JOANNA KA£OWSKA1, AGNIESZKA POCZTA-WAJDA2
WALORY NATURALNEGO ŒRODOWISKA
JAKO DETERMINANT ROZWOJU TURYSTYKI
WIEJSKIEJ W WIELKOPOLSCE
Abstrakt. Obszary wiejskie stanowi¹ cenne œrodowisko oraz stwarzaj¹ odpowiednie
warun-ki dla rozwoju turystywarun-ki. Nasilaj¹ca siê sk³onnoœæ do wyjazdów w celach turystycznych na tereny wiejskie wartoœciowe przyrodniczo wi¹¿e siê z upowszechnian¹ na œwiecie ide¹ zró-wnowa¿onego rozwoju oraz z rosn¹c¹ w wyniku tego œwiadomoœci¹ proœrodowiskow¹ spo-³eczeñstw. Wiejska przestrzeñ rekreacyjna oraz jej walory krajobrazowe maj¹ zasadniczy wp³yw na rozwój gospodarki turystycznej na terenach wiejskich. W artykule podjêto próbê identyfikacji walorów krajobrazowych województwa wielkopolskiego oraz dokonania typo-logii i oceny obszarów wiejskich województwa pod wzglêdem ich przydatnoœci dla rozwoju turystyki. Przedmiotem badañ by³y walory krajobrazowe województwa wielkopolskiego w przekroju 31 powiatów z uwzglêdnieniem czynników mierzalnych, wspó³okreœlaj¹cych walory krajobrazowe obszarów wiejskich: powierzchnia o szczególnych walorach przyrodni-czych prawnie chroniona (w % powierzchni ogólnej), lesistoœæ (w % powierzchni ogólnej), jeziornoœæ (w % powierzchni ogólnej), udzia³ ³¹k i pastwisk w ca³oœci u¿ytków rolnych (w %), liczba pomników przyrody na 1 km2. W badaniach wykorzystano nastêpuj¹ce
meto-dy badawcze: grupowanie wielowymiarowe metod¹ Warda, waloryzacja grup miernikiem syntetycznym oraz regresja liniowa wielu zmiennych. Z przeprowadzonych analiz wynika, i¿ pó³nocne rejony Wielkopolski posiadaj¹ wiêkszy potencja³ do wspomnianego rozwoju. Na-tomiast czynnikami, które w najwy¿szym stopniu wp³ywaj¹ na liczbê gospodarstw turysty-cznych w danym powiecie, s¹: jeziornoœæ, lesistoœæ oraz liczba pomników przyrody na jeden kilometr kwadratowy.
S³owa klucze: walory krajobrazowe, turystyka wiejska
1Autorka jest doktorantk¹ w Katedrze Geografii Turyzmu Akademii Wychowania Fizycznego
w Poznaniu.
2Autorka jest doktorantk¹ w Katedrze Makroekonomii i Gospodarki ¯ywnoœciowej Akademii
Ekonomicznej w Poznaniu.
WPROWADZENIE
Wspó³czesna turystyka jest bardzo istotnym i prê¿nie rozwijaj¹cym siê sekto-rem gospodarki, maj¹cym olbrzymi wp³yw na ¿ycie cz³owieka w wielu sferach. W ostatnich czasach sta³a siê ruchem masowym, wysoko skomercjalizowanym, wymagaj¹cym du¿ych nak³adów kapita³u. Dzisiejsza oferta turystyczna, po-strzegana jako rentowna dziedzina ekonomii, proponuje przewa¿nie bierny cha-rakter wypoczynku, który zwykle odbywa siê na pla¿ach, w wysoko rozwiniê-tych kurortach czy du¿ych aglomeracjach miejskich. Oferowane us³ugi s¹ czê-sto bardzo drogie, co znacznie ogranicza dostêpnoœæ tej formy spêdzania czasu wolnego i wypoczynku. Dlatego te¿ od lat siedemdziesi¹tych w Europie wzrasta zainteresowanie niekonwencjonalnymi formami wypoczynku. Turystyka alter-natywna jest wynikiem protestu turystów przeciw masowym i skomercjalizowa-nym formom spêdzania wolnego czasu i wzrostu popytu na wypoczynek czyn-ny, w nieska¿onym œrodowisku i w kontakcie z natur¹ [Wiatrak 1995]. Jedn¹ z naj-bardziej rozpowszechnionych form turystyki alternatywnej jest turystyka wiejska.
Za turystykê wiejsk¹ uznajemy taki rodzaj wypoczynku, który odbywa siê na obszarach wiejskich i obejmuje wielorakie rodzaje aktywnoœci rekreacyjnej zwi¹zane z przyrod¹, wêdrówkami, turystyk¹ zdrowotn¹, krajobrazow¹, etni-czn¹, dostosowany jest do istniej¹cych tam warunków i racjonalnie wykorzystu-je naturalne walory i zasoby wsi. Zapewnia wykorzystu-jej uczestnikom ciszê, spokój, czyn-ny odpoczynek w naturalczyn-nym œrodowisku oraz bliski kontakt z ludnoœci¹ miej-scow¹ [Dêbniewska i Tkaczuk 1997]. Oznacza to, ¿e przebywanie na wsi ³¹czy siê z zupe³nie innym otoczeniem, a cele i zachowania turystów s¹ odmienne. Niew¹tpliwie coraz wiêksze znaczenie ma stan œrodowiska naturalnego otacza-j¹cego dan¹ miejscowoœæ, krajobraz, bogactwo œwiata zwierzêcego i roœlinnego. Najwiêcej bodŸców z otoczenia cz³owieka dociera przez zmys³ wzroku, dlatego mo¿na powiedzieæ, ¿e zdecydowany wp³yw na wybór miejsca wypoczynku ma w³aœnie jakoœæ krajobrazu, walory estetyczne z nim zwi¹zane, a co za tym idzie - stan œrodowiska naturalnego. Uczestnicy ruchu turystycznego coraz czêœciej u-kierunkowuj¹ siê na bliski lub bezpoœredni kontakt z natur¹ i zdrow¹ ¿ywnoœci¹. Turystyka wiejska jest aktywnoœci¹ odbywaj¹c¹ siê w œrodowisku o niezurbani-zowanej zabudowie, tradycyjnych strukturach spo³ecznych, atmosferze lokalno-œci, ma³ej skali zakwaterowania, osobistych kontaktach z gospodarzami i mie-szkañcami terenów recepcyjnych; obejmuje formy rekreacji o ma³ej intensy-wnoœci, nieingeruj¹ce znacznie w œrodowisko naturalne [Majewski 1998].
Mo¿liwoœæ aktywnego, ale jednoczeœnie spokojnego, cichego i rodzinnego spêdzenia wakacji jest obecnie bardzo po¿¹dana, szczególnie przez mieszkañ-ców du¿ych miast. Rozwój turystyki wiejskiej ma zazwyczaj miejsce w sytuacji jednoczesnego wystêpowania szczególnych walorów krajobrazowych oraz wy-sokiego standardu bazy materialnej i infrastruktury [Jalinik 2002].
Odpowiedzi¹ na te oczekiwania jest rozwój turystyki wiejskiej i agroturystyki, które w du¿ym stopniu przyczyniaj¹ siê do poprawy sytuacji ekonomicznej na wsi. Stanowi¹ dodatkowe Ÿród³o dochodów, tworz¹ nowe miejsca pracy, o¿ywiaj¹ lokal-n¹ gospodarkê, szczególnie w sferze us³ug. Dla rolników mo¿liwoœæ prowadzenia
dzia³alnoœci turystycznej oznacza podniesienie poziomu ich ¿ycia i czêsto podtrzy-manie gospodarstwa rolniczego. Decyzja o prowadzeniu dzia³alnoœci pozarolniczej, w tym przypadku turystycznej, na obszarach wiejskich jest uwarunkowana, ale i motywowana walorami œrodowiska naturalnego i jakoœci¹ krajobrazu. Rozwój go-spodarstw prowadz¹cych dzia³alnoœæ turystyczn¹ œciœle wi¹¿e siê z rent¹ po³o¿enia gospodarstwa. W przypadku dzia³alnoœci turystycznej na wsi rentê po³o¿enia okreœ-la siê jako swego rodzaju premiê atrakcyjnego umiejscowienia, tzw. rentê œrodowis-kow¹ [Czy¿ewski i Henisz-Matuszczak 2004]. Jest to potencja³, który jeœli zostanie przez gospodaruj¹cego dostrze¿ony, stanowiæ mo¿e o powodzeniu tego rodzaju dzia³alnoœci. Korzystanie z tzw. dóbr wolnych umo¿liwia rozwój gospodarstwu oraz stanowi Ÿród³o dochodu. Rozwijaj¹c funkcje pozarolnicze na obszarach wiej-skich, pamiêtaæ jednak nale¿y o specyfice tych obszarów i o ich znaczeniu w sys-temie ochrony œrodowiska [Iwicki 2006].
Rozwój turystyki, w tym turystki wiejskiej i agroturystyki, jest uzale¿niony od wielu rozmaitych czynników, zarówno o charakterze antropogenicznym, jak i przyrodniczym. Wœród czynników przyrodniczych poczesne miejsce zajmuj¹ walory krajobrazowe. Pojêciem tym okreœla siê ,,...cechy i elementy œrodowiska naturalnego (...), które stanowi¹ przedmiot zainteresowania turystów” [Ko¿u-chowski 2005]. Posiadaj¹ one podstawowe znaczenie dla oceny atrakcyjnoœci regionu turystycznego, a ich obecnoœæ jest najwa¿niejsz¹ determinant¹ wykszta³cenia siê rynku turystycznego [Bott-Alama 2005]. Walory krajobrazo-we wype³niaj¹ w turystyce zarówno funkcje typowo u¿ytkokrajobrazo-we, mog¹ce byæ wy-korzystywane bezpoœrednio dla tworzenia produktów lub us³ug turystycznych (np. wody dla uprawiania sportów wodnych czy wêdkarstwa, lasy dla grzybo-brania), jak i funkcje estetyczne. W praktyce obie funkcje wystêpuj¹ ³¹cznie, co sprawia, ¿e turystyka, szczególnie turystyka aktywna, zapewnia zarówno wypo-czynek fizyczny, jak i doznania estetyczne. Istnieje wiele cech oraz warunków szczególnie sprzyjaj¹cych temu zjawisku. S¹ to miêdzy innymi: czyste powie-trze, szeroko rozumiane bogactwo fauny i flory, elementy przyrody nieo¿ywio-nej, walory estetyczne krajobrazu, optymalne cechy klimatu, brak obszarów zur-banizowanych i uprzemys³owionych, brak ha³asu itp. Walory krajobrazowe s¹ wiêc jednym z podstawowych, aczkolwiek niewystarczaj¹cych warunków roz-woju turystki wiejskiej [Wiatrak 1995].
Wielkopolska jest drugim, co do wielkoœci, województwem w Polsce. W re-gionie przewa¿a rolnicze wykorzystanie zasobów ziemi, poniewa¿ u¿ytki rolne stanowi¹ prawie 60% gruntów ogó³em. Tak¿e znaczna czêœæ spo³eczeñstwa mie-szka na terenach wiejskich (46%). Oznacza to, ¿e du¿a czêœæ przestrzeni geogra-ficznej Wielkopolski posiada krajobraz rolniczy, umiarkowanie zurbanizowany, posiadaj¹cy walory niezdegradowanego œrodowiska naturalnego. Ca³e wojewó-dztwo jest jednak zró¿nicowane pod wieloma wzglêdami, wystêpuj¹ ró¿nice w rzeŸbie terenu, lesistoœci, jakoœci i iloœci wód, klimacie oraz stanie œrodowis-ka przyrodniczego. Celem artyku³u jest wiêc identyfiœrodowis-kacja walorów krajobrazo-wych województwa wielkopolskiego oraz dokonanie typologii i oceny obszarów wiejskich badanego województwa pod wzglêdem ich przydatnoœci dla rozwoju turystyki wiejskiej.
ZAKRES I METODY BADAÑ3
Przedmiotem badañ s¹ walory krajobrazowe województwa wielkopolskiego w przekroju powiatów. Bior¹c pod uwagê mo¿liwoœci pozyskania danych oraz i-loœciowe metody analizy, w badaniach uwzglêdniono nastêpuj¹ce czynniki mie-rzalne wspó³okreœlaj¹ce walory krajobrazowe obszarów wiejskich:
X1– powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie
chronio-na (w % powierzchni ogólnej), X2– lesistoœæ (w % powierzchni ogólnej),
X3– jeziornoœæ (w % powierzchni ogólnej),
X4– udzia³ ³¹k i pastwisk w ca³oœci u¿ytków rolnych (%),
X5– liczba pomników przyrody na 1 km2.
Obiektami poddanymi badaniom s¹ powiaty województwa wielkopolskiego jako obszar, na którym mo¿e rozwijaæ siê dzia³alnoœæ agroturystyczna. Badania-mi objêto 31 powiatów. Z badañ wy³¹czono powiaty grodzkie: Kalisz, Leszno, Konin oraz miasto Poznañ, z tego wzglêdu, ¿e w sposób oczywisty nie stanowi¹ one obszarów korzystnych dla rozwoju turystyki wiejskiej4. W badaniach
wyko-rzystano nastêpuj¹ce metody badawcze: grupowanie wielowymiarowe metod¹ Warda, waloryzacja uzyskanych grup miernikiem syntetycznym oraz analiza za-le¿noœci regresj¹ wielu zmiennych.
Analiza skupieñ metod¹ Warda pozwala na ³¹czenie wielowymiarowych obie-któw w mniejsze grupy [Everitt 1980]. Polega na stosowaniu algorytmu, który grupuje obiekty (np. powiaty) w coraz to wiêksze zbiory (skupienia), z zastoso-waniem pewnej miary podobieñstwa lub odleg³oœci. W hie-rarchicznej5
meto-dzie analizy skupieñ w pierwszym etapie wykorzystywane s¹ ró¿ne miary odle-g³oœci pomiêdzy obiektami. Najbardziej bezpoœrednim sposobem obliczenia od-leg³oœci miêdzy obiektami w przestrzeni wielowymiarowej jest obliczenie odle-g³oœci euklidesowej, która oznacza geometryczn¹ odleg³oœæ miêdzy zmiennymi w przestrzeni wielowymiarowej. Oblicza siê j¹ wed³ug formu³y:
odleg³oœæ (x, y) = [Si(xi– yi)2]1/2
Kolejnym krokiem jest wybór zasady wi¹zania lub aglomeracji, która o-kreœla, kiedy dwa skupienia s¹ dostatecznie podobne, aby mo¿na je by³o po-³¹czyæ. W artykule wybrano metodê Warda, która ró¿ni siê od innych tym, ¿e do oszacowania odleg³oœci miêdzy skupieniami wykorzystuje podejœcie ana-lizy wariancji i uznana jest powszechnie za najefektywniejsz¹ [Soko³owski 2002]. Metoda ta zmierza do minimalizacji sumy kwadratów odchyleñ do-wolnych dwóch skupieñ, które mog¹ zostaæ uformowane na ka¿dym etapie
3W artykule wykorzystano, za zgod¹ autora, fragmenty z maszynopisu Poczty [2006].
4Spowodowane jest to zamazywaniem przez nie rzeczywistego stanu rzeczy ze wzglêdu na
bar-dzo wysoki lub skrajnie niski poziom okreœlonych cech na niewielkim obszarze. Tak samo fakt urbanizacji terenów miejskich przekreœla je jako przydatne do rozwa¿añ w pracy.
5Istniej¹ dwie strategie analizy skupieñ: hierarchiczna i niehierarchiczna. Druga z nich wymaga
okreœlenia a priori liczby podgrup, natomiast pierwsza pozwala na okreœlenie hierarchii drzewko-wej elementów zbioru, z tego wiêc powodu wybrano strategiê hierarchiczn¹.
[Statsoft 2004 za: Ward 1963]. Typowym wynikiem tego typu grupowania jest hie-rarchiczne drzewo, zwane dendrogramem, które przeciête na pewnym poziomie6
daje okreœlon¹ liczbê grup. Przed przyst¹pieniem do obliczeñ zbadano zale¿noœci pomiêdzy zmiennymi w celu ewentualnego wyeliminowania zmiennych silnie ze sob¹ skorelowanych. Zmienne poddano równie¿ standaryzacji, która umo¿liwi³a porównywanie wartoœci wielu zmiennych, niezale¿nie od oryginalnego rozk³adu i jednostek, w jakich je zmierzono. Standaryzacja polega na poddaniu danych œciœ-le okreœlonemu przekszta³ceniu, poœciœ-legaj¹cym na odjêciu od oryginalnych danych pewnej wartoœci (zazwyczaj œredniej z próby) i podzieleniu ich przez odchylenie standardowe (najczêœciej równie¿ wyznaczone z próby):
xt′ =(dt– X)
S(x)
W wyniku standaryzacji przekszta³cone wartoœci maj¹ rozk³ad o œredniej 0 i od-chyleniu standardowym 1. Przekszta³cenie to ma wiele zastosowañ, albowiem umo¿-liwia porównywanie rozk³adu wartoœci dla wielu zmiennych i wielu grup. Ponadto standaryzacja danych wejœciowych czyni wyniki analiz statystycznych ca³kowicie niezale¿nymi od jednostek pomiaru poszczególnych zmiennych [Statsoft 2004].
W celu waloryzacji uzyskanych grup wzglêdem ich przydatnoœci dla rozwo-ju turystyki wiejskiej skonstruowano miernik syntetyczny. Na podstawie wystandaryzowanych zmiennych obliczono œredni¹ wartoœæ poszczególnych cech dla ka¿dej z badanych grup, a nastêpnie zsumowano7 uzyskane œrednie
wartoœci w ka¿dej z grup otrzymuj¹c miernik syntetyczny. Obliczony miernik pozwala na uszeregowanie uzyskanych wczeœniej grup.
W badaniach zastosowano równie¿ analizê regresji wielu zmiennych, która umo¿liwi³a zbadanie zale¿noœci wystêpuj¹cych pomiêdzy cechami krajobrazu a liczb¹ gospodarstw agroturystycznych w poszczególnych powiatach. Regresjê obliczono przy u¿yciu klasycznej metody najmniejszych kwadratów i przedsta-wiono wed³ug poni¿szego wzoru:
y= a + b1x1+ b2x2+ b3x3+ ... + bkxk
gdzie:
y– zmienna zale¿na (liczba gospodarstw agroturystycznych w powiecie), x1, x2, x3, ..., xk– zmienne niezale¿ne (cechy krajobrazu),
b1, b2, b3, ..., bk– wspó³czynniki regresji,
a– wyraz wolny.
6 Nie istnieje ¿adna powszechnie przyjêta zasada, na jakim poziomie powinno siê przecinaæ
dendrogram. Mo¿na natomiast pos³u¿yæ siê wykresem przebiegu aglomeracji, który obrazuje od-leg³oœci wi¹zania w kolejnych krokach grupowania. Wykres ten mo¿e podsun¹æ miejsce przeciê-cia diagramu drzewkowego. Jeœli na wykresie widaæ wyraŸne sp³aszczenie, oznacza to, ¿e wiele skupieñ uformowa³o siê zasadniczo w tej samej odleg³oœci wi¹zania. Odleg³oœæ ta mo¿e byæ opty-malnym punktem odciêcia wtedy, gdy decydujemy, przy ilu skupieniach chcemy pozostaæ i ile in-terpretowaæ [Statsoft 2004].
7Proste sumowanie œrednich wartoœci cech by³o mo¿liwe ze wzglêdu na fakt, i¿ wszystkie
Dopasowanie modelu oraz jego parametry zosta³y przeanalizowane za pomo-c¹ wspó³czynnika determinacji R2, standardowego b³êdu oceny modelu, testu Fishera-Snedecora, statystyk empirycznych t-Studenta dla poszczególnych para-metrów oraz standardowych b³êdów parapara-metrów modelu.
TYPOLOGIA OBSZARÓW WIEJSKICH WIELKOPOLSKI WED£UG ICH PRZYDATNOŒCI DLA ROZWOJU TURYSTYKI
TABELA 1. Zmienne okreœlaj¹ce stan krajobrazu w poszczególnych powiatach województwa wielkopolskiego
X1 X2 X3 X4 X5
powierzchnia lesistoœæ jeziornoœæ udzia³ ³¹k liczba o szczególnych (w % (w % i pastwisk pomników Jednostka terytorialna walorach powierzchni powierzchni w ca³oœci przyrody przyrodniczych ogólnej) ogólnej) u¿ytków na 1 km2
prawnie rolnych chroniona [%] [%] Powiat chodzieski 30,5 35,0 0,92 27,39 0,07 Powiat czarnkowsko-trzcianecki 44,1 50,3 0,62 33,72 0,09 Powiat gnieŸnieñski 12,8 14,4 2,49 20,53 0,10 Powiat gostyñski 19,1 13,9 0,00 12,11 0,14 Powiat grodziski 0,1 23,5 0,23 14,99 0,22 Powiat jarociñski 20,6 18,0 0,00 8,34 0,16 Powiat kaliski 24,6 20,2 0,00 18,46 0,05 Powiat kêpiñski 15,9 19,4 0,00 16,40 0,04 Powiat kolski 24,5 11,2 0,30 13,90 0,07 Powiat koniñski 37,2 15,6 1,43 12,69 0,04 Powiat koœciañski 47,4 13,4 0,44 16,50 0,15 Powiat krotoszyñski 45,3 18,4 0,00 15,28 0,05 Powiat leszczyñski 47,6 24,6 1,30 9,10 0,15 Powiat miêdzychodzki 67,5 44,3 3,48 9,94 0,42 Powiat nowotomyski 10,5 37,8 0,92 9,20 0,23 Powiat obornicki 15,4 30,8 0,00 12,98 0,22 Powiat ostrowski 62,4 27,7 0,00 24,73 0,13 Powiat ostrzeszowski 83,0 34,3 0,00 12,22 0,09 Powiat pilski 41,9 28,2 0,91 10,30 0,11 Powiat pleszewski 9,9 19,1 0,00 8,04 0,13 Powiat poznañski 25,9 21,9 1,14 9,70 0,23 Powiat rawicki 0,3 14,8 0,00 14,11 0,09 Powiat s³upecki 48,7 15,0 2,01 16,78 0,08 Powiat szamotulski 21,6 30,4 0,86 8,64 0,10 Powiat œredzki 2,0 16,2 0,37 21,79 0,15 Powiat œremski 14,3 19,5 0,87 24,25 0,30 Powiat turecki 41,9 23,8 0,00 9,42 0,04 Powiat w¹growiecki 15,2 18,7 2,17 15,45 0,07 Powiat wolsztyñski 52,3 30,1 2,60 7,23 0,10 Powiat wrzesiñski 21,7 18,7 0,00 16,29 0,06 Powiat z³otowski 32,2 44,2 1,05 19,84 0,06 Œrednia 30,21 24,30 0,78 15,17 0,13 ród³o: Poczta [2006], za: GUS 2004; Biuro Planowania Przestrzennego Wielkopolskiego Urzêdu Marsza³kowskiego; obliczenia w³asne.
Województwo wielkopolskie pod wzglêdem cech krajobrazowych i stanu œro-dowiska naturalnego jest bardzo zró¿nicowane. Niektóre regiony Wielkopolski posiadaj¹ warunki szczególnie korzystne dla rekreacji oraz rozwoju turystyki, inne nie charakteryzuj¹ siê ju¿ takim nagromadzeniem walorów krajobrazo-wych. W celu porównania atrakcyjnoœci walorów krajobrazowych na terenie ca-³ego województwa za jednostki terytorialne wybrano powiaty.
W tabeli 1 zaprezentowano wartoœci badanych cech krajobrazowych dla po-szczególnych powiatów.
Wystêpowanie tych¿e zmiennych w du¿ym natê¿eniu, na okreœlonym terenie bezpoœrednio œwiadczy o wysokiej atrakcyjnoœci turystycznej danego obszaru ze wzglêdu na krajobraz, a poœrednio o stanie œrodowiska naturalnego, bogactwie œwiata fauny i flory. Stosunkowa du¿a liczba powiatów w województwie wiel-kopolskim i ich znaczne zró¿nicowanie pod wzglêdem wystêpowania walorów krajobrazowych, a co za tym idzie – trudnoœci w analizie, sta³y siê przes³ank¹ do dokonania ich podzia³u na grupy o podobnych w³aœciwoœciach rozpatrywanych cech krajobrazu przy wykorzystaniu analizy skupieñ metod¹ Warda. Uzyskany dendrogram przeciêto na poziomie 50 osi 100 Odl/Odl. maks., uzyskuj¹c piêæ grup powiatów charakteryzuj¹cych siê podobnymi w³aœciwoœciami, co przedsta-wiono na rysunku 1. Charakterystykê liczbow¹ analizowanych cech krajobrazu we wszystkich ustalonych grupach typologicznych zamieszczono w tabeli 2, a ich rozmieszczenie na rysunku 2. W tabeli 2, w ostatniej kolumnie,
zamie-RYSUNEK 1. Typologia powiatów województwa wielkopolskiego metod¹ Warda wed³ug podobieñstwa ich walorów krajobrazowych (dendrogram)
szczono równie¿ uzyskane wartoœci miernika syntetycznego, który umo¿liwi³ dokonanie waloryzacji poszczególnych grup powiatów wzglêdem ich przydat-noœci dla rozwoju turystyki wiejskiej.
Powiat miêdzychodzki po³o¿ony w zachodniej czêœci województwa wielko-polskiego, stworzy³ osobn¹, wyró¿niaj¹c¹ siê grupê I. Plasuje siê on na pier-wszym miejscu w Wielkopolsce g³ównie dziêki dwóm cechom: jeziornoœci, któ-ra wynosi 3,48% powierzchni, októ-raz liczby pomników przyrody na kilometr kwadratowy – 0,42. Analiza wskaŸnika lesistoœci pokaza³a, i¿ powiat miêdzy-chodzki zajmuje tu drugie miejsce – 44,3% powierzchni powiatu zajmuj¹ lasy i ustêpuje tylko czarnkowsko-trzcianeckiemu. Sytuacja kszta³tuje siê podobnie, je¿eli chodzi o powierzchniê o szczególnych walorach przyrodniczych, która stanowi 67,5% obszaru powiatu. Pod wzglêdem udzia³u ³¹k i pastwisk w ca³oœci u¿ytków rolnych powiat miêdzychodzki znajduje siê na przeciêtnym poziomie – 9,94%. Takie nagromadzenie naturalnych cech krajobrazu na niewielkim obsza-rze stwarza szczególnie dobre warunki dla rozwoju turystyki wiejskiej. Wyod-rêbnienie powiatu miêdzychodzkiego jako samodzielnej grupy typologicznej wskazywaæ mo¿e w tym przypadku na najlepsze warunki dla rozwoju turystki w tym powiecie w ca³ej Wielkopolsce. Potwierdzeniem najwy¿szego na tle
po-RYSUNEK 2. Grupy typologiczne powiatów województwa wielkopolskiego wed³ug podobieñstwa ich walorów krajobrazowych
wiatów wielkopolski wskaŸnika jeziornoœci jest fakt, i¿ w powiecie miêdzycho-dzkim wystêpuje ponad 50 jezior, z czego 35 spe³nia warunki I klasy czystoœci [www.miedzychod.pl].
W sk³ad grupy II wchodz¹ powiaty: chodzieski, czarnkowsko-trzcianecki, ostrowski, ostrzeszowski oraz z³otowski. S¹ to jednostki, w których wystê-puje du¿y udzia³ powierzchni o szczególnych walorach przyrodniczych. Le-sistoœæ kszta³tuje siê na wysokim poziomie – 38,3% powierzchni. Stosunko-wo niski wskaŸnik cechuje jeziornoœæ – wynosi tylko 0,5%. Powiaty wcho-dz¹ce w sk³ad II grupy po³o¿one s¹ na dwóch przeciwleg³ych biegunach wo-jewództwa. W pó³nocnej czêœci wielkopolski le¿y powiat chodzieski, czarnkowsko-trzcianecki i z³otowski, a na po³udniu – ostrowski i ostrze-szowski. Wszystkie powiaty tworz¹ korzystne warunki krajobrazowe i pozy-tywnie wp³ywaj¹ na mo¿liwoœci rozwoju turystyki wiejskiej i agroturystyki. Powiaty pó³nocnej czêœci wyró¿niaj¹ siê niepowtarzalnym w tej czêœci kraju ukszta³towaniem terenu, wyj¹tkowo urozmaiconym i bogatym w walory przyrodniczo-krajobrazowe. Powiaty ostrowski i ostrzeszowski, po³o¿one na terenie po³udniowej wielkopolski, posiadaj¹ na swoim terenie Park Krajob-razowy ,,Dolina Baryczy”, zg³oszony do sieci terenów przyrodniczo cennych Unii Europejskiej ,,Natura 2000”.
TABELA 2. Charakterystyki opisuj¹ce grupy typologiczne powiatów województwa wielkopolskiego wed³ug podobieñstwa ich walorów krajobrazowych
Grupa fx X1 X2 X3 X4 X5 WartoϾ miernika
syntetycznego Ia wartoœæ 67,5 44,3 3,5 9,9 0,4 9,49 X – œrednia 50,4 38,3 0,5 23,6 0,1 S – odchylenie 2,97 II standardowe 22,2 8,9 0,5 8,1 0,0 V – zmiennoœæ [%] 44,0 23,3 96,1 34,3 27,7 III X – œrednia 34,7 22,1 1,7 12,6 0,1 S – odchylenie 0,22 standardowe 15,9 7,0 0,7 4,6 0,0 V – zmiennoœæ [%] 45,8 31,5 40,0 36,8 34,7 IV X – œrednia 13,1 22,3 0,4 13,5 0,2 S – odchylenie –0,89 standardowe 8,5 7,6 0,5 5,9 0,0 V– zmiennoœæ [%] 64,4 33,9 117,8 43,7 23,5 V X – œrednia 27,7 17,5 0,1 15,0 0,1 S – odchylenie –2,24 standardowe 16,2 4,1 0,2 2,7 0,0 V – zmiennoœæ [%] 58,6 23,3 189,5 18,0 52,7
aDo grupy I zaklasyfikowano tylko jeden powiat, dlatego nie mo¿na obliczyæ œredniej ani pozosta³ych statystyk.
ród³o: Obliczenia w³asne na podstawie danych z tabeli 1 i rysunku 1.
Grupê III powiatów tworz¹: gnieŸnieñski, koniñski, leszczyñski, pilski, s³upecki, szamotulski, w¹growiecki, wolsztyñski. Charakteryzuj¹ siê one wysok¹ jeziornoœci¹ – wynosi ona 1,7%, co stanowi wartoœæ wy¿sz¹ ni¿ œre-dnia dla województwa – 0,78%. Wspó³czynnik zmiennoœci jeziornoœci w tej grupie jest stosunkowo niski, co oznacza, ¿e wszystkie te powiaty s¹ obfite
w wody powierzchniowe. Pozosta³e cechy krajobrazowe kszta³tuj¹ siê na po-ziomie œredniej dla województwa. Je¿eli chodzi o usytuowanie regionalne, to powiaty te w wiêkszoœci wystêpuj¹ przy wschodniej granicy województwa wielkopolskiego: powiat gnieŸnieñski, koniñski, s³upecki, w¹growiecki i szamotulski.
Grupa IV z³o¿ona jest z powiatów: gostyñskiego, grodziskiego, jarociñskie-go, nowotomyskiejarociñskie-go, obornickiejarociñskie-go, pleszewskiejarociñskie-go, poznañskiejarociñskie-go, œredzkiego oraz œremskiego. Analizuj¹c tabelê 2, mo¿na stwierdziæ, ¿e wszystkie piêæ bada-nych cech krajobrazowych w przypadku tej grupy kszta³tuje siê poni¿ej œredniej dla województwa wielkopolskiego. Wyj¹tkowo ma³¹ wartoœci¹ cechuje siê po-wierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chroniona w pro-cencie powierzchni ogólnej – œrednia dla tych powiatów wynosi zaledwie 13,1%, gdy dla ca³ej Wielkopolski – 30,21%. Tak¿e jeziornoœæ kszta³tuje siê na niskim poziomie. Grupa ta charakteryzuje siê relatywnie s³abymi walorami krajobrazowymi dla rozwoju turystyki na obszarach wiejskich. Prawie wszy-stkie powiaty po³o¿one s¹ w œrodkowej Wielkopolsce. Jedynie powiat nowo-tomyski le¿y przy zachodniej granicy województwa. Obszar œrodkowej Wiel-kopolski nie stwarza odpowiednich warunków przyrodniczych oraz nie posia-da walorów krajobrazowych warunkuj¹cych jego atrakcyjnoœæ pod k¹tem uprawiania agroturystyki.
W sk³ad grupy V wchodz¹ powiaty: kaliski, kêpiñski, kolski, koœciañski, krotoszyñski, rawicki, turecki, wrzesiñski. Grupa ta charakteryzuje siê sto-sunkowo ma³¹ powierzchni¹ o szczególnych walorach przyrodniczych praw-nie chronionych oraz najni¿sz¹ ze wszystkich grup lesistoœci¹. Tak¿e pod wzglêdem wód powierzchniowych grupa ta zajmuje ostatnie miejsce. Udzia³ ³¹k i pastwisk w ca³oœci u¿ytków rolnych jest na poziomie œredniej województwa i kszta³tuje siê podobnie w ca³ej grupie – 15%. Liczba pomników przyrody na jeden kilometr kwadratowy nie wyró¿nia siê na poziomie województwa. Reasumuj¹c, mo¿na powiedzieæ, ¿e grupa ta charakteryzuje siê niewielk¹ liczb¹ cech krajobrazowych pozytywnie wp³ywaj¹cych na mo¿liwoœci roz-woju turystyki na obszarach wiejskich. Regionalna analiza przydatnoœci wy-kazuje du¿e rozprzestrzenienie tych oœmiu powiatów na terenie Wielkopol-ski, aczkolwiek wszystkie one znajduj¹ siê w centralnej lub po³udniowej czêœci województwa.
Analizê skupieñ i waloryzacjê uzyskanych grup przeprowadzono przy za³o¿eniu, ¿e wszystkie z badanych cech posiadaj¹ taki sam dodatni wp³yw na atrakcyjnoœæ danego obszaru dla rozwoju turystki wiejskiej. Nale¿y je-dnak mieæ œwiadomoœæ, i¿ za³o¿enie to nie musi byæ prawdziwe. W celu zba-dania zale¿noœci pomiêdzy wystêpowaniem analizowanych cech krajobrazo-wych a przydatnoœci¹ danego obszaru dla rozwoju turystyki wiejskiej zasto-sowano regresjê wielu zmiennych. Ze wzglêdu na fakt, i¿ ,,przydatnoœæ” jest cech¹ niemierzaln¹, za zmienn¹ zale¿n¹ przyjêto liczbê gospodarstw turysty-ki wiejsturysty-kiej w danym powiecie. Nastêpnie przyst¹piono do badania, czy i jak mocno poszczególne zmienne niezale¿ne (X1– powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chroniona w procencie powierzchni
ogól-nej, X2– lesistoœæ, X3– jeziornoœæ, X4– udzia³ ³¹k i pastwisk w ca³oœci u¿yt-ków rolnych, X5– liczba pomników przyrody na jeden kilometr kwadratowy) wp³ywaj¹ na liczbê gospodarstw agroturystycznych w poszczególnych po-wiatach. Podjêto próbê oszacowania modelu regresji wielokrotnej z wszyst-kimi piêcioma zmiennymi. Okaza³o siê jednak, ¿e zmienna X4 – procent ³¹k i pastwisk w ca³oœci u¿ytków rolnych, jest najmniej istotna (istotnoœæ zbada-no testem t-Studenta) i wycofazbada-no j¹ z modelu. W modelu z czterema zmien-nymi zmienna X1 – powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chroniona w procencie powierzchni ogólnej, okaza³a siê równie¿ nieistotna i tak¿e wycofano j¹ z modelu. Ostatecznie statystycznie istotny okaza³ siê model z trzema zmiennymi:
Y= 0,22 X2+ 5,42 X3+ 32,55 X5
t-Student = (2,64) (3,92) (3,21) gdzie:
Y Рliczba gospodarstw turystyki wiejskiej, X2РlesistoϾ,
X3РjeziornoϾ,
X5– liczba pomników przyrody na jeden kilometr kwadratowy.
Wspó³czynnik determinacji tego modelu wynosi R2 = 0,86, a skorygowany
wspó³czynnik determinacji8 = 0,84. Oznacza to, ¿e ponad 80% zmiennoœci
zmiennej objaœnianej (niezale¿nej), czyli liczba gospodarstw agroturystycznych i turystyki wiejskiej, jest zale¿ne od zmiennoœci trzech zmiennych objaœniaj¹-cych (zale¿nych). Istotnoœæ funkcji potwierdza równie¿ wartoœæ testu Fischera-Sendecora F = 58,06, przy wymaganej wielkoœci poni¿ej 3.
Liczba gospodarstw turystyki wiejskiej w powiecie jest wiêc dodatnio zale¿-na od trzech zmiennych w modelu, przy czym zale¿-najbardziej istotny wp³yw zale¿-na liczbê gospodarstw wiejskich prowadz¹cych dzia³alnoœæ turystyczn¹ wykazuj¹ jeziornoœæ oraz lesistoœæ. Obie cechy spe³niaj¹ bardzo istotne funkcje dla tury-styki i rekreacji. Siedliska leœne oraz obszary wodne znakomicie nadaj¹ siê do aktywnego wypoczynku, odnowy si³ witalnych cz³owieka, kontaktu z natur¹. Du¿a jeziornoœæ i lesistoœæ determinuj¹ powstawanie gospodarstw zajmuj¹cych siê turystyk¹ wiejsk¹. Jednoczeœnie ich brak bezpoœrednio wp³ywa na znacz¹cy spadek atrakcyjnoœci krajobrazowej i œrodowiskowej danego obszaru. Liczba pomników przyrody na 1 km2 równie¿ posiada du¿y wp³yw na rozwój
turysty-ki, aczkolwiek koniecznoœæ ich wystêpowania nie jest ju¿ tak jednoznaczna. Przyci¹gaj¹ one turystów przede wszystkim ze wzglêdu na jakoœæ estetyki kra-jobrazu. Powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chro-niona w procencie powierzchni ogólnej sama w sobie nie determinuje procesu powstawania gospodarstw prowadz¹cych tego typu dzia³alnoœci pozarolniczej.
8 Skorygowany wspó³czynnik determinacji uwzglêdnia wp³yw liczby zmiennych w modelu, co
jest jedn¹ z wad zwyk³ego wspó³czynnika determinacji, który przybiera wiêksze wartoœci dla wiê-kszej liczby zmiennych.
Zmienna ta nie znajduje odzwierciedlenia w liczbie gospodarstw agroturysty-cznych, stanowi jednak istotny element uzupe³niaj¹cy pozosta³e cechy prze-strzeni rekreacyjnej. Przeprowadzone badanie pokaza³o, ¿e udzia³ ³¹k i pa-stwisk w ca³oœci u¿ytków rolnych jest cech¹, która w ¿adnym stopniu nie przek³ada siê na atrakcyjnoœæ danego terenu dla turystyki. Mo¿na oczywiœcie zauwa¿yæ przewagê estetyczn¹ ³¹k i pastwisk nad gruntami ornymi, nie ma to jednak istotnego znaczenia w przypadkach wystêpowania pozosta³ych ele-mentów krajobrazowych.
PODSUMOWANIE
Przeprowadzone badania dotycz¹ce zró¿nicowania walorów krajobrazo-wych w Wielkopolsce pozwalaj¹ na sformu³owanie nastêpuj¹cych wnios-ków:
1. Województwo wielkopolskie jest zró¿nicowane regionalnie pod wzglê-dem nagromadzenia cech krajobrazowych, a co za tym idzie – przydatnoœci dla rozwoju turystyki wiejskiej.
2. Szczególne nagromadzenie badanych cech krajobrazowych wystêpuje w powiatach zlokalizowanych w pó³nocnej czêœci Wielkopolski. Powiaty po-³o¿one w centralnej i po³udniowej czêœci województwa charakteryzuj¹ siê stosunkowo mniejsz¹ przydatnoœci¹ dla rozwoju turystyki wiejskiej.
3. Spoœród uzyskanych grup typologicznych szczególnie wyró¿nia siê grupa I, w sk³ad której wchodzi jednie powiat miêdzychodzki. W powiecie tym wszystkie badane cechy charakteryzuj¹ siê du¿ymi wartoœciami w sto-sunku do œrednich dla ca³ego województwa, o czym œwiadczy du¿a wartoœæ miernika syntetycznego. Jednak o zaklasyfikowaniu tego powiatu jako jednej grupy zadecydowa³y przede wszystkim wyj¹tkowo wysoki wskaŸnik jezior-noœci oraz liczba pomników przyrody na kilometr kwadratowy. W powiecie tym znajduje siê szczególnie du¿a liczba gospodarstw agroturystycznych (25), co stanowi potwierdzenie znaczenia walorów krajobrazowych dla roz-woju turystyki wiejskiej.
4. Wp³yw badanych walorów krajobrazowych na przydatnoœæ danego regionu dla uprawiania turystyki wiejskiej nie jest jednakowy. Do cech o szczególnym znaczeniu nale¿¹: jeziornoœæ, lesistoœæ oraz liczba pomników przyrody na jeden kilometr kwadratowy. Statystycznie nieistotny wp³yw na liczbê gospodarstw w danym powiecie wykazuj¹ zmienne: udzia³ ³¹k i pastwisk w ca³oœci u¿ytków rolnych oraz powierzchnia o szczególnych walorach przyrodniczych prawnie chroniona w procencie powierzchni ogólnej.
BIBLIOGRAFIA
Bott-Alama A., 2005: Uwarunkowania rozwoju turystyki wiejskiej w województwie
zachodniopo-morskim.Wydawnictwo Uniwersytetu Szczeciñskiego, Szczecin.
Czy¿ewski A., Henisz-Matuszczak A., 2004: Rolnictwo Unii Europejskiej. Studium porównawcze
struktur wytwórczych i regulatorów rynków rolnych. Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznañ.
Dêbniewska M., Tkaczuk M., 1997: Agroturystyka. Koszty, ceny, efekty. Poltext,Warszawa. Everitt B., 1980: Cluster analysis. Halsted Press, New York.
Iwicki S., 2006: Zagospodarowanie turystyczne obszarów wiejskich. Wydawnictwo Uczelniane WSG, Bydgoszcz.
Jalinik M., 2002: Agroturystyka na obszarach przyrodniczo cennych. Wydawnictwo Politechniki Bia³ostockiej, Bia³ystok.
Ko¿uchowski K., 2005: Walory przyrodnicze w turystyce i rekreacji. Kurpisz S.A., Poznañ. Majewski J., 1998: Turystyka wiejska-miêdzy rozwojem a ochron¹ dziedzictwa. W: Rozwój
obsza-rów wiejskich w perspektywie integracji z Uni¹ Europejsk¹. Instytut Miko³aja Kopernika, Toruñ.
Poczta F., 2006: Walory krajobrazowe a mo¿liwoœci rozwoju turystyki na obszarach wiejskich. Maszynopis. Katedra Ekologii Cz³owieka, AWF, Poznañ 2006.
Soko³owski A., 2002: Metody stosowane w data mining. StatSoft Polska.
Statsoft: STATISTICA (data analysis software system), version 6. StatSoft, Inc 2004
(www.stat-soft.com).
Ward J.H., 1963: Hierarchical grouping to optimize an objective function. “Journal of the Ameri-can Statistical” 58.
Wiatrak A.P., 1995: Czynniki okreœlaj¹ce rozwój turystyki na obszarach wiejskich. ,,Problemy Tu-rystyki” 1–2.
Wysocki F., Lira J., 2003: Statystyka opisowa. Wydawnictwo Akademii Rolniczej w Poznaniu, Po-znañ.
www.miedzychod.pl/
FEATURES OF THE NATURAL ENVIRONMENT
AS A DETERMINANT OF THE DEVELOPMENT OF RURAL TOURSIM IN THE REGION OF WIELKOPOLSKA
Abstract. Rural areas constitute a valuable environment and offer proper conditions for the
development of tourism. The intensifying tendency towards tourist trips to rural areas with attractive natural environment can be linked to the popularization of the idea of sustainable development and, consequently, to the growing pro-environmental awareness of the world's communities. The rural recreational space and its landscape attractiveness exert a strong influence on the development of agri-tourism. The authors of the article attempt to identify the attractive features of the landscape of the Wielkopolska region and to classify and assess the types of rural areas existing in Wielkopolska from the point of view of opportunities they offer for the development of tourism. The research covered the qualities of the landscape of the Wielkopolska region, analysed in accordance with its division into 31 administrative districts (poviats), and took into account some measurable factors: legally protected areas of especially great natural value (shown as a percent of the total area), the share of woodland
(in the total area), the share of lakes, (in the total area), the share of meadows and pasture-land in the total area of arable pasture-land (in %), the number of monuments of nature per 1 km2.
The following methods were used to conduct the research: multidimensional grouping in accordance with Ward's method, valorisation of groups with the help of a synthetic measure and linear regression of numerous variables. The conducted analyses have indicated that the northern parts of the Wielkopolska region have a larger potential for the development of tourism than its other parts. On the other hand, factors decisive for the number of farms engaging in agri-tourism are: the proportion of lakes, the proportion of forests and the number of monuments of nature per 1 km2.
