariuszy wœród doros³ych Polaków The percentage of volunteers among adult Poles

ród³o: Na podstawie badañ przeprowadzonych na zlecenie Stowarzyszenia Klon/Jawor, a wyko- nanych przez firmê SMG/KRC A Millward Brown Company w dniach 17–21 listopada 2005 roku na losowej reprezentatywnej próbie 1007 doros³ych Polaków. Zosta³o ono zrea- lizowane w ramach Programu Trzeci Sektor, finansowanego przez Trust for Civil Society in Central Europe i Fundacjê im. Stefana Batorego. http://badania.ngo.pl/files/bada- nia.ngo.pl/public/wolontariat2006/wolontariat2006.pdf.

Mo¿liwoœci dzia³ania jednak przede wszystkim wi¹¿¹ siê z przychodami or- ganizacji spo³ecznych. A¿ po³owa z nich nie przekracza w swym rocznym bu- d¿ecie granicy 10 tysiêcy z³otych i w tych przypadkach kondycja ekonomiczna stale siê pogarsza. Co dziesi¹ta organizacja pozarz¹dowa nie notuje ¿adnych do- chodów na swym koncie, a co pi¹ta osi¹ga je na poziomie zaledwie 1 tysi¹ca z³otych rocznie. Istnieje równie¿ znacz¹ca grupa (19,3%) instytucji non-profit dysponuj¹cych bud¿etem na poziomie co najmniej 100 tysiêcy z³otych, z tego 20% deklaruje przychody przekraczaj¹ce 1 milion z³otych.

Zestaw Ÿróde³ pozyskiwania niezbêdnych œrodków finansowych jest doœæ stabilny i obejmuje:

M Sk³adki cz³onkowskie (pobierane przez 59,5% organizacji) M ród³a samorz¹dowe (43,3%)

M Fundusze rz¹dowe (19,3%)

M Darowizny osób fizycznych (35,6%) i prawnych (34,5%)

Najwiêksza suma œrodków pieniê¿nych pochodzi z krajowych Ÿróde³ pu- blicznych (rz¹dowych i samorz¹dowych), bo a¿ 35% ca³oœci funduszy pozostaj¹- cych w dyspozycji III sektora i ich znaczenie stale wzrasta.

Zasoby maj¹tkowe zgromadzone i wykorzystywane przez rozpatrywane or- ganizacje s¹ bardzo ograniczone istotnie, limituj¹c mo¿liwoœci dzia³ania, a tak¿e pozyskiwania œrodków finansowych (81% organizacji nie posiada zreszt¹ ¿adne- go maj¹tku).

Podobnie rzecz siê ma z rezerwami finansowymi, których kompletny brak deklaruje a¿ 76% organizacji. Tylko nieco ponad 3% tych podmiotów uzyska³o w 2005 roku przychody z maj¹tku (wynajmu lokali, sprzêtu, praw maj¹tkowych).

Znaczenie funduszy strukturalnych Unii Europejskiej jako œrodków wspar- cia dzia³añ organizacji non-profit w Polsce jest ci¹gle niewielkie. Ostatnie dwa lata cz³onkostwa (2005–2006) zaowocowa³y dofinansowaniem tylko 3% organi- zacji, czyli 30% zg³aszaj¹cych stosowne projekty. Na przeszkodzie stoj¹ ci¹gle i raczej niezmiennie: niewiedza lub niewystarczaj¹ca wiedza o takich mo¿liwoœ- ciach, niedostatki kultury organizacyjnej NGO, brak wk³adu w³asnego oraz do- statecznych gwarancji finansowych koniecznych do przedstawienia. Jednak po- nad po³owa organizacji deklaruje przysz³e zainteresowanie pozyskiwaniem tych funduszy.

Z³a sytuacja finansowa wielu organizacji non-profit w Polsce, trudnoœci w zdo- bywaniu œrodków finansowych, brak osób gotowych do bezinteresownej pracy oraz czêsto nieprzychylna opinia spo³eczeñstwa – to problemy, które z jednej strony, wywo³uj¹ pesymistyczne nastroje samych organizacji, z drugiej zaœ – nie wró¿¹ niczego pozytywnego na przysz³oœæ.

ŒRODOWISKO DZIA£ANIA ORGANIZACJI SPO£ECZNYCH Acting Environment of Social Organizations

Ka¿da dzia³alnoœæ, w tym i prospo³eczna, uwzglêdniaæ musi cechy œrodowi- ska, w którym ma funkcjonowaæ. Œrodowisko to determinuje i cele uruchamia- nych przedsiêwziêæ (ujawniaj¹c np. problemy do rozwi¹zania), i mo¿liwoœci pozyskania œrodków finansowch oraz kadry równie¿ dziêki wykszta³caniu przy- chylnych i aktywnych spo³ecznie postaw ludnoœci (w ramach tworzenia spo³e- czeñstwa obywatelskiego). Stwarza ono wymogi formalne, konstruuje relacje miêdzy poszczególnymi sektorami (w³adz¹, biznesem, organizacjami pozarz¹do- wymi), motywuje ewentualnymi przywilejami.

Tak rozumiane œrodowisko podlegaæ mo¿e i powinno diagnozowaniu i po- równaniami z innymi, zarówno w wybranym jego obszarze, jak i bardziej kom- pleksowemu.

Narzêdziem badawczym s¹ tu tzw. wskaŸniki spo³eczne – „mierniki staty- styczne i dane z badañ socjologicznych s³u¿¹ce opisowi i ocenie zjawisk i proce- sów spo³ecznych, demograficznych i ekonomicznych zwi¹zanych z poziomem i jakoœci¹ ¿ycia spo³eczeñstwa oraz stosowane do oceny procesów rozwoju spo-

³eczeñstwa”.¹⁰

Z regu³y wskaŸniki spo³eczne przybieraj¹ postaæ:

M Rachunków spo³ecznych dochodu narodowego M Mierników syntetycznych

M Zespo³ów wskaŸników

Rachunki spo³eczne dochodu narodowego maj¹ formê pojedynczych miar agregatowych, odzwierciedlaj¹cych osi¹gniêty poziom rozwoju spo³ecznego (np.

MEW).

Mierniki syntetyczne stanowi¹ przyk³ad miar wielowymiarowych, w przy- padku których dziêki zabiegom matematycznym za pomoc¹ jednego wskaŸnika oceniamy rezultat dzia³ania kilku zmiennych sk³adowych (np. HDI).

Zespo³y wskaŸników znacznie bardziej kompleksowo (wieloœæ miar) pre- zentuj¹ zjawiska i problemy spo³eczne, jednak stwarzaj¹ doœæ istotne ogranicze- nia dla wszelkich porównañ miêdzynarodowych (np. SPES).

Prezentacja efektów diagnostycznych coraz czêœciej przybiera tu formê corocz- nych raportów publikowanych przez organizacje miêdzynarodowe (np. Human Development Report), rz¹dy czy organizacje spo³eczne, instytuty badawcze itp.

Wartoœæ diagnostyczna wykorzystywanych tu miar to zwykle efekt mniej lub bardziej efektywnej „pogoni” za rozwojem spo³ecznym, zaawansowania sys- temu statystyki spo³ecznej, mo¿liwej precyzji interpretacyjnej wyników (np. prob- lem ubóstwa) itp.

10 Leksykon polityki spo³ecznej, red. nauk. B. Rysz-Kowalczyk, Instytut Polityki Spo³ecznej Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2001, s. 252.

Badania dotycz¹ce tej czêœci przestrzeni spo³ecznej, jak¹ tworzy samo spo³e- czeñstwo, utrudniaj¹c, u³atwiaj¹c b¹dŸ warunkuj¹c szereg mo¿liwych w³asnych dzia³añ – to przedmiot zainteresowania socjologii, politologii i polityki spo³ecz- nej jako nauki i praktyki.

Wspó³czeœnie coraz wiêksze znaczenie, szczególnie w spo³eczeñstwach in- tensywnie siê przeobra¿aj¹cych, odgrywaj¹ badania dotycz¹ce wykszta³cania siê tzw. spo³eczeñstwa obywatelskiego, równie¿ w kontekœcie jego zdolnoœci do generowania legalnych dzia³añ pozarz¹dowych.

Najbardziej znane projekty diagnostyczne w tej materii, obejmuj¹ce swym zainteresowaniem polsk¹ przestrzeñ spo³eczn¹, to:

M NGO Sustainability Index¹¹

M The Jon Hopkins University Comparative Non-profit Sektor Project¹² M Indeks Spo³eczeñstwa Obywatelskiego¹³

Projekt pod nazw¹ „Indeks Spo³eczeñstwa Obywatelskiego” realizowa³o ponad 50 krajów œwiata na przestrzeni lat 2003–2005. Podstawowym celem tych badañ by³a ocena spo³eczeñstwa obywatelskiego poszczególnych pañstw oraz w per- spektywie globalnej.

Niepodwa¿alnym walorem projektu jest szerokie spektrum zainteresowania zachowaniami spo³ecznymi. Poza klasycznymi dzia³aniami stowarzyszeñ i fun- dacji, zakres podmiotowy obejmuje równie¿: organizacje pracodawców, zwi¹zki zawodowe, organizacje koœcielne. Analizuje nie tylko struktury spo³eczeñstwa obywatelskiego, ale równie¿ stoj¹ce za nim wartoœci, cechy przestrzeni, w jakiej funkcjonuje oraz wp³yw tego spo³eczeñstwa na rozwi¹zywanie istotnych proble- mów spo³ecznych.

Znacz¹ca liczba zastosowanych wskaŸników (72), z jednej strony, imponu- je, ale z drugiej – pozostawia pewien niedosyt, i¿ nie wszystkie jednak mo¿liwe czynniki okreœlaj¹ce i wp³ywaj¹ce na kondycjê spo³eczeñstwa obywatelskiego zosta³y uwzglêdnione. Przyjêta metodologia utrudnia równie¿ niezbêdn¹ syntezê lub ogranicza j¹ do prostej œredniej arytmetycznej. Tak¿e porównania miêdzyna- rodowe sprawiaj¹ powa¿ne problemy.

Wyniki pracy ekspertów w Polsce daj¹ siê wyraziæ zarówno graficznie (w po- staci tzw. diamentu spo³eczeñstwa obywatelskiego – rysunek 2, oraz diamentów tworz¹cych go wymiarów: struktury, œrodowiska dzia³añ, wartoœci i wp³ywu – rys. 3–6), jak i matematycznie.

11 The 2004 NGO Sustainability Index for Central and Estern Europe and Eurasia, USAID, 8^th Edition, May 2005.

12 The John Hopkins University Comparative Non-Profit Sektor Project, Center for Civil Society Studies. The John Hopkins University Institute for Policy Studies. London 2003. www.jhu edu/~cnp/compdata.html

13 Indeks Spo³eczeñstwa Obywatelskiego w Polsce 2005, Stowarzyszenie Klon/Jawor, War- szawa 2006. http://badania.ngo.pl/x/131899

Rys. 2. Diament spo³eczeñstwa obywatelskiego w Polsce The Civil Society Diamond in Poland

ród³o: Indeks Spo³eczeñstwa Obywatelskiego w Polsce 2005, Stowarzyszenie Klon/Jawor, War- szawa 2006. http://badania.ngo.pl/x/131899

Rys. 3. Struktura spo³eczeñstwa obywatelskiego The structure of civil society

ród³o: Indeks Spo³eczeñstwa Obywatelskiego w Polsce 2005, Stowarzyszenie Klon/Jawor, War- szawa 2006. http://badania.ngo.pl/x/131899

Rys. 4. Interakcje spo³eczeñstwa obywatelskiego Civil society interactions

ród³o: Indeks Spo³eczeñstwa Obywatelskiego w Polsce 2005, Stowarzyszenie Klon/Jawor, War- szawa 2006. http://badania.ngo.pl/x/131900

Rys. 5. Wartoœci spo³eczeñstwa obywatelskiego The values of civil society

ród³o: Indeks Spo³eczeñstwa Obywatelskiego w Polsce 2005, Stowarzyszenie Klon/Jawor, War- szawa 2006. http://badania.ngo.pl/x/131901

Rys. 6. Efekty dzia³añ spo³eczeñstwa obywatelskiego The effects of civil society actions

ród³o: Indeks Spo³eczeñstwa Obywatelskiego w Polsce 2005, Stowarzyszenie Klon/Jawor, War- szawa 2006. http://badania.ngo.pl/x/131902

Interpretacja informacji odzwierciedlonych na rysunku 2 pozwala zauwa¿yæ wzglêdnie wysok¹ ocenê kategorii wartoœci i interesów (w samym spo³eczeñ- stwie oraz wœród organizacji pozarz¹dowych). Dobrze wyceniono równie¿ prze- strzeñ dla dzia³añ spo³eczeñstwa obywatelskiego, g³ównie w obszarze sfery re- gulacyjnej, znacznie ni¿ej takie postawy, jak: dobroczynnoœæ, bezinteresownoœæ, zaanga¿owanie. Na podobnym poziomie zdiagnozowano spo³eczne znaczenie podejmowanych inicjatyw (wy¿sza gotowoœæ spo³eczeñstwa do reagowania ni¿

skutecznoœæ podejmowanych dzia³añ).

Analiza rysunków 3–6 umo¿liwia uchwycenie mocnych i s³abych stron ro- dz¹cego siê polskiego spo³eczeñstwa obywatelskiego.

Wœród mocnych stron sektora pozarz¹dowego w Polsce nale¿y przede wszyst- kim wymieniæ przyjazne i ulegaj¹ce sta³ej poprawie œrodowisko prawne. Innym walorem zas³uguj¹cym na uwypuklenie jest ró¿norodnoœæ i dobra wewnêtrzna organizacja oraz niez³a infrastruktura trzeciego sektora, wymagaj¹ca jednak dal- szego rozwoju i doskonalenia mechanizmów dzia³ania.

Organizacje pozarz¹dowe posiadaj¹ doœæ siln¹ pozycjê w obronie tak istot- nych dla spo³eczeñstwa wartoœci, jak demokracja, przejrzystoœæ, tolerancja, wal- ka z przemoc¹, równoœæ p³ci, przeciwdzia³anie ubóstwu.

Do najbardziej widocznych mankamentów polskiego spo³eczeñstwa trzeba zaliczyæ ci¹gle nisk¹ aktywnoœæ i zaanga¿owanie w sprawy publiczne (szczegól- nie w przypadku niepartyjnych przedsiêwziêæ politycznych i cz³onkostwa w or- ganizacjach) oraz ograniczon¹ uczciwoœæ obywatelsk¹ (korupcja) i brak zaufania do bliŸniego. Inny obszar ewidentnych s³aboœci obejmuje relacje zorganizowa-

nych form dzia³ania spo³eczeñstwa z administracj¹ publiczn¹ (czêsto wymuszane czy fasadowe). Sw¹ rolê do spe³nienia ma tu promocja dobrych praktyk i prze- ciwdzia³anie ignorowaniu przez w³adzê. Równie¿ zastrze¿enia mo¿e budziæ spo-

³eczna odpowiedzialnoœæ biznesu, a szczególnie tempo pozytywnych zmian w tym zakresie oraz s³aby rozwój organizacji poœrednicz¹cych miêdzy organizacjami pozarz¹dowymi a biznesem. W myœl za³o¿eñ ekonomii spo³ecznej oczekuje siê coraz bardziej od organizacji spo³ecznych odchodzenia od prostej redystrybucji na rzecz tak interpretowanych produkcji i rozwoju, które ograniczaj¹ zjawiska marginalizacji spo³ecznej.

PODSUMOWANIE I WNIOSKI Recapitulation and Conclusions

Rozwój organizacji spo³ecznych w Polsce stanowi odpowiedŸ na ogranicza- nie prospo³ecznej roli pañstwa oraz powiêkszanie siê palety problemów spo³ecz- nych i zasiêgu ich wystêpowania. Powoli staj¹ siê równie¿ reprezentantami ro- dz¹cego siê spo³eczeñstwa obywatelskiego.

Mo¿liwoœci dzia³añ organizacji spo³ecznych w du¿ym stopniu determinuj¹ cechy œrodowiska, w którym siê one pojawiaj¹, funkcjonuj¹ i próbuj¹ rozwi¹zy- waæ istotne problemy spo³eczne.

Jedn¹ z prób diagnozowania jakoœci tego œrodowiska stanowi miêdzynaro- dowy projekt pod nazw¹ Indeks Spo³eczeñstwa Obywatelskiego, w którym uczest- niczy równie¿ Polska. Zwraca siê tu uwagê na wiele parametrów decyduj¹cych o przyjaznoœci tego œrodowiska dla podejmowania inicjatyw prospo³ecznych.

Mimo ¿e efekty liczbowo odwzorowuj¹ce przekszta³cenia polskiego spo³e- czeñstwa obywatelskiego w szeregu sfer s¹ znacz¹ce (szczególnie od strony struk- turalnej), to ci¹gle jednak zarówno cechy œrodowiska podejmowanych dzia³añ, jak i wyznawane w spo³eczeñstwie wartoœci oraz skutecznoœæ przedsiêwziêæ po- zostawiaj¹ wiele do ¿yczenia.

SUMMARY

In the case of social organizations, the scope of action is largely determined by the environment in which they operate while they attempt to solve critical social problems.

One of the initiatives aimed at assessing this environment is the Civil Society Index. This action-research project highlights the parameters which determine to what extent the environment is favourable for the implementation of pro-social projects.

Despite considerable changes in Polish civil society (mainly in its structure), there are still some disabling factors, such as: the quality of its acting environment, the values practiced by the society and the overall effectiveness of its initiatives.