Poznañ
Globalne uwarunkowania wzrostu konkurencyjnoœci
Unii Europejskiej w XXI wieku
Wprowadzenie
Z
miany w najwa¿niejszych ugrupowaniach wspó³czesnego œwiata wynikaj¹ z dwóch g³ównych przyczyn, a mianowicie z przekszta³ceñ spowodowanych czynnikami ze-wnêtrznymi egzogenicznymi i weze-wnêtrznymi endogenicznymi. W obecnych uwarunko-waniach rozwojowych wynikaj¹cych z procesów globalizacji widoczny jest silny wp³yw czynników zewnêtrznych o charakterze fizycznym, spo³ecznym, politycznym i wyni-kaj¹cych z otoczenia ekonomicznego. Wywieraj¹ one istotny ogólny wp³yw na rozwój gospodarczy poszczególnych podmiotów gospodarki œwiatowej, a szczególnie oddzia-³uj¹ na si³ê ich struktur politycznych1.WyraŸnym przyk³adem oddzia³ywañ zewnêtrznych s¹ decyzje podejmowane na fo-rum Œwiatowej Organizacji Handlu (WTO), a wczeœniej GATT dotycz¹ce wprowadzania zmian w zagranicznej polityce handlowej. W rezultacie miêdzynarodowych negocjacji handlowych w ramach GATT/WTO w Stanach Zjednoczonych Ameryki wprowadzono wewnêtrzne reformy polityki handlowej zmniejszaj¹cej subsydia eksportowe i inne rodzaje wsparcia w sektorze rolnym. Doprowadzi³o to do zmian odpowiednich wskaŸników w tym sektorze i osi¹gniêcia nowych warunków równowagi ekonomicznej2. Podobna sytuacja uwidoczni³a siê tak¿e w Unii Europejskiej, gdzie w wyniku akceptacji rezultatów nego-cjacji handlowych Rundy Urugwajskiej GATT, a szczególnie Porozumienia Rolnego z 1992 r. doprowadzono do powa¿nej reformy Wspólnej Polityki Rolnej UE. W nastêp-nych latach dalsze reformy WPR, w tym tak¿e dotycz¹ce bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowe-go, ochrony œrodowiska naturalnego i wynikaj¹ce ze zmian klimatu, przy uwzglêdnieniu roli silnych grup nacisku, mog³y byæ ³atwiej przeprowadzone ni¿ wczeœniej3. Szczególnie jest to spowodowane tym, i¿ si³a WTO jako organizacji w pe³ni miêdzynarodowej jest wiêksza ni¿ GATT.
Warto równoczeœnie podkreœliæ, i¿ procesy integracyjne przyspieszaj¹ osi¹ganie efektów ekonomicznych bêd¹cych rezultatem globalizacji, która jest bardziej korzystna dla krajów wysoko rozwiniêtych ni¿ dla krajów rozwijaj¹cych siê. Ponadto integracja w ramach Unii Eu-ropejskiej szczególnie nowych krajów cz³onkowskich u³atwia ich w³¹czanie do procesów
1
Zob. G. C. Rausser, J. Swinnen, P. Zusman, Political Power and Economic Policy. Theory, Analysis, and Em-pirical Applications, Cambridge University Press, New York 2011, s. 118.
2
Por.: G. C. Rausser, GATT Negotiations and the Political Economy of Policy Reform, Springer-Verlag, Berlin 1995; D. A. Sumner, S. Tangermann, International Trade Policy and Negotiations, in: Handbook of Agricultural Economics, eds. B. Gardner, G. C. Rausser, vol. 2, Elsevier North Holland, Amsterdam 2002.
3
The Political Economy of Fischler Reforms of the Common Agricultural Policy, ed. J. Swinnen, Center for Eu-ropean Policy Studies, 2008.
globalizacji, co na zasadzie „paradoksu Puœleckiego”4przyczynia siê do pe³niejszego uczest-niczenia tych pañstw w œwiatowym systemie gospodarek wspó³zale¿nych. W warunkach wzrostu konkurencyjnoœci UE wynikaj¹cych z globalizacji nieustannie zwiêksza siê równie¿ rola gospodarki opartej na wiedzy. Równoczeœnie zintensyfikowa³y siê procesy regionaliza-cji. Ich nasilenie w ostatnich latach wynika³o zarówno z okreœlonej polityki rz¹dów poszcze-gólnych pañstw, jak równie¿ z presji sektora prywatnego. Wiele wspó³czesnych ugrupowañ regionalnych stanowi przy tym wygodne ramy instytucjonalne dla pobudzania wzrostu go-spodarczego na obszarze kilku lub kilkunastu pañstw i swoistego przygotowania gospodarek pañstw cz³onkowskich do bardziej konkurencyjnych warunków dzia³ania na rynku œwiatowym. Nale¿y równie¿ podkreœliæ, ¿e zarówno regionalizacja, jak i globalizacja s¹ zjawiskami bardziej komplementarnymi ni¿ konkurencyjnymi wzglêdem siebie5. Powoduj¹ te¿ podobne zmiany w gospodarce globalnej i na obszarze danego regionu6. Ocena najwa¿niejszych ele-mentów pozytywnych i negatywnych procesów regionalizacji i globalizacji zale¿y w du¿ej mierze od przyjêcia odpowiedniego punktu odniesienia. Regionalizacja wspó³pracy gospo-darczej stanowi swoiste ramy sprzyjaj¹ce stabilizacji politycznej i ekonomicznej oraz stwarza lepsze warunki dla przyspieszenia wzrostu gospodarczego oraz dostosowañ gospodarek da-nych krajów do nowych warunków dzia³ania na rynkach miêdzynarodowych, jakie wynikaj¹ z postêpuj¹cej globalizacji gospodarki œwiatowej7.
Celem opracowania by³o przedstawienie globalnych uwarunkowañ konkurencyjnoœci Unii Europejskiej na pocz¹tku XXI wieku. Cele szczegó³owe natomiast dotyczy³y okreœlenia pozycji Unii Europejskiej wobec USA i Japonii, wskazania roli innowacji i zatrudnienia we wzroœcie konkurencyjnoœci UE, pozycji Wspólnej Polityki Rolnej w warunkach wzrostu kon-kurencyjnoœci, ukazania wzrostu roli us³ug, pozycji Unii Europejskiej wobec konkurencyjno-œci Brazylii, Rosji, Indii i Chin (BRIC) oraz funkcjonowania Unii Europejskiej w ramach regu³ WTO.
1. Unia Europejska wobec USA i Japonii
Unia Europejska mo¿e w przysz³oœci odgrywaæ ró¿ne role miêdzynarodowe: albo wza-jemnie wykluczaj¹ce siê, albo takie, które mo¿na pe³niæ równoczeœnie. Po pierwsze, mo¿e byæ „tradycyjnym mocarstwem” o regionalnym zasiêgu dzia³ania. Po drugie, mo¿e byæ „sta-bilizatorem” otoczenia, czyli oddzia³ywaæ ponadregionalnie. Mo¿e byæ te¿ wreszcie oœrod-kiem wp³ywu o zasiêgu globalnym, wspó³decyduj¹cym o porz¹dku miêdzynarodowym8.
4„Paradoks Puœleckiego” – szerzej: Z. W. Puœlecki, System œrodków ochrony handlowej Unii Europejskiej
w warunkach globalizacji, Poznañ 2001. Zastosowa³ go i okreœli³ w swoich badaniach naukowych w roku 2000 prof. Peter Leslie z Kingston University, Ontario, Kanada i po raz pierwszy zaprezentowa³ na kongresie IPSA w Universite Laval, Quebec, Kanada. Zob.: P. Leslie, Globalization and Regional Systems, Paper Presented to International Poli-tical Science Association, World Congress, Quebec City, August, 2000.
5Z. W. Puœlecki, The new Conditions of the Regionalisation and Globalisation Process at the Beginning of the
XXI Century, in: Hawaii International Conference on Arts and Humanities, Conference Proceedings, Honolulu, Ha-waii USA 2003.
6Szerzej: A. Gwiazda, Globalizacja i regionalizacja gospodarki œwiatowej, Toruñ 2000, s. 206. 7
Z. W. Puœlecki, Les nouveaux visage du monde contemporaine; processus de regionalisation et mondialisa-tion, in: Ali Benmakhlouf et Jean-Francois Lavigne, edite par, Avenir de la raison devenir des rationalites, Acte du XXIX eme Congres de l’Association de Societe de Philosophie de Langue Francais (A.S.P.L.F.), (Nice, 27 aout-ler septembre 2002), Librairie Phliosophique J. Vrin, 6, Place de la Sorbonne, Ve, PARIS 2004.
Która z tych ról przypadnie Unii, zale¿eæ bêdzie od rozwoju sytuacji w œwiecie, procesów in-tegracji i fragmentaryzacji spo³ecznoœci miêdzynarodowej oraz pozycji USA i Japonii. Je¿eli w przysz³oœci potêgi gospodarcze amerykañska i japoñska bêd¹ wzrastaæ – Europa bêdzie skazana na rolê drugorzêdn¹ i regionaln¹. Ma zreszt¹ stosunkowo niewielkie pole manewru: zrównowa¿enie potêg USA i Japonii wymaga takich wydatków, które przekraczaj¹ mo¿liwo-œci kontynentu europejskiego. Trudno oceniæ tak¿e skutki poszerzania Unii, bowiem proces integrowania nowych cz³onków mo¿e ci¹gn¹æ siê latami i utrudniæ prowadzenie dynamiczne-go rozwoju.
Unia Europejska wydaje siê jednak posiadaæ wszystko, by odgrywaæ wa¿n¹ rolê miêdzy-narodow¹. Zjednoczona Europa staje siê pe³noprawnym podmiotem stosunków miêdzynaro-dowych – na podobieñstwo pañstwa, chocia¿ nim nie jest i nie zamierza byæ. Coraz czêœciej pos³uguje siê typowymi dla pañstwa instrumentami polityki zagranicznej: od dyplomacji, przez œrodki prawne, gospodarcze, kulturê, a¿ po – je¿eli do tego dojdzie – œrodki militarne. Te podobieñstwa do pañstwa s¹ jednak pozorne. Zasoby Europy s¹ bowiem bardziej poten-cjalne ni¿ realne, gdy¿ nale¿¹ do suwerennych krajów cz³onkowskich, które samodzielnie de-cyduj¹ jak mo¿na te œrodki wykorzystaæ. Wola polityczna Unii nie zawsze jest przy tym to¿sama z wol¹ jej cz³onków. Wiele jest przeszkód, które ka¿¹ Unii „mierzyæ si³y na zamia-ry”. Nale¿y do nich niedostatek mechanizmów kreowania wspólnej polityki, a zatem i prze-k³adania europejskich zasobów na konkretne dzia³ania. Wystêpuje tak¿e deficyt legitymizacji „pañstwowo podobnej” polityki miêdzynarodowej Unii. Nie istnieje te¿ unijne spo³eczeñ-stwo-naród, które dawa³oby jej mandat do prowadzenia skutecznej polityki zagranicznej.
Europê czêsto parali¿uj¹ obawy przed globalizacj¹, spadkiem przyrostu naturalnego, z³¹ kondycj¹ ekonomiczn¹ i coraz wiêkszym rozchwianiem socjalistycznego modelu pañstwa opiekuñczego. Gdy pozostawi siê wznios³e idea³y Unia Europejska jest zupe³nie luŸnym zwi¹zkiem oddzielnych pañstw, czêsto nastawionych na za³atwianie w³asnych narodowych interesów. Widaæ to by³o najlepiej w obliczu kryzysu zewnêtrznego. Trzeba jednak pamiêtaæ, ¿e dopiero wobec konkretnych wyzwañ, niekiedy w³aœnie w sytuacjach kryzysowych, bêdzie kszta³towaæ siê miêdzynarodowa to¿samoœæ Unii. Podejmowanie takich prób pozwoli Euro-pie dorosn¹æ do roli „aktora miêdzynarodowego”, który – obok USA i Japonii a w przysz³oœci tak¿e Chin, Indii i Brazylii – bêdzie wspó³decydowaæ o kszta³cie œwiata9.
Wewnêtrzny i miêdzynarodowy kontekst rozwojowy wymusza nadanie nowego, nowo-czeœniejszego kszta³tu polityce Unii Europejskiej w dziedzinie rolnictwa i wsi, niekoniecznie sprzecznej z przewodni¹ wizj¹ budowy gospodarki opartej na wiedzy i spo³eczeñstwa
infor-macyjnego. W UE konieczne jest znalezienie odpowiednich rozwi¹zañ, sprzyjaj¹cych
odno-wie demograficznej spo³eczeñstw i lepszej aktywnoœci zawodowej oraz produktywniejszej i bardziej dynamicznej gospodarce. Zabiegaæ te¿ nale¿y o skuteczniejsz¹ integracjê emigran-tów, a tak¿e konieczne zmniejszenie deficytów bud¿etowych i d³ugów publicznych w wielu pañstwach cz³onkowskich Unii, drog¹ pilnych i wrêcz niezbêdnych reform systemów fi-nansów publicznych. Presja migracyjna dotknie Europê szczególnie dotkliwie z uwagi na bli-skie s¹siedztwo z najubo¿szymi regionami œwiata, szczególnie Afryk¹. Unia Europejska chc¹c trwale zwiêkszaæ sw¹ stabilnoœæ i konkurencyjnoœæ ekonomiczn¹ powinna te¿ d¹¿yæ do poszerzania i umocnienia „strefy euro”, (szczególnie, ¿e od 2010 roku mo¿na do niej nale¿eæ bez koniecznoœci cz³onkostwa w UE), uelastyczniania rynków pracy wszystkich swych pañstw cz³onkowskich w wymiarze wewnêtrznym i zewnêtrznym, pog³êbionej liberalizacji sektora
us³ug i szukania optymalnych rozwi¹zañ s³u¿¹cych budowie nowoczesnej, energooszczêdnej gospodarki w porozumieniu z innymi znacz¹cymi emitentami gazów cieplarnianych, g³ównie ze Stanami Zjednoczonymi i Chinami.
Wa¿nym powodem rosn¹cego umiêdzynarodowienia wspó³pracy handlowej Unii Euro-pejskiej jest nasilaj¹ca siê konkurencja na rynku globalnym oraz wynikaj¹ca z niej potrzeba poszukiwania nowych rynków zbytu i mo¿liwoœci pog³êbienia specjalizacji10. Umiêdzynaro-dowienie to, od pocz¹tku tworzenia konstrukcji europejskiej, ma swoje Ÿród³o w chêci budo-wania konkurencyjnej gospodarki ugrupobudo-wania szczególnie wobec Stanów Zjednoczonych i Japonii11. Zakres wspó³pracy UE z jej partnerami jest bardzo szeroki i nadal siê powiêksza12. Niekwestionowana rola UE wynika ze skali i kierunków jej wymiany towarowej, a tak¿e z szerokiego wachlarza rozwi¹zañ oferowanych przez ugrupowanie swoim partnerom. Pod-stawowe dzia³anie UE zak³ada, ¿e bêdzie ona otwieraæ swój rynek dla towarów i us³ug impor-towanych – pod warunkiem, ¿e podobnie czyniæ bêd¹ jej partnerzy handlowi, a szczególnie g³ówni konkurenci tacy jak USA i Japonia13. Usuwanie barier w wolnym handlu wewn¹trz UE znacznie przyczyni³o siê do dobrobytu w Unii i umocni³o jej zaanga¿owanie w globaln¹ liberalizacjê handlu poprzez ujednolicenie stawek celnych stosowanych wobec towarów przywo¿onych z zewn¹trz czyli wprowadzenie wspólnej zewnêtrznej taryfy celnej.
Druga po³owa lat dziewiêædziesi¹tych XX wieku by³a okresem wysokiej dynamiki obro-tów w handlu œwiatowym, co spowodowane by³o ograniczaniem barier protekcjonistycznych w handlu towarami i us³ugami. Redukcja ce³ o 40%, które w znacznej mierze hamowa³y han-del towarowy, doprowadzi³a przede wszystkim do o¿ywienia zarówno w eksporcie, jak i im-porcie Unii tak¿e w kontaktach z USA i Japoni¹. Do mocnych stron unijnego eksportu nale¿y niew¹tpliwie sektor produktów przemys³owych, zw³aszcza maszyn, œrodków transportu i ar-tyku³ów chemicznych, gdzie Unia notuje od koñca lat 90-tych minionego wieku szybkie przy-rosty nadwy¿ki handlowej, rekompensuj¹ce pog³êbiaj¹cy siê stale deficyt w obrotach energi¹, tekstyliami i odzie¿¹.
Mimo silnych przesuniêæ w geograficznej strukturze strumieni handlu miêdzynarodowe-go nastêpuj¹cych w pierwszej dekadzie XXI wieku, UE zdo³a³a utrzymaæ swój udzia³ w obro-tach œwiatowych, co jest niew¹tpliwie znacz¹cym sukcesem, zw³aszcza w obliczu spadku udzia³ów USA i Japonii. Równoczeœnie jednak, s³aboœci¹ unijnego eksportu jest to, i¿ jest on kierowany g³ównie na rynki o relatywnie niskiej dynamice popytu, podczas gdy USA i Japo-nia kieruj¹ sw¹ ekspansjê g³ównie ku krajom azjatyckim o szybko rosn¹cym zapotrzebowa-niu importowym. W po³owie pierwszej dekady XXI wieku tylko 48% eksportu UE lokowano na 10 najbardziej dynamicznych rynkach generuj¹cych 93% ca³ego przyrostu œwiatowego
10V. Birchfield, Dueling Imperialisme or Principled Policies? A Comparative Analysis of EU and US
Appro-aches to Trade and Development, in: North and South in the World Political Economy, ed. R. Reuveny, W. R. Thom-pson, Blackwell Publishing, Malden, Ma USA–Oxford, UK–Victoria, Australia 2008; R. G. Blanton, S. L. Blanton, Virtuous or Vicious Cycle? Human Rights, Trade, and Development, in: North and South in the World Political Econo-my, ed. R. Reuveny, W. R. Thompson, Blackwell Publishing, Malden, Ma USA–Oxford, UK–Victoria, Australia, 2008.
11Global Powers in the 21stCentury: Strategy and Relations, eds. A. T. J. Lennon, A. Kozlowski, Center for Stra-tegic and International Studies and the Massachusetts Institut of Technology, The MIT Press, Cambridge, MA 2008.
12
Szerzej o tym, Z. W. Puœlecki, M. Walkowski, Polityka wzrostu konkurencyjnoœci Unii Europejskiej wobec USA i Japonii, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2010, s. 223.
13
E. J. Lincoln, Japan: Using Power Narrowly, in: Global Powers in the 21stCentury: Strategy and Relations, eds. A. T. J. Lennon, A. Kozlowski, Center for Strategic and International Studies the Massachusetts Institut of Tech-nology, The MIT Press, Cambridge, MA 2008; R. J. Samuels, Japan’s Godlilocks Strategy, in: Global Powers in the 21stCentury: Strategy and Relations, eds. A. T. J. Lennon, A. Kozlowski, Center for Strategic and International Stu-dies and the Massachusetts Institut of Technology, The MIT Press, Cambridge, MA 2008.
importu. Analogiczny wskaŸnik dla USA i Japonii wynosi³ niemal 80%. Analiza wzrostu PKB oraz znaczenia euro odkrywa równie¿ technologiczne i strukturalne s³aboœci gospodarki Unii Europejskiej w porównaniu ze Stanami Zjednoczonymi i Japoni¹, które utrwali³y siê od drugiej po³owy lat dziewiêædziesi¹tych XX wieku.
2. Innowacje i zatrudnienie
Dotychczas nie stworzono w Europie Jednolitego Rynku w dziedzinie innowacji14. Bez odpowiednich nak³adów finansowych w kapita³ ludzki (human capital), niezwykle trudno bê-dzie pañstwom cz³onkowskim UE osi¹gn¹æ, w³aœciwe dla jej roli i znaczenia w œwiecie, para-metry konkurencyjnoœci i spójnoœci spo³eczno-ekonomicznej15. Unia Europejska, pomimo pozytywnych przyk³adów w dziedzinie efektywnego zarz¹dzania wiedz¹ pañstw nordyckich i Estonii, nadal nie w pe³ni wykorzystuje swój potencja³ spo³eczeñstwa informacyjnego. Obiektywn¹ koniecznoœci¹ rozwojow¹ jest wiêc skoncentrowanie wiêkszych wydatków na dzia³alnoœci inwestycyjnej kosztem ograniczenia wsparcia udzielanego ma³o efektywnym programom socjalnym i bie¿¹cej konsumpcji16. Towarzyszyæ temu powinny u³atwienia w bu-dowaniu i funkcjonowaniu, tworz¹cego miliony miejsc pracy w UE, sektora ma³ych i œrednich przedsiêbiorstw (MSP). Szans¹ na to jest tak¿e skuteczna realizacja programu okreœlanego jako Small Business Plan. Nadmierne i czêsto nieefektywne wydatki socjalne cechuj¹ przy tym dwie najwiêksze gospodarki europejskie tj. Niemiec i Francji. Dotycz¹ one tak¿e Polski, kraju o rosn¹cym potencjale gospodarczym w Unii Europejskiej.
Powy¿sza sytuacja wymusza na rz¹dach wymienionych pañstw dzia³ania id¹ce w kierun-ku zrównowa¿enia sfery finansów publicznych i przeorientowania wydatków bud¿etowych na dalekosiê¿ne cele prorozwojowe. Priorytetem rozwojowym Unii Europejskiej na najbli¿-sze lata musi pozostaæ europejska strategia na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia17, czyli efektywne wdra¿anie celów odnowionej „Strategii Lizboñskiej”18. Za szczególnie istotn¹ uznaæ nale¿y realizacjê trzech nowych celów polityki spójnoœci spo³eczno-ekono-micznej na lata 2007–2013, a g³ównie zwiêkszenie potencja³u badawczego i innowacyjnego regionów i bli¿sz¹ konwergencjê miêdzy nimi. Dysproporcje rozwojowe wynikaj¹ce z roz-szerzeñ UE w latach 2004 i 2007 wskazuj¹ na kluczowe znaczenie polityki spójnoœci gospo-darczej, spo³ecznej i terytorialnej w d¹¿eniu do osi¹gniêcia po¿¹danych wskaŸników spo³eczno-ekonomicznych w Europie oraz sk³aniaj¹ do pytañ o mo¿liwie najlepszy sposób wykorzystania bud¿etu ogólnego Wspólnot w celu efektywniejszego rozwoju i promowania idei solidarnoœci europejskiej.
14
Innovation papers No 18; Innovation and creation: Statistics and indicators, European Commission, EUROSTAT, 2007; Science, technology and innovation in Europe, Eurostat Statistical books, EC 2008 edition.
15
Szerzej zob. Z. W. Puœlecki, M. Walkowski, Innowacje i zatrudnienie w polityce wzrostu konkurencyjnoœci Unii Europejskiej, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2010.
16Lisbon Action Plan incorporating EU Lisbon programme and recommendations for actions to member states
for inclusion in their national Lisbon programmes, Commission of the European Communities, Brussels 3.02.2005 SEC (2005) 192.
17
The Lisbon European Council – An Agenda of Economic and Social renewal for Europe, Doc/00/7, Brussels, 28 February 2000.
18Komisja wprowadza w ¿ycie kompleksowy plan naprawczy na rzecz wzrostu gospodarczego i zatrudnienia, by
zwiêkszyæ popyt i przywróciæ zaufanie do gospodarki europejskiej, IP/08/1771, Bruksela, dnia 26 listopada 2008. Analiza dostêpna na stronie: http://ec.europa.eu/commission_barroso/president/index_en.htm.
Zaproponowany w 2010 roku Program „Europa 2020” ma szansê wydatnie wzmocniæ inno-wacyjnoœæ gospodarcz¹ UE19, ale nie powinno siê to odbywaæ kosztem ograniczeñ wydatków bud¿etowych na politykê spójnoœci20. W przeciwnym razie realizacja programu grozi³aby trwa³ym podzia³em Unii na czêœci lepiej i gorzej rozwiniête, zgodnie z ide¹ „Europy dwóch prêdkoœci”. Spór odnoœnie realizacji wizji zawartych w programie dotyczy nie tego czy zwiêkszaæ nak³ady na dzia³alnoœæ typu B+R, ale jak to skutecznie czyniæ, nie ograniczaj¹c mo¿liwoœci rozwojowych mniej innowacyjnych gospodarek narodowych zintegrowanych na Jednolitym Rynku Wewnêtrznym. Planowana dobrowolnoœæ w zak³adanym wdra¿aniu Pro-gramu „Europa 2020” nie wydaje siê przy tym rozwi¹zaniem optymalnym, a jego dziesiêcio-letnia realizacja musi zostaæ niezbêdnie poprzedzona ustabilizowaniem sytuacji gospodarczej i finansowej w „strefie euro”. Istotne wyzwanie stanowi w tym aspekcie skoordynowanie nak³adów na B+R miêdzy pañstwami cz³onkowskimi i regionami Unii Europejskiej oraz skoncentrowanie siê na dziedzinach rokuj¹cych najwiêksze nadzieje rozwojowe21. Pozytyw-nie oceniæ nale¿y pomys³ powo³ania do ¿ycia Europejskiego Instytutu Technologicznego w ramach Europejskiej Przestrzeni Badawczej oraz wzrost znaczenia finansowego 7 Progra-mu Ramowego UE. Kolejnym kluczowym elementem s³u¿¹cym poprawie konkurencyjnoœci gospodarczej Unii Europejskiej jest stworzenie wolnego od barier i bardziej elastycznego rynku pracy22.
Warto podkreœliæ, i¿ dzia³ania deregulacyjne na unijnym rynku pracy bêd¹ mieæ korzystny wp³yw na wzrost gospodarczy w UE. Im wy¿szy jest bowiem poziom ochrony zatrudnienia i regulacji rynków produkcji, tym ni¿sze s¹ stopy zatrudnienia. Sk³ania to do bardziej efek-tywnego wykorzystania posiadanych zasobów ludzkich, co w praktyce sprowadza siê do ko-niecznoœci bardziej wydajnej pracy, wykonywanej przez wiêksz¹ ni¿ dotychczas liczbê osób zawodowo czynnych. Wiêksza liczba, lepiej wykszta³conych, wykwalifikowanych i kompe-tentnych Europejczyków, pracuj¹cych w najnowoczeœniejszych sektorach gospodarki stano-wi szansê dla UE w rywalizacji ekonomicznej z posiadaj¹cymi du¿e rezerwy taniej i s³abiej wykwalifikowanej si³y roboczej gospodarkami pañstw grupy BRIC (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny). Poprawa wydajnoœci pracy wa¿na jest tak¿e w kontekœcie niskiego przyrostu natural-nego i starzenia siê spo³eczeñstwa europejskiego oraz wielu trudnoœci w asymilacji tzw. „mi-gracji zastêpczej”, czyli emigrantów z Afryki, Azji czy Ameryki £aciñskiej.
3. Wspólna Polityka Rolna a konkurencyjnoœæ UE
Transformacja do gospodarki opartej na wiedzy i us³ugach ma wspó³czeœnie tak du¿e zna-czenie, jak wczeœniejsze przejœcie od rolnictwa do przemys³u. Wiedza wp³ywa na si³ê i pozy-cjê struktur gospodarczych w poszczególnych krajach i w œwiecie. Jej wykorzystanie inicjuje powstawanie nowych relacji miêdzy regionami i pañstwami. Relacje te z kolei mog¹ byæ
pod-19Szerzej zob. Z. W. Puœlecki, Innovation and Competitiveness, in: European Innovation. Theory and Practice,
eds. J. Babiak, T. Baczko, Warsaw–Brussels 2011.
20
Komunikat Komisji, Europa 2020. Strategia na rzecz inteligentnego i zrównowa¿onego rozwoju sprzyjaj¹cego w³¹czeniu spo³ecznemu, KOM(2010) 2020 wersja ostateczna, Bruksela 3.03.2010.
21
A. Stajano, European Union Technology Policy for the Knowledge-based Society, Springer 2009; A. Stajano, Research, Quality, Competitiveness, European Union Technology Policy for the Information Society, Springer 2006.
22
Komunikat Komisji dla Rady i Parlamentu Europejskiego – „Perspektywy finansowe na lata 2007–2013”, Ko-misja Wspólnot Europejskich, KOM(2004) 487 wersja ostateczna, Bruksela 14.07.2004.
staw¹ tworzenia nowych si³ strukturalnych, którymi s¹ tak¿e regiony. Odpowiednie wykorzy-stanie wiedzy wzmacnia ich si³ê jako odrêbnych struktur w ramach UE i wraz ze wzrostem nak³adów na prace badawcze i rozwojowe (B+R) wp³ywa na ogólny wzrost jej konkurencyj-noœci. Jest to szczególnie istotne w warunkach funkcjonowania na Jednolitym Rynku Wew-nêtrznym Unii Europejskiej23.
Zdaj¹c sobie sprawê z faktu, i¿ badania naukowe i rozwojowe (B+R) bêd¹ decydowaæ o perspektywicznym rozwoju Unii Europejskiej i wzroœcie jej konkurencyjnoœci Komisja Eu-ropejska podjê³a decyzjê, i¿ w latach 2007–2013 finansowanie badañ naukowych zwiêkszy siê dwukrotnie. Oznacza to, ¿e z bud¿etu UE na ten cel przeznaczaæ siê bêdzie 10 mld euro rocznie24. Nale¿y przewidywaæ, i¿ tendencja ta utrzymywaæ siê bêdzie tak¿e po roku 2013. W rezultacie UE bêdzie mog³a skoncentrowaæ swoje wysi³ki na dwóch nowych priorytetach,
Europejskiej Przestrzeni Badawczej (European Research Area – ERA) i bezpieczeñstwie
przy uwzglêdnieniu istotnej roli wspó³pracy wielonarodowej25.
Wed³ug ocen Komisji Europejskiej wskazuje siê, i¿ perspektywy europejskiej wspó³pracy naukowo-badawczej s¹ bardzo obiecuj¹ce26. Ponadto szerszego znaczenia w Europie powin-ny nabieraæ przedsiêwziêcia typu spin-off, czyli szersze powi¹zania badañ naukowych na po-ziomie akademickim z konkretn¹ dzia³alnoœci¹ produkcyjn¹ oraz dalsze zwiêkszanie roli sektora us³ug w strukturze rozwoju gospodarczego. Te ostatnie kwestie s¹ dla UE szczególnie wa¿ne w warunkach jej rozszerzenia o kraje Europy Œrodkowej i Wschodniej. Tendencje te s¹ widoczne w d¹¿eniu UE do podniesienia konkurencyjnoœci. Wa¿n¹ rolê w tych dzia³a-niach pe³ni polityka regionalna. W obecnej perspektywie bud¿etowej (2007–2013), a tak¿e w przysz³ej (2014–2020) uwaga organów decyzyjnych UE zosta³a skupiona na wzroœcie kon-kurencyjnoœci, natomiast os³abieniu ulega znaczenie konwergencji. Dlatego te¿ kraje nowo-przyjête szczególnie uwzglêdniaj¹ te tendencje.
Charakterystyczn¹ cech¹ europejskiego rolnictwa, szczególnie po rozszerzeniach UE w latach 2004 i 2007 jest dominuj¹cy udzia³ ma³ych, rodzinnych gospodarstw rolnych. Naj-prawdopodobniej sytuacja ta nie ulegnie zmianie w perspektywie najbli¿szych kilkunastu lat. Mo¿e nawet zwiêkszyæ siê liczba gospodarstw niskotowarowych w przypadku dalszej libera-lizacji handlu miêdzynarodowego i wzrostu konkurencji zewnêtrznej. Wiele rodzinnych go-spodarstw rolnych w przysz³oœci mo¿e mieæ trudnoœci z osi¹gniêciem wystarczaj¹cego dochodu w oparciu o produkcjê roln¹, jednak bêd¹ wci¹¿ pe³niæ istotn¹ rolê w realizacji wspólnotowych funkcji publicznych gospodarki rolnej. Uzasadnione jest wiêc d¹¿enie do skutecznego i efektywnego wspierania dochodów gospodarstw wnosz¹cych znacz¹cy wk³ad w realizacjê celów wspólnotowych zwi¹zanych z wielofunkcyjnoœci¹ rolnictwa, przy jedno-czesnym wsparciu procesu restrukturyzacji ma³ych gospodarstw w ramach dzia³añ drugiego filaru Wspólnej Polityki Rolnej27.
23
Szerzej zob. Z. W. Puœlecki, Poland in the Growth and Cohesion Policy of the European Union in the Condi-tions of Globalisation, Universidade Autonoma de Lisboa-UAL, „Galileu, Revista de Economia e Direito” 2004, vol. IX, nr 2.
24
Apres demain. La recherche scientifique dans l’Union europeenne, Commission europeenne, Direction gene-rale de la presse et de la communication, Publications, B-1049 Bruxelles, Office de publications officeielles des Com-munautes europeennes, Luxembourg 2005, p. 22.
25Zob. ibidem, p. 22. 26Ibidem, p. 22. 27
Szerzej o tym, Z. W. Puœlecki, R. Kmieciak, M. Walkowski, Wspólna Polityka Rolna w warunkach wzrostu konkurencyjnoœci Unii Europejskiej, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2010.
W koñcu pierwszego dziesiêciolecia XXI wieku w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, re-alizowano cele wspierania dochodów w rolnictwie, zapewnienia bezpieczeñstwa ¿ywnoœcio-wego, oraz podejmowano nowe przedsiêwziêcia publiczne, takie jak ochrona œrodowiska naturalnego, zmiany klimatu, dobrostan zwierz¹t. W rezultacie WPR stawa³a siê wspólnoto-wym narzêdziem prowadz¹cym do zrównowa¿onego rozwoju obszarów wiejskich w UE-27 w wymiarze ekonomicznym, spo³ecznym i œrodowiskowym. Nale¿y podkreœliæ, ¿e Unia Eu-ropejska wiele ju¿ osi¹gnê³a w ograniczaniu negatywnych konsekwencji oddzia³ywania rol-nictwa na œrodowisko naturalne, lecz nadal jeszcze mo¿na wiele uczyniæ dla pe³niejszego wykorzystania potencja³u rolnictwa tak¿e w realizacji celów UE stawianych obecnej i przy-sz³ej, po 2013 r., Wspólnej Polityce Rolnej zwi¹zanych miêdzy innymi z przeciwdzia³aniem globalnym problemom œrodowiskowym, zmianom klimatycznym w skali œwiatowej, zmniej-szaj¹cej siê bioró¿norodnoœci, a przede wszystkim wynikaj¹cych z dzia³añ w kierunku wzro-stu konkurencyjnoœci globalnej28.
Dalsze reformy WPR po 2013 r.29, która nie tylko wzmacnia spójnoœæ terytorialn¹ i za-pewnia funkcjonowanie Jednolitego Rynku ale równie¿ zwiêksza spójnoœæ polityczn¹ UE po-przez ci¹g³¹ debatê publiczn¹ i polityczn¹ (niekoniecznie wokó³ spraw wsi i rolnictwa) wynikaæ bêd¹ tak¿e z potrzeby póŸniejszych dostosowañ jej mechanizmów do ustaleñ roko-wañ handlowych w sprawie liberalizacji handlu miêdzynarodowego w ramach Œwiatowej Or-ganizacji Handlu (WTO) oraz niektórych ju¿ funkcjonuj¹cych standardów tej orOr-ganizacji. Nadal istotnym problemem s¹ dotacje do produktów rolnych i subsydia eksportowe, które skutecznie ograniczaj¹ dostêp do rynków ¿ywnoœci w krajach bogatych w tym w UE. Zniesie-nia tych barier domagaj¹ siê przede wszystkim kraje rozwijaj¹ce siê, które nie mog¹ z tego po-wodu skutecznie sprzedawaæ swoich produktów rolnych do krajów wysoko rozwiniêtych.
Warto podkreœliæ, ¿e Wspólna Polityka Rolna w perspektywie przysz³oœciowej powinna zapewniæ Europie bezpieczeñstwo ¿ywnoœciowe i wnieœæ wk³ad w globalne bezpieczeñstwo ¿ywnoœciowe poprzez poprawê konkurencyjnoœci. Europa bez w¹tpienia nadal posiada znacz-ny potencja³ wzrostu produkcji rolnej, nie tyle ze wzglêdu na naturalne zasoby produkcyjne, ale dziêki dostêpowi do nowych technologii i sprawnej organizacji ³añcucha ¿ywnoœciowego. Równoczeœnie bior¹c pod uwagê problem niedo¿ywienia czêœci populacji œwiatowej nale¿y zapewniæ mo¿liwie stabilne i przewidywalne warunki ekonomiczne i prawno-instytucjonalne dla rolnictwa oraz d¹¿enie do permanentnego wzrostu gospodarczego.
4. Wzrost roli us³ug
Niezwykle wa¿ne miejsce w postindustrialnym rozwoju Unii Europejskiej zajmuj¹ us³ugi. W warunkach wzrostu konkurencyjnoœci globalnej ich rola ulega dynamicznemu zwiêksze-niu30. Rozwój takich us³ug jak centrów obliczeniowych czy biur rachunkowych wywiera i wywiera³ bêdzie istotny wp³yw na mo¿liwoœci wzrostu udzia³u poszczególnych krajów w korzyœciach komparatywnych31. Ponadto nale¿y zauwa¿yæ, ¿e sektor us³ug pozosta³
najbar-28
Jak najlepiej przygotowaæ przysz³¹ WPR?, Rada Unii Europejskiej, Sekretariat Generalny, dotyczy: Niefor-malne spotkanie ministrów rolnictwa 21–23 wrzeœnia 2008 roku, SN 3986/08, Bruksela, 28 lipca 2008 rok.
29
CAP reform – a long-term perspective for sustainable agriculture, materia³ dostêpny na stronach interneto-wych KE, http://europa.eu.int/comm/agriculture/capreform/index_en.htm.
30Szerzej zob. Z. W. Puœlecki, A. Szymaniak, K. Ka³¹¿na, Us³ugi we wzroœcie konkurencyjnoœci Unii
Europej-skiej, Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2010, ss. 315.
dziej „odporny” na zak³ócenia gospodarcze wynikaj¹ce z kryzysu finansowego koñca pierw-szej dekady XXI wieku. Jest on równoczeœnie uwa¿any za podstawow¹ si³ê napêdow¹ wzrostu gospodarczego oraz zatrudnienia, a tym samym wzrostu konkurencyjnoœci globalnej Unii Europejskiej32. Nie bez znaczenia mo¿e byæ podkreœlenie, ¿e na konkurencyjnoœæ UE szczególny wp³yw wywiera rozwój us³ug o du¿ym nasyceniu wiedz¹, które s¹ warunkiem szybkiego rozwoju innych sektorów, jak równie¿ fakt, i¿ wypracowuj¹ one wy¿sze obroty i tworz¹ wiêcej nowych miejsc pracy (zazwyczaj lepiej op³acanych) ni¿ us³ugi o mniejszym wk³adzie wiedzy.
Warto tak¿e podkreœliæ pozytywne efekty wprowadzenia dyrektywy us³ugowej (nawet bez zasady kraju pochodzenia), a nastêpnym wa¿nym wyzwaniem stoj¹cym przed krajami cz³onkowskimi UE jest przeprowadzenie sprawnego procesu jej implementacji. Trzeba rów-nie¿ pamiêtaæ, ¿e rynek us³ug wymaga dalszej integracji, dlatego te¿ niezbêdny jest wysi³ek dokonania analizy i rozwi¹zania problemów, których horyzontalne przepisy dyrektywy us³ugowej nie reguluj¹.
Unia Europejska aktywnie uczestniczy w pracach GATS na forum WTO. Z³o¿y³a przede wszystkim zrewidowane oferty i postulaty oraz w³¹czy³a siê do rokowañ, a tak¿e inicjuje wie-le propozycji w sprawach regu³ GATS33. Liberalizacja przep³ywów us³ugowych na rynku we-wnêtrznym UE niew¹tpliwie dostarcza wielu cennych doœwiadczeñ, które mog³yby zostaæ wykorzystane z powodzeniem podczas inicjatyw podejmowanych w ramach GATS. Trzeba te¿ zauwa¿yæ, ¿e mimo, i¿ w niektórych dziedzinach UE zajmuje stanowisko zachowawcze34, zawsze by³a jednym z g³ównych zwolenników coraz g³êbszej liberalizacji handlu us³ugami, jako ¿e otwarty rynek us³ug spowoduje zdynamizowanie ich przep³ywów, co jest niezbêdnym warunkiem zapewnienia konkurencyjnoœci globalnej.
Unia Europejska odgrywa najwa¿niejsz¹ rolê w handlu miêdzynarodowym us³ugami. Jest ona najwiêkszym eksporterem i importerem us³ug. Warto zaznaczyæ, ¿e w handlu us³ugami UE ze swoimi dwoma wa¿nymi partnerami handlowymi to jest Stanami Zjednoczonymi Ameryki i Japoni¹ osi¹ga³a nadwy¿kê prawie przez ca³y okres ostatnich dwudziestu lat. Sytu-acja zmieni³a siê pod koniec lat dziewiêædziesi¹tych XX w. oraz na pocz¹tku XXI w., kiedy UE odnotowa³a po raz pierwszy od 1985 r. deficyt w handlu us³ugami z USA. By³o to skorelo-wane z pogarszaj¹c¹ siê sytuacj¹ gospodarcz¹ UE oraz kryzysem spowodowanym pêkniê-ciem tzw. bañki internetowej w Stanach Zjednoczonych w 2001 r.
Unia Europejska nadal wykazuje wiêksz¹ integracjê z gospodark¹ œwiatow¹, handlu to-warowego ni¿ us³ugowego. Udzia³ us³ug w tworzeniu PKB nie znajduje zatem odzwierciedle-nia w handlu us³ugami. Nale¿y równoczeœnie podkreœliæ, ¿e kryzys finansowy lat 2008–2010 znacznie s³abiej wp³yn¹³ na miêdzynarodow¹ wymianê us³ugow¹ ni¿ towarow¹.
Rozwój technologii informatycznych i komputerowych zmniejszy³ zale¿noœæ od zasadni-czego miejsca funkcjonowania firm i stworzy³ mo¿liwoœæ realokacji wielu prac us³ugowych z krajów wysoko uprzemys³owionych w tym z Unii Europejskiej do krajów rozwijaj¹cych siê, co w konsekwencji wp³ywa istotnie na obni¿anie kosztów pracy. Warto równie¿ zaznaczyæ,
32
Szerzej zob. Z. W. Puœlecki, A. Szymaniak, K. Ka³¹¿na, Us³ugi we wzroœcie..., op. cit.
33Szerzej, A. Lang, World Trade Law after Neoliberalism. Re-imagining the Global Economic Order,
Ox-ford–New York 2011, s. 273–310.
34Warto zwróciæ uwagê na fakt, ¿e GATS podlegaj¹ us³ugi œwiadczone na zasadach komercyjnych, a wiêc np.
UE dopuszcza zobowi¹zania w us³ugach edukacyjnych, ale tylko tych, które s¹ prywatnie finansowane, a ponadto niektóre pañstwa cz³onkowskie poddaj¹ zobowi¹zania ró¿nym ograniczeniom, jak np. procedura uznawania dyplo-mów, badanie ekonomicznej zasadnoœci wzglêdem potrzeb oraz wymóg przynale¿noœci pañstwowej.
¿e podczas gdy w ramach offshoringu firmy produkcyjne kieruj¹ siê g³ównie konkurencyjno-œci¹, firmy us³ugowe zwracaj¹ szczególn¹ uwagê na jakoœæ.
Us³ugi Unii Europejskiej delokalizowane s¹ g³ównie do Azji Po³udniowo-Wschodniej. Kierunek offshoringu skoncentrowany jest na Indiach, Chinach i Singapurze. Obok tych trzech pañstw dogodnymi lokalizacjami s¹ równie¿ Malezja, Indonezja, Filipiny i Tajlandia. Pañstwa te w perspektywie najbli¿szych lat mog¹ stanowiæ realne zagro¿enie dla dominuj¹cej pozycji Indii – oczywiœcie z zachowaniem odpowiednich proporcji wynikaj¹cych z ró¿nic skali35.
W ujêciu holistycznym offshoring korzystnie wp³ywa na gospodarkê Unii Europejskiej, aczkolwiek mo¿e negatywnie oddzia³ywaæ na pewne jej segmenty. Wœród zwyciêzców offs-horingu wyró¿niæ nale¿y przede wszystkim trzy grupy. Pierwsza to firmy zaanga¿owane w offshoring oczekuj¹ce obni¿ki kosztów i wzrostu konkurencyjnoœci, druga kraje w nim uczestnicz¹ce spodziewaj¹ce siê korzyœci z generowania miejsc pracy, przyci¹gania inwesty-cji, przep³ywu technologii i umiejêtnoœci, a trzeci¹ stanowi¹ konsumenci towarów i us³ug podlegaj¹cych offshoringowi – g³ównie ze wzglêdu na obni¿ki cen.
Nale¿y tak¿e podkreœliæ, ¿e wa¿nym elementem w realizacji d³ugookresowej strategii Eu-ropa 2020 jest Nowa strategia na rzecz jednolitego rynku przedstawiona w maju 2010 r.36 W dokumencie tym budowê jednolitego rynku us³ug wymieniono wœród innych najwa¿niej-szych inicjatyw, które nale¿y zrealizowaæ, by zbudowaæ rzeczywiœcie silny jednolity rynek. Podkreœlono w nim, ¿e wzrost znaczenia us³ug (obok globalizacji i wy³aniania siê nowych po-têg gospodarczych, zmian technologicznych oraz wiêkszych wyzwañ zwi¹zanych z ochron¹ œrodowiska i zmianami klimatu), jest jedn¹ ze zmian, które spowodowa³y znaczne przeobra-¿enia kontekstu funkcjonowania rynku UE od czasów przedstawienia Bia³ej Ksiêgi z 1985 r. w sprawie utworzenia jednolitego rynku wewnêtrznego. W strategii, us³ugi nazwano lokomo-tyw¹ gospodarki europejskiej, podkreœlaj¹c po raz kolejny ich wiod¹c¹ rolê we wzmacnianiu i kreowaniu konkurencyjnoœci Unii Europejskiej.
5. Unia Europejska wobec wzrostu konkurencyjnoœci Brazylii, Rosji, Indii i Chin (BRIC)
Unia Europejska, oprócz powa¿nych szans rozwojowych polegaj¹cych na bli¿szej wspó³pra-cy gospodarczej z Brazyli¹, Indiami, Rosj¹ i Chinami (BRIC) w sferze handlu, zagranicznych inwestycji bezpoœrednich, kooperacji technologicznej powinna poszukiwaæ swych przewag konkurencyjnych, charakterystycznych dla pierwszego etapu produkcji towaru czy us³ugi, czyli etapu wymagaj¹cego najwiêkszych nak³adów wiedzy i kapita³u (B+R). W d³u¿szej per-spektywie, aby gospodarka europejska skutecznie i trwale wpisa³a siê w procesy globalizacyj-ne i aby d³ugookresowo by³a konkurencyjna wobec, Brazylii, Indii, Rosji i Chin musi przede wszystkim staæ siê gospodark¹ innowacyjn¹37. Chiny w sferze produkcji przemys³owej (nie-stety w du¿ym stopniu za spraw¹ nielegalnego i tolerowanego kopiowania technologii), Indie
35Malezja jest polecana jako najlepsza alternatywa (tzw. druga lokalizacja) zmniejszaj¹ca ryzyko nietrafionej
decyzji offshoringowej. Mankamentem klimatu inwestycyjnego jest relatywnie ma³y zasób si³y roboczej.
36M. Monti, Nowa strategia na rzecz jednolitego rynku, W s³u¿bie gospodarki i spo³eczeñstwa Europy
(sprawoz-danie dla przewodnicz¹cego Komisji Europejskiej Jose Manuela Barroso, 9 maja 2010).
37
Zob. szerzej, Z. W. Puœlecki, M. Walkowski, T. R. Szymczyñski, Unia Europejska wobec wzrostu konkuren-cyjnoœci Brazylii, Rosji, Indii i Chin (BRIC), Dom Wydawniczy ELIPSA, Warszawa 2011, ss. 366.
w sferze us³ug wiedzoch³onnych (KIBS) i oprogramowania komputerowego (software), a Rosja podobnie jak Brazylia w sektorze paliwowym (z³o¿a ropy, produkcja biopaliw) i bran¿y lotni-czej staj¹ siê coraz bardziej innowacyjne, zagra¿aj¹c silnej dot¹d pozycji konkurencyjnej Unii Europejskiej w œwiecie. St¹d te¿ absolutnie priorytetowe wydaje siê byæ obligatoryjne, a nie dobrowolne jak do tej pory wdra¿anie strategicznych programów rozwojowych typu
„Agen-da 2020”. Niezbêdny w tej sprawie jest zatem tak¿e consensus polityczny oraz zgo„Agen-da
do-tycz¹ca ram finansowych UE na lata 2014–2020.
Wed³ug przewidywañ Brazylia w ci¹gu kilku dekad rozwoju mo¿e staæ siê czwart¹ lub pi¹t¹ gospodark¹ œwiata, po Stanach Zjednoczonych, Chinach, Indiach i Japonii, a region la-tynoamerykañski nadspodziewanie dobrze poradzi³ sobie z globalnym kryzysem finansowym z lat 2008 –2010. Zbyt s³abo te¿ zauwa¿a siê w Europie wzmo¿on¹ wspó³pracê pañstw grupy BRIC oraz grupy IBSA (Indie, Brazylia, RPA) oraz coraz silniejsze przewodnictwo Brazylii w ca³ym regionie latynoamerykañskim, g³ównie za poœrednictwem ugrupowania UNASUR (Union de Naciones Suramericanas – Unia Narodów Po³udniowoamerykañskich)38. Warto te¿ dokonaæ g³êbszej analizy przyczyn niepowodzeñ w negocjacjach rolnych Rundy Doha WTO, co – jak siê wydaje – stanowi niezbêdny warunek bli¿szej wspó³pracy gospodarczej i handlowej Unii Europejskiej z Brazyli¹.
Najwa¿niejszym problemem dla Unii Europejskiej w warunkach wzrostu konkurencyjno-œci globalnej w aspekcie polityki wschodniej pozostaje jednak jej redefinicja wobec Rosji. Dotyczy to poszanowania demokracji w samej Rosji, równego traktowania poszczególnych pañstw unijnych przez Rosjê oraz ograniczenia agresji w stosunku do poszczególnych s¹sia-dów Rosji, którzy czêsto s¹ równie¿ s¹siadami UE. Stosunki gospodarcze UE z Rosj¹, poza silnie upolitycznion¹ sfer¹ energetyki, rozwijaj¹ siê dynamicznie, co szczególnie zosta³o roz-winiête w okresie prezydentury W. Putina. Warto podkreœliæ, i¿ w latach 2004–2008 rozmiary handlu zagranicznego miêdzy partnerami wzros³y ponad dwukrotnie. Rosja jest obecnie trze-cim, co do wa¿noœci kontrahentem UE, natomiast UE dla Rosji partnerem najwa¿niejszym.
Podstawow¹ kwesti¹ w aktualnych stosunkach miêdzy dwoma podmiotami gospodarczy-mi jest energia. Federacja Rosyjska posiada szóste co do wielkoœci na œwiecie (po krajach Bli-skiego Wschodu) i najwiêksze w Europie, z³o¿a ropy naftowej oraz najwiêksze w skali globalnej zasoby gazu. Unii Europejskiej zale¿y na bezpoœrednim dostêpie do tych z³ó¿, nato-miast Rosji na dostêpie do europejskiego rynku detalicznego energii, który w porównaniu z dostawami surowców daje o wiele wiêksz¹ mar¿ê i zyski. Strony wszak¿e nie s¹ w stanie dojœæ w tej mierze do porozumienia.
Innym, nie mniej wa¿nym aspektem w obszarze energetyki, jest kwestia bezpieczeñstwa energetycznego. Stopieñ uzale¿nienia UE od dostaw ropy naftowej i gazu ziemnego z Rosji znacznie wzrós³ po rozszerzeniach z lat 2004 i 2007. Na prze³omie lat 2005/2006 i 2008/2009 mia³y miejsce rosyjsko-ukraiñskie konflikty gazowe, w wyniku których po raz pierwszy w d³ugiej historii pañstwa UE zosta³y odciête od dostaw tego surowca. Obowi¹zuj¹cy do dziœ pu³ap zagro¿enia utraty co najmniej 20% dostaw dla ca³ej UE przez osiem tygodni, wyklucza aktywizacjê bardzo skromnego mechanizmu solidarnoœciowego na poziomie wspólnotowym nawet w sytuacji odciêcia od zaopatrzenia w gaz wszystkich jej nowych pañstw cz³onkow-skich.
Warto zaznaczyæ, ¿e pañstwa „starej” Unii Europejskiej odmiennie postrzegaj¹ problem dywersyfikacji Ÿróde³ dostaw surowców. Wiêkszoœæ „starych” cz³onków UE, a zw³aszcza
Niemcy i Francja, zainteresowanych jest zacieœnieniem wspó³pracy z dostawcami rosyjskimi. Zmniejszaj¹ w ten sposób udzia³ w rynku dostaw z Bliskiego Wschodu i Afryki Pó³nocnej uznawanych, za regiony politycznie niestabilne. Tymczasem nowe pañstwa cz³onkowskie UE z Europy Œrodkowej i Wschodniej, w tym Polska, chcia³yby zmniejszyæ uzale¿nienie od dostaw surowców energetycznych z Rosji i dlatego poszukuj¹ nowych Ÿróde³ zaopatrzenia. Rosja potrafi wykorzystaæ te sprzeczne interesy, czego przyk³adem jest realizacja projektu gazoci¹gu pó³nocnego.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e dzisiejsze zadania i cele polityki rosyjskiej w stosunku do Unii Eu-ropejskiej, szczególnie w kwestiach energetycznych, gdzie interesy polityczne opieraj¹ siê na realnych interesach ekonomicznych, uwidaczniaj¹ przede wszystkim mocarstwowe ambicje Rosji wzoruj¹cej siê na dobrze znanych dzia³aniach z okresów wczeœniejszych. Czêsto widaæ wyraŸnie, i¿ jedynym partnerem dla Rosji, podobnie jak dla Zwi¹zku Radzieckiego, z którym nale¿y siê liczyæ, s¹ nadal Stany Zjednoczone Ameryki. Pozycja USA w œwiecie ulega rów-noczeœnie stopniowemu os³abieniu. Pojawiaj¹ siê te¿ efektowne plany stworzenia formalnego rosyjskiego imperium, które ma zast¹piæ dotychczasowy Pax Americana. Ma ono rozwijaæ siê wzd³u¿ linii gazo- i naftoci¹gów: przez Bu³gariê i Grecjê do W³och, przez Rumuniê, S³owacjê, Wêgry, Czechy ku Austrii, Niemcom i dalej na zachód. Polska tak¿e mieœci siê w tych planach, chocia¿ na jednym z dalszych etapów. Sprzyja temu posiadanie przez Rosjê energii wodorowej, energii o technologii nuklearnej, a tak¿e okreœlonych nowoczesnych mo-¿liwoœci w zakresie nauki i techniki. W rezultacie, w nadchodz¹cych dekadach, Rosja mo¿e byæ tak¿e przyczyn¹ nowych wyzwañ dla UE w sferze globalnego przesy³u energii39.
Warto zaznaczyæ, ¿e Rosja mo¿e tak¿e odwróciæ dotychczasowe otwarcie Eurazji na bez-pieczeñstwo globalne i transatlantyckie, a tak¿e na integracjê polityczn¹ i ekonomiczn¹ we wspó³czesnym œwiecie. W Eurazji40coraz bardziej uwidaczniaj¹ siê bowiem si³y wypowia-daj¹ce siê przeciwko liberalizacji i demokratyzacji bêd¹ce przedmiotem amerykañskiej i eu-ropejskiej polityki zagranicznej. Rosja wyraŸniej ni¿ w okresie wczeœniejszym podkreœla swoje interesy narodowe, g³ównie w stosunku do regionalnych i globalnych potêg ekono-micznych takich jak Stany Zjednoczone i Unia Europejska. Staje siê równoczeœnie coraz mniej wiarygodna w zakresie zintegrowanej i dynamicznie rozwijaj¹cej siê gospodarki, z powodu zwiêkszania znaczenia i kontroli pañstwa, zamiast istotnej roli rynku i wzrostu gospodarczego, które powinny mieæ dominuj¹ce znaczenie w jej stosunkach handlowych z zagranic¹41.
Oprócz tego, co nale¿y tak¿e podkreœliæ, Rosja wyklucza zagranicznych inwestorów z sektora energetycznego, ograniczaj¹c siê do bilateralnych negocjacji dotycz¹cych wysokoœci cen energetycznych lub wprowadzaj¹c restrykcje w stosunku do organizacji pozarz¹dowych (NGOs). W rezultacie takich kroków strategie zachodnie coraz silniej powinny uwzglêdniaæ w swoich dzia³aniach zabezpieczanie interesów transatlantyckich42.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e z punktu widzenia Rosji trzeba tak postêpowaæ z Europ¹, aby nie dopuœciæ do wzrostu jej si³y konkurencyjnej i znaczenia w œwiecie. W konsekwencji wszelkie
39Zob. Por., C. A. Wallander, Russian Transimperialism and Its Implications, in: Global Powers in the 21st Cen-tury. Strategies and Relations, eds. A. T. J. Lennon, A. Kozlowski, A Washington Quarterly Reader, The Center for Strategic and International Studies and the Massachusetts Institute of Technology, The MIT Press, 55 Hayward Street, Cambridge, MA 02142, 2008, s. 219.
40
W kontekœcie Eurazji mo¿na wskazaæ Shanghai Cooperation Organisation (SCO), przy pomocy, której tworzy siê „Przestrzeñ Euroazjatyck¹” – „Eurasian Space” w celu osi¹gniêcia odpowiedniego stopnia niezale¿noœci ekono-micznej tej czêœci œwiata.
41
Por. C. A. Wallander, Russian Transimperialism and Its Implications..., op. cit., s. 219.
dzia³ania wspólnotowe Europy, w tym przede wszystkim solidarnoœæ europejska nie s³u¿¹ po-lityce Rosji. Wskazuje siê równoczeœnie na potrzebê wzrostu konkurencyjnoœci Unii Europej-skiej i wyczerpywanie siê jej gotowoœci do dalszej ekspansji na Wschód. Wed³ug obecnych ocen rosyjskich oœrodków opiniotwórczych aktualnie problemy rozwojowe prze¿ywa ca³y Zachód, a w jego ramach Stany Zjednoczone i ich perspektywy globalnej dominacji oraz Eu-ropa jako ideowy i polityczny oœrodek przyci¹gania, a Rosja wkracza na scenê œwiatow¹, aby nareszcie wprowadziæ na niej w³aœciwy porz¹dek z jej dominacj¹. Bêd¹ca pod wp³ywem glo-balizacji strategia rozwojowa Rosji dwudziestego pierwszego wieku i autorytarna natura sys-temu polityczno-ekonomicznego, s¹ kluczem do wyjaœnienia jej polityki zagranicznej i bezpieczeñstwa. S¹ to równoczeœnie przyczyny, które powoduj¹, i¿ wspó³czesna strategia rozwojowa Rosji jest transnarodowa43.
W kontekœcie rozwa¿anych zagadnieñ warto podkreœliæ, ¿e rosyjski system polityczny nie jest ani systemem totalitarnym, ani demokratycznym44. Jest to system autorytarny bazuj¹cy na centralizacji, kontroli i regu³ach sprawowanych przez elitê w³adzy, która nie liczy siê ze spo³eczeñstwem. Jest to system specyficzny okreœlony przez Celeste A. Wallandera jako „pa-tronalny”45. W rozumieniu tego Autora „patronalny” oznacza, ¿e najwa¿niejszymi stosunka-mi w tym systestosunka-mie s¹ relacje stosunka-miêdzy patronem i klientem. Stosunki patron–klient uzale¿nione s¹ od œrodków finansowych, a przyczyn¹ bogacenia siê lub inaczej wzrostu zamo¿noœci nie jest produkcyjna dzia³alnoœæ gospodarcza, lecz manipulacje polityczne powoduj¹ce zmiany gospodarcze46. Warto równie¿ zaznaczyæ, ¿e autorytaryzm patronalny, jest ca³kowicie sprzeczny z tarnsparentnoœci¹, regu³ami prawnymi i kompetencjami politycznymi47. Jest on równoczeœ-nie œciœle zwi¹zany z centraln¹ rol¹ pañstwa w gospodarce. W funkcjonowaniu takiego sys-temu politycznego pañstwo kontroluje gospodarkê, jednak¿e ta kontrola, w istniej¹cych warunkach, nie mo¿e byæ dokonywana w sposób transparetny48.
W rozwa¿anych zagadnieniach pojawia siê pytanie jak Rosja godzi interesy miêdzynaro-dowe w kontekœcie globalizacji z wewnêtrznym autorytaryzmem patronalnym? Odpowiedzi¹ na tak postawione pytanie jest przeniesienie rosyjskiego autorytaryzmu patronalnego na poziom zglobalizowanego œwiata. Rosja mo¿e bowiem prowadziæ handel zagraniczny i inwe-stycje bezpoœrednie w ramach przyjêtego otwarcia poprzez selektywne transnarodowe po-wi¹zania rosyjskich elit w zglobalizowanej gospodarce miêdzynarodowej, przenosz¹c równoczeœnie relacje zale¿noœci patron–klient na poziom transnarodowy49. Globalizacja na-tomiast nie oddzia³uje na rosyjskie interesy narodowe, lecz na interesy rosyjskich liderów po-litycznych50.
Transparentnoœæ jest bardzo wa¿nym warunkiem w kontaktach energetycznych Rosji z Uni¹ Europejsk¹ i innymi pañstwami zachodnimi. Ten sam mechanizm powinien byæ tak¿e przeniesiony na relacje transnarodowe patron–klient podobnie jak widoczna powinna byæ kontrola przedsiêwziêæ handlowych podczas generowania i dystrybucji bogactwa narodowe-go51. Nale¿a³oby tak¿e oczekiwaæ od Rosjan wysi³ku w kierunku tworzenia szczególnych
43Por. ibidem, s. 220. 44Por. ibidem, s. 227. 45 Por. ibidem, s. 227. 46Por. ibidem, s. 228. 47 Por. ibidem, s. 228. 48Por. ibidem, s. 228. 49Por. ibidem, s. 230. 50 Por. ibidem, s. 230. 51Por. ibidem, s. 231.
transnarodowych stosunków handlowych z przyjaŸnie nastawionymi do nich liderami Zacho-du. Firmy zachodnie w praktykach biznesowych oczekuj¹ od Rosjan standardów zachodnich w ich globalnej dzia³alnoœci inwestycyjnej, a tak¿e aby tego rodzaju praktyki by³y równie¿ prowadzone w ramach wewnêtrznego autorytaryzmu patronalnego Rosji52.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e ponadnarodowe rosyjskie oddzia³ywanie nie jest czêœci¹ sk³adow¹ integracji. Jest ono w³¹czone do gospodarki miêdzynarodowej ale tylko do takiego stopnia do jakiego mo¿e byæ zarz¹dzane z Moskwy w toku wspó³pracy ze skorumpowanymi elitami z krajów partnerów. Bazuje na formie polityczno-ekonomicznego zarz¹dzania, wysoce uzale-¿nionego od kontaktów personalnych. By³o to trudne do osi¹gniêcia w skali miêdzynarodo-wej w przesz³oœci, lecz w œwiecie zglobalizowanym takie powi¹zania transnarodowe s¹ ³atwe do zbudowania, a nawet staj¹ siê norm¹. Nietransparentnoœæ stosunków handlowych i poli-tycznych we wspó³czesnym œwiecie jest bardzo istotna i prowadzi do podzia³u uzyskiwanych korzyœci53.
Warto zaznaczyæ, ¿e otwartoœæ polityczna i ekonomiczna oraz kontrola mog¹ prowadziæ do konkurencyjnoœci i odpowiedzialnoœci. Atrybuty te mog¹ równoczeœnie przynosiæ zyski. S¹ one przy tym efektem produkcji, innowacji i odpowiedzialnoœci biznesu oraz liderów poli-tycznych. Nie powinny byæ jednak udzia³em obecnych liderów politycznych Rosji54.
Wzrastaj¹ce miêdzynarodowe oddzia³ywanie Rosji mo¿e prowadziæ, do os³abienia suwe-rennoœci i bezpieczeñstwa krajów Europy i Eurazji. Tego rodzaju dzia³aniom Rosji mo¿e przeszkodziæ polityka integracyjna55. Je¿eli Rosja bêdzie przyjmowana w œwiecie jako si³a postimperialna, bêdzie gotowa do odgrywania takiej roli w zglobalizowanej gospodarce. Bê-dzie ona korzystaæ z inwestycji oraz konkurencji rynkowej i politycznej. W takich warunkach partnerzy Rosji we wzajemnych kontaktach z tym krajem powinni szeroko uwzglêdniaæ rosyjskie interesy spo³eczne tak, aby system polityczny tego kraju stawa³ siê coraz bardziej godny zaufania i odpowiada³ potrzebom spo³eczeñstwa, podobnie jak system polityczny Zachodu56.
W dekadzie lat 2011–2020 XXI wieku i póŸniej, Rosja je¿eli chce braæ udzia³ w zglobali-zowanych powi¹zaniach ekonomicznych w ramach regu³ przyjêtych przez spo³ecznoœæ miê-dzynarodow¹, nie powinna utrzymywaæ kontroli pañstwowej nad wzrostem poszczególnych dzia³ów gospodarki narodowej. System rosyjski nie powinien przy tym generowaæ odpowied-nich zysków nie bêd¹c takim uczestnikiem gospodarki miêdzynarodowej jak kraje transpa-rentenej gospodarki rynkowej. Rosja nie mo¿e tak¿e dobrze funkcjonowaæ w relacjach miêdzynarodowych, utrzymuj¹c wewnêtrzny autorytaryzm patronalny57.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e system transparentny jako taki mo¿e byæ jedynie efektywny w rela-cjach transatlantyckich we wspó³pracy miêdzy efektywn¹ Uni¹ Europejsk¹ i strategicznymi Stanami Zjednoczonymi. Sukcesy rosyjskich liderów politycznych w ich stosunkach bilate-ralnych z Uni¹ Europejsk¹ pokazuj¹ wszak¿e jak wa¿ne, we wzajemnym zbli¿aniu siê, s¹ regu³y i efektywnoœæ systemu miêdzynarodowego budowanego w okresie minionych 60-ciu lat. Obiektywnym interesem wspólnoty transatlantyckiej jest zatem, aby Zachód, dla
bez-52Por. ibidem, s. 231. 53 Por. ibidem, s. 232. 54Por. ibidem, s. 232. 55Por. ibidem, s. 233. 56 Por. ibidem, s. 233. 57Por. ibidem, s. 234.
piecznej i prosperuj¹cej Rosji, by³ idealistyczny i równoczeœnie realistyczny w nadziei, ¿e w zintegrowanej i nowoczesnej Rosji nie bêd¹ widoczne przejawy transimperializmu58.
Warto zaznaczyæ, ¿e je¿eli w bli¿ej nieokreœlonej przysz³oœci liderzy polityczni Rosji pod-jêliby decyzjê o integracji politycznej i ekonomicznej tego kraju, z innym wiêkszym podmio-tem miêdzynarodowym ni¿ Rosja, to móg³by to byæ tylko jeden kandydat, a mianowicie Unia Europejska59. Ta organizacja integracyjna musi wiêc w swojej d³ugoletniej perspektywie uwzglêdniaæ stosunki z Rosj¹. Nie trzeba tak¿e nikogo przekonywaæ o tym, ¿e dla UE Rosja jest jej bezpoœrednim, granicznym s¹siadem. W zasadzie, co jest tak¿e istotne, w³aœnie Rosja a nie Afryka czy Bliski Wschód, stanowi dla Europy si³ê, o charakterze strategicznym. Euro-pejska Rosja mo¿e przy tym przemieszczaæ projekt Unii Europejskiej pod wzglêdem kulturo-wym, geograficznym i historycznym a¿ do Oceanu Spokojnego i wzmacniaæ globalny jej wizerunek oraz przyczyniaæ siê, dziêki swoim bogactwom naturalnym i materialnym, do wzrostu si³y tej organizacji integracyjnej60.
Nale¿y podkreœliæ, ¿e trudno jest nawet hipotetycznie przewidywaæ, jak czyni¹ to nie-którzy specjaliœci amerykañscy na przyk³ad Yesilada, Efird i Noordijk, uwzglêdniaj¹c wpraw-dzie pewne zastrze¿enia o ma³ym prawdopodobieñstwie takiego faktu, ¿e w perspektywie 2030 roku powstanie super Unia Europejska, obejmuj¹ca tak¿e Rosjê61. Jest to tak ma³o real-ne, i¿ wymienionym Autorom trudno jest wyobraziæ sobie w przysz³oœci tak¹ strukturê. Je¿eli wskazuj¹ oni Uniê Europejsk¹ 29 pañstw, czyli po ostatnim rozszerzeniu w 2007 r. o Bu³gariê i Rumuniê i przewidywanym przez nich rozszerzeniu w 2015–2020 r. o Chorwacjê i Turcjê to hipotetycznego rozszerzenia w 2030 r. nie okreœlaj¹ ju¿ nawet liczb¹ pañstw, lecz podaj¹ UE 29 + Rosjê62.
Przewidywane s¹ zatem raczej mo¿liwoœci œciœlejszej ni¿ dotychczas wspó³pracy UE z Rosj¹, ale trudno jest wskazywaæ na perspektywiczne cz³onkostwo Rosji w Unii Europej-skiej. Jest to tym bardziej trudne do okreœlenia, i¿ sama Rosja nie zmierza w tym kierunku. Gdyby tak by³o musia³aby siê podporz¹dkowaæ organom ponadnarodowym UE, co dla niej, bior¹c pod uwagê mocarstwowe ambicje, by³oby trudne do przyjêcia. Wariant taki by³by wszak¿e mo¿liwy w przypadku podporz¹dkowania Unii Europejskiej, Rosji co równie¿ jest ma³o prawdopodobne lub gdyby dosz³o do powstania nowej bardziej luŸnej struktury integra-cyjnej nieposiadaj¹cej organów ponadnarodowych grupuj¹cej Uniê Europejsk¹, kraje EFTA i Rosjê na wzór na przyk³ad Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG) lub integracji po-ziomej typu Wspó³pracy Ekonomicznej Azji i Pacyfiku (Asian Pacific Economic
Coopera-tion – APEC) funkcjonuj¹cej na zasadzie integracji na szczeblu przedsiêbiorstw, w której
Rosja równie¿ ju¿ obecnie uczestniczy. Poza wymienionymi pañstwami, to jest Chorwacj¹ i Turcj¹ wiêksze szanse na cz³onkostwo w Unii Europejskiej ni¿ Rosja z obszaru postradziec-kiego mia³yby natomiast takie pañstwa jak Ukraina, Mo³dawia i Bia³oruœ, które objête s¹ ju¿ Europejsk¹ Polityk¹ S¹siedztwa.
58
Por. ibidem, s. 234.
59Por. D. Trenin, Russia Redefines Itself and Its Relations with the West, in: Global Powers in the 21stCentury. Strategies and Relations, eds. A. T. J. Lennon, A. Kozlowski, A Washington Quarterly Reader, The Center for Strate-gic and International Studies and the Massachusetts Institute of Technology, The MIT Press, 55 Hayward Street, Cambridge, MA 02142, 2008, s. 248.
60
Por. ibidem, s. 248.
61Por. B. Yesilada, B. Efird, P. Noordijk, Competition among Giants: A Look at How Future Enlargement of the
European Union Could Affect Global Power Transition, International Studies Review, „A Journal of the Internatio-nal Studies Association”, vol. 8, nr 4, December 2006, s. 615.
Indie z kolei posiadaj¹ niezwykle interesuj¹ce dla pañstw europejskich doœwiadczenia zwi¹zane z rozwojem tzw. us³ug oko³obiznesowych (BOP) i kooperacj¹ technologiczn¹ w bran¿y IT. Jest to te¿ wyzwanie zwi¹zane z lepszym ni¿ dotychczas (i skuteczniejszym ni¿ np. w USA) przyci¹ganiem na swoje rynki pracy konkurencyjnych cenowo i jakoœciowo in-dyjskich in¿ynierów, informatyków, programistów czy lekarzy (tzw. drena¿ mózgów – brain drain).
Uwzglêdniaj¹c kwestie dotycz¹ce konkurencyjnoœci globalnej Unii Europejskiej wobec szybkiego tempa rozwoju Indii nale¿y podkreœliæ, ¿e coraz czêœciej pojawia siê pogl¹d, i¿ roz-wój tego kraju oparty na edukacji, tworzonej wiedzy, wsparty demokratycznym ustrojem spo³ecznym i znajomoœci¹ jêzyka angielskiego stwarza wiêksze szanse na szybszy i bardziej zrównowa¿ony rozwój ni¿ Chiny. Przewiduje siê, ¿e w ci¹gu najbli¿szych 50 lat Indie stan¹ siê najszybciej rozwijaj¹c¹ siê gospodark¹ œwiata. Zgodnie z t¹ prognoz¹ ju¿ za dziesiêæ lat gospodarka indyjska wyprzedzi gospodarkê w³osk¹, a w ci¹gu piêtnastu lat brytyjsk¹63.
Stosunki ekonomiczne Unii Europejskiej w warunkach wzrostu jej konkurencyjnoœci glo-balnej z Chinami w pierwszej dekadzie XXI wieku uleg³y znacznemu rozwojowi, co wynika ze wspólnych interesów. Od 2006 roku wraz z podpisaniem Porozumienia o Partnerstwie i Wspó³pracy miêdzy Chinami a Uni¹ Europejsk¹ (China-EU Partnership and Cooperation
Agreement – PCA) prowadzone s¹ dialogi sektorowe w 24 dziedzinach pocz¹wszy od nauki
i techniki przez ochronê œrodowiska do kwestii spo³ecznych.
Najwa¿niejsze znaczenie w rozwoju wzajemnych stosunków ekonomicznych w warun-kach wzrostu konkurencyjnoœci ma handel zagraniczny. Chiny w 2009 r. znalaz³y siê na dru-giej pozycji wœród najwiêkszych partnerów handlowych Unii Europejskiej. Od 2006 roku kraj ten dla Unii Europejskiej stanowi jeden z najwiêkszych, po Stanach Zjednoczonych, Ro-sji i Szwajcarii, rynek eksportowy, a tak¿e sta³ siê pañstwem przoduj¹cym w dostarczaniu swoich towarów i us³ug na rynek europejski. Warto podkreœliæ, ¿e import Unii Europejskiej z Chin w badanym okresie by³ trzykrotnie wy¿szy od eksportu. W latach 1999–2008 wielkoœæ importu wzros³a niemal piêciokrotnie, a wartoœæ eksportu w tym czasie zwiêkszy³a siê ponad czterokrotnie.
Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e Chiny zajê³y drugie miejsce wœród najwiêkszych partnerów handlo-wych Unii Europejskiej, przede wszystkim z powodu wysokiego wzrostu unijnego importu z Chin, co doprowadzi³o do powstania ogromnego deficytu bilansu handlowego. W 2008 roku osi¹gn¹³ on rekordow¹ wartoœæ w wysokoœci 169 505 milionów euro. Chiny w 2011 r. by³y najwa¿niejszym partnerem UE, z którego nap³ywa³y towary zagraniczne.
Dynamika wymiany handlowej Unii Europejskiej z Chinami w badanym okresie by³a znacznie wy¿sza od dynamiki handlu zagranicznego Unii Europejskiej ogó³em. Wymiana handlowa pomiêdzy UE a Chinami rozwija³a siê w bardzo szybkim tempie, który mo¿na zali-czyæ do najwy¿szych na œwiecie. Nale¿y zatem stwierdziæ, ¿e handel zagraniczny UE z Chi-nami istotnie oddzia³uje na rozwój handlu miêdzynarodowego.
Obok handlu zagranicznego wa¿ne znaczenie we wzajemnych stosunkach Unii Europej-skiej i Chin mia³y bezpoœrednie inwestycje zagraniczne. Najwiêkszymi inwestorami w Chi-nach wœród cz³onków Unii Europejskiej by³y takie pañstwa jak: Wielka Brytania, Niemcy, Francja i Hiszpania. Chiñskie inwestycje w Unii Europejskiej nie maj¹ jednak tak du¿ego znaczenia jak inwestycje Unii Europejskiej w Chinach.
63
M. A. Kolka, Zrozumieæ Indie – kandydata do przysz³ego liderowania w œwiatowej gospodarce, za: http://glo-baleconomy.pl.
Nale¿y zaznaczyæ, ¿e w wyniku kryzysu gospodarczego lat 2008–2010 w krótkim okresie od 2008 roku stosunki handlowe i gospodarcze Chin oraz Unii Europejskiej charakteryzo-wa³y siê zmniejszeniem wzajemnej wymiany handlowej i poziomu inwestycji. W pierwszej po³owie 2009 roku wymiana handlowa Chin z Uni¹ Europejsk¹ zmniejszy³a siê o 20,9%, eks-port zmniejszy³ siê o 24%, a imeks-port o 13,1% w porównaniu z tym samym okresem w roku 200864. Z powy¿szych danych wynika, ¿e eksport bardziej zmniejszy³ siê od importu. Liczba bezpoœrednich inwestycji zagranicznych UE w Chinach w 2009 r. spad³a o 22,8% w porów-naniu ze stanem z roku 2008. Kryzys gospodarczy wp³yn¹³ tak¿e na nasilenie siê sporów w handlu dwustronnym, które wynikaj¹ g³ównie ze wzrostu liczby wszczynanych postêpo-wañ antydumpingowych Unii Europejskiej wobec Chin. Trzeba zaznaczyæ, ¿e w roku 2008 UE wszczê³a 6 nowych postêpowañ antydumpingowych przeciwko Chinom.
Kryzys gospodarczy przyczyni³ siê równie¿ do powstania planów pobudzenia gospodarek obu stron, które prowadz¹ do zacieœnienia wzajemnych stosunków. Pañstwa cz³onkowskie Unii Europejskiej zmagaj¹ siê z licznymi problemami gospodarczymi dotycz¹cymi miêdzy innymi niewystarczaj¹cej iloœci innowacji technologicznych, nieelastycznymi systemami za-trudnienia (problemy z przekwalifikowaniem siê pracowników), nadmiernymi obci¹¿eniami pomocy spo³ecznej, deficytami bud¿etowymi, wysokimi stopami bezrobocia. Pañstwo chiñ-skie tak¿e staje wobec w³asnych problemów gospodarczych, które nie przyczyniaj¹ siê do wzrostu gospodarczego. S¹ to przede wszystkim takie kwestie jak nadmierne zanieczyszcze-nie œrodowiska i wyczerpuj¹ce siê Ÿród³a energii. Chiny posiadaj¹ s³abo rozwiniêty system edukacji oraz programów przeznaczonych na badania i rozwój. W pañstwie tym konieczne s¹ zatem dzia³ania maj¹ce na celu transformacjê gospodarcz¹ od gospodarki nastawionej na eks-port do gospodarki zorientowanej na pobudzanie popytu wewnêtrznego, rozwój którego mo¿e opóŸniaæ wysoka sk³onnoœæ Chiñczyków do oszczêdzania. Modernizacja struktury przemys³owej Chin, przyspieszenie industrializacji i procesów urbanizacyjnych ma wszak¿e przyczyniæ siê do wzrostu popytu krajowego i rozszerzenia rynku wewnêtrznego.
W perspektywie œrednio- i d³ugoterminowej obecny kryzys finansowy i gospodarczy stwarza równie¿ mo¿liwoœci rozwoju stosunków Unii Europejskiej z Chinami w zakresie handlu i wspó³pracy gospodarczej. Powsta³y bowiem doskona³e warunki dla dalszego rozwo-ju Chin i Unii Europejskiej w sferze wspó³pracy handlowej i gospodarczej z uwagi na obu-stronne aktywne reagowanie na kryzys. Wyrazem tego jest fakt, ¿e strony wyrazi³y sprzeciw wobec protekcjonizmu i poparcie dla szerszego otwarcia rynków podczas szczytu Unia Euro-pejska–Chiny, który odby³ siê w maju w 2009 roku w Pradze.
Warto tak¿e pokreœliæ, ¿e wzrost selektywnego protekcjonizmu handlowego w stosun-kach bilateralnych bêd¹cego konsekwencj¹ okresowego os³abienia wzrostu gospodarczego w d³ugim okresie mo¿e doprowadziæ do wzrostu konkurencyjnoœci miêdzy Chinami a Uni¹ Europejsk¹. Chiñskie przedsiêbiorstwa mog¹ staæ siê bowiem dla Unii Europejskiej bardziej konkurencyjne, je¿eli nie nast¹pi w Europie prze³om w zakresie modernizacji przemys³owej. W takich okolicznoœciach nale¿y ostro¿nie podchodziæ do wzrostu ochrony rynków wew-nêtrznych65.
Warto podkreœliæ, ¿e silna gospodarka Chin le¿y w ekonomicznym interesie Europy. Na otwartoœci, wynikaj¹cej z cz³onkostwa Chin w WTO, korzystaj¹ przy tym obie strony. Rosn¹cy w si³ê chiñski handel oznacza jednak równie¿ rosn¹ce oczekiwania. Chiny musz¹
64
Dane Ministerstwa Handlu Chin.
wype³niæ swoje zobowi¹zania wobec WTO i przestrzegaæ zasady uczciwego handlu. Europa natomiast musi pogodziæ siê z zaostrzon¹ konkurencj¹ ze strony Chin66.
Gwa³towny rozwój Chin, który mia³ zwiastowaæ powstanie globalnego wolnego rynku mo¿e jednak zapocz¹tkowaæ now¹ epokê merkantylizmu, poniewa¿ takie potêgi przemy-s³owe jak ten kraj nie chc¹c polegaæ na wolnym rynku w dziedzinie zakupu noœników energii i zbytu towarów, samodzielnie negocjuj¹ z eksporterami surowców energetycznych warunki kontraktów handlowych. Generalnie jednak Chiny coraz bardziej zagra¿aj¹ konkurencyjnie Unii Europejskiej i to nie tylko na obszarze funkcjonowania ugrupowania integracyjnego, g³ównie poprzez nap³yw tanich towarów chiñskich, ale tak¿e w tradycyjnych obszarach euro-pejskich wp³ywów ekonomicznych na œwiecie jak na przyk³ad w Afryce. Chiñskie wyzwania konkurencyjne s¹ wiêc niezwykle aktualne i znacz¹ce dla perspektywicznej konkurencyjno-œci Unii Europejskiej we wspó³czesnych uwarunkowaniach rozwoju gospodarki œwiatowej. Pojawiaj¹ siê tak¿e mo¿liwoœci konfliktu miêdzy Uni¹ Europejsk¹ i Chinami67.
Takie pañstwa jak Chiny wywieraj¹ce coraz wiêkszy konkurencyjny wp³yw na rozwój wspó³czesnego œwiata wyraŸnie opowiadaj¹ siê za utrzymaniem systemu miêdzynarodowego opartego na pañstwach narodowych, który by³ niejednokrotnie kwestionowany w USA i w Europie. W³aœnie Stany Zjednoczone zaprojektowa³y w latach czterdziestych minionego wieku, oparty na pañstwach narodowych, system ONZ z Miêdzynarodowym Funduszem Wa-lutowym (IMF), Miêdzynarodowym Bankiem Odbudowy i Rozwoju (IBRD) zwany Ban-kiem Œwiatowym i Uk³adem Ogólnym w Sprawie Taryf Celnych i Handlu (GATT), którego zasady zosta³y z czasem w³¹czone do Œwiatowej Organizacji Handlu (WTO). W rezultacie zmian w gospodarce œwiatowej w latach dziewiêædziesi¹tych œwiat nie sta³ siê jednobieguno-wy, jak to mo¿na by³o fa³szywie przyj¹æ, lecz ju¿ od lat siedemdziesi¹tych stawa³ siê w istocie œwiatem wielobiegunowym, a rywalizacja pañstw uprzemys³owionych w tym Unii Europej-skiej o surowce energetyczne i rynki zbytu sprzyja merkantylizmowi i ekonomicznemu regio-nalizmowi.
Obecny wielobiegunowy œwiat, nie oznacza jednak, ¿e nie istniej¹ w nim wspólne wyzwa-nia. W nowym stuleciu wyraŸnie uwidacznia siê potrzeba wypracowania nowej formu³y globalnego zarz¹dzania. Coraz bardziej uwidacznia siê fakt, ¿e tradycyjne partnerstwo trans-atlantyckie miêdzy Europ¹ a Stanami Zjednoczonymi ju¿ nie wystarcza. Jest jednak równie¿ jasne, ¿e amerykañsko-chiñski model G-2 tak¿e nie jest idealnym rozwi¹zaniem. Trzeba za-tem podj¹æ starania, aby wyjœæ poza dwustronne stosunki i sojusze.
W kontekœcie porównawczym nale¿y zauwa¿yæ, ¿e w drugiej dekadzie XXI wieku maleje zarówno potêga Europy, jak i Stanów Zjednoczonych oraz pozosta³ych pañstw Zachodu. Równoczeœnie przewiduje siê, ¿e do roku 2025 kraje OECD wyprodukuj¹ jedynie 40% œwia-towego bogactwa, w porównaniu z 55% w roku 2000. Udzia³ Azji natomiast wzroœnie do 38%, czyli do poziomu w zasadzie równego poziomowi grupy OECD. Jednak wzrost jej potê-gi ³¹czy siê tak¿e z przyjêciem nowych obowi¹zków. £ad œwiatowy nie odzwierciedla bo-wiem jedynie stosunków miêdzynarodowych, ale ukazuje równie¿ to, jak pañstwa radz¹ sobie z wyzwaniami, które przed nimi stoj¹.
66
Stosunki UE-Chiny: nowa strategia Komisji, IP/06/1454, Bruksela, 24 paŸdziernika 2006, za: http://ec.euro-pa.eu/comm/external_relations/china/intro/index.htm.
67Por. B. Yesilada, B. Efird, P. Noordijk, Competition among Giants: A Look at How Future Enlargement of the
European Union Could Affect Global Power Transition, „International Studies Review, A Journal of the Internatio-nal Studies Association”, USA, viol. 8, nr 4, December 2006, s. 620.
Podkreœliæ trzeba, i¿ z uwagi na mo¿liwoœæ konfliktu wspó³praca UE z Chinami jest ko-nieczna – i to nie tylko wzajemna wspó³praca, ale tak¿e wspó³dzia³anie z innymi partnerami œwiatowymi. Zamiast jawiæ siê jako zagro¿enie, dzia³ania te powinny byæ przy tym widziane jako szansa. UE jest œwiadoma trudnych problemów, jakie siê dzisiaj pojawiaj¹ w jej rozwoju a s¹ nimi niestabilnoœæ gospodarcza, zale¿noœæ energetyczna, zmiany klimatu, migracje, ter-roryzm. Je¿eli pragnie siê skutecznie i w sposób skoordynowany z³agodziæ nieuniknione wstrz¹sy zwi¹zane z kryzysem potrzebne s¹ zatem wspólne dzia³ania na wszystkich frontach. Zajmuj¹c siê tymi kwestiami, nale¿y równie¿ znaleŸæ nowe sposoby zaanga¿owania pañstw takich jak Rosja, Indie i inne regionalne potêgi. Pañstwa te jako strony zaanga¿owane w œwia-towym zarz¹dzaniu powinny mieæ przy tym tak¿e poczucie odpowiedzialnoœci.
Warto równie¿ zaznaczyæ, ¿e na pocz¹tku 2012 r. Miêdzynarodowy Fundusz Walutowy ostrzega³, i¿ Chinom mo¿e groziæ niebezpieczeñstwo je¿eli dotknie je globalny kryzys. Stwierdzenie to jest tym bardziej istotne, ¿e w styczniu 2012 r. po raz pierwszy od 2009 r. zarówno import jak i eksport tego kraju przesta³y wykazywaæ wzrost. Eksport zmniejszy³ siê nieznacznie, bo o 0,5 proc, ale i tak by³ to najgorszy wynik dla Chin od 2009 r. W rezultacie ta-kich wskaŸników mo¿na zauwa¿yæ, i¿ gospodarkê chiñsk¹ dogania kryzys globalny, przed którym w³adze chiñskie dotychczas skutecznie siê broni³y.
Szczególnie niepokoj¹ce by³o zmniejszenie siê chiñskiego importu, który w styczniu 2012 r. spad³ o 15 proc. W efekcie nadwy¿ka handlowa Chin wzros³a w styczniu 2012 r. do poziomu najwy¿szego od po³owy 2011 r., siêgaj¹c 27,3 mld dol. Nale¿y przy tym zauwa¿yæ, ¿e import ten by³by jeszcze ni¿szy gdyby nie dro¿ej¹ca ropa naftowa68. Ponadto Chiñska Federacja Logistyki i Zakupów na pocz¹tku lutego 2012 r. poda³a, ¿e indeks koniunktury w bran¿ach importowych chiñskiej gospodarki w styczniu 2012 r. zmniejszy³ siê do 46,9 pkt (z 49,3 pkt), co wskazywa³o na to, i¿ popyt w Chinach mala³.
Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e w 2008 r. podczas pierwszych oznak kryzysu finansowego w USA i w Europie, rz¹d w Pekinie wprowadzi³ gigantyczny pakiet stymulacyjny co pozwoli³o utrzy-maæ inwestycje w infrastrukturê na poziomie z poprzednich lat. Efekty rz¹dowego wsparcia dla gospodarki chiñskiej widoczne by³y jeszcze w 2011 r. W tym roku Chiny odnotowa³y bo-wiem wzrost PKB w wysokoœci 9,2 proc. Jednak¿e ju¿ w czwartym kwartale 2011 r. da³ siê zauwa¿yæ spadek wzrostu PKB do wysokoœci 8,9 proc. W tym czasie MFW prognozowa³ na 2012 r. obni¿enie tempa wzrostu PKB w Pañstwie Œrodka do poziomu 9,0 proc. Jest to wprawdzie poziom, którego i tak œwiat zazdroœci³by Chinom. Na pocz¹tku 2012 r. MFW ob-serwuj¹c sytuacjê w Europie skorygowa³ jednak swoje szacunki wzrostu PKB Chin do pozio-mu 8,5 proc. W pierwszych dniach lutego 2012 r. przedstawiciel MFW w Chinach ostrzeg³ tak¿e, ¿e pogr¹¿ona w kryzysie Europa mo¿e w 2012 r. poci¹gn¹æ Chiny w dó³ i kosztowaæ je nawet 4 punkty wzrostu69. Radzi³ równie¿ w³adzom chiñskim aby ju¿ na pocz¹tku 2012 r. za-czê³y przygotowywaæ drugi pakiet stymulacyjny.
Warto zatem zaznaczyæ, ¿e œwiat przestaje ju¿ mimowolnie napêdzaæ gospodarkê chiñ-sk¹. Prawd¹ jest, ¿e w ostatnich latach globalne koncerny przenosi³y siê do tanich Chin, które sta³y siê równoczeœnie istotn¹ baz¹ eksportow¹ wspó³czesnego œwiata. Jednak¿e kryzys zad³u¿eniowy w krajach wysoko rozwiniêtych sprawia, ¿e popyt na b¹dŸ co b¹dŸ stosunkowo tanie towary chiñskie mimo wszystko zmniejsza siê. Wed³ug oficjalnych danych w styczniu 2012 r. obroty handlowe Chin z Uni¹ Europejsk¹ spad³y o 7 proc.
68
W ten sposób oceni³ tê sytuacjê minister handlu Chin Chen Deming.
