Medycyna Wet. 2006, 62 (11) 1306
Praca oryginalna Original paper
Konie to zwierzêta przystosowane do ¿ycia na du-¿ej przestrzeni, gdzie istotnym atrybutem zdrowia jest sprawny narz¹d ruchu. Jego dysfunkcje maj¹ najczê-ciej t³o urazowe, wynikaj¹ce z niew³aciwego wyko-rzystywania tych zwierz¹t w sporcie i rekreacji. Wielu u¿ytkowników nie mo¿e sobie pozwoliæ na zapewnie-nie koniom odpowiedzapewnie-niego, czasoch³onnego treningu ruchowego, który odpowiada³by ich naturalnym i ko-niecznym dla zdrowia potrzebom. Od koni wycigo-wych i skacz¹cych przez przeszkody wymaga siê uzys-kania w krótkim czasie du¿ej sprawnoci wyczyno-wej, do której czêsto nie dojrza³a jeszcze ich budowa i kondycja (16). Rezultatem takiego stanu rzeczy s¹ schorzenia koñczyn o charakterze przeci¹¿eniowo-ura-zowym. Lekarz rozpoznaje wtedy stany zapalne lub zwyrodnieniowe w obrêbie narz¹du ruchu. Szczegól-nie patologie te obejmuj¹ tkanki buduj¹ce staw pêci-nowy (3, 15). Ich obrazowanie radiologiczne czy ultrasonograficzne nie zawsze wystarcza do postawie-nia celnej diagnozy. St¹d istnieje aktualna potrzeba odwo³ywania siê do metod klasycznych, w tym nak³u-cia torebki stawowej zwanej tak¿e punkcj¹ stawu (2). Celem badañ by³o okrelenie, któr¹ z opisywanych w literaturze technik nak³ucia stawu pêcinowego (ar-ticulatio phalangis primae) mo¿na uznaæ za najprost-sz¹ metodycznie i najbardziej optymaln¹ dla celów diagnostycznych i terapeutycznych
Materia³ i metody
Badania wykonano na 30 preparatach pomiertnych koñ-czyn przednich, pochodz¹cych od wa³achów i klaczy nie-rasowych w wieku 8-15 lat. Ka¿dy preparat obejmowa³ odcinek koñczyny od nadgarstka do kopyta i by³ wykorzys-tany jednorazowo do testów w ci¹gu 24 h po uboju
zwie-rzêcia. Badania uwzglêdnia³y 3 ró¿ne dostêpy (nak³ucia; miejsca punkcji) stawu ródrêczno-palcowego (pêcino-wego):
grzbietowe, wk³ucie na bocznej krawêdzi prostowni-ka palcowego wspólnego;
tylno-boczne, wk³ucie od strony bocznej, w miejscu ograniczonym koci¹ ródrêcza III, miêniem miêdzykost-nym i zgrubieniem odcinka dalszego koci ródrêcza IV;
boczne, na koñczynie zgiêtej, ig³ê wprowadza siê przez wiêzad³o poboczne boczne trzeszczki pêcinowej w miej-scu ograniczonym od strony grzbietowej k³ykciem bocz-nym koci ródrêcza III, a od strony d³oniowej trzeszczk¹ boczn¹ (ryc. 1-3).
Ka¿de z powy¿szych miejsc punkcji oceniono 2 testa-mi: testem dostêpnoci (15 preparatów) i testem rozmiesz-czenia (15 preparatów). Prócz tego ocenie poddano nastê-puj¹ce fizykalne cechy pozyskanej po nak³uciu stawu mazi stawowej: wygl¹d (barwa, przejrzystoæ, lepkoæ), obec-noæ form upostaciowanych (fragmentów tkanek, chrz¹st-ki, b³ony maziowej). W ocenie mazi uwzglêdniano ponad-to jej wygl¹d po odwirowaniu z szybkoci¹ 200 g.
Test dostêpnoci wykonano przez nak³ucie stawu w dwo-jaki sposób: na lepo (12 preparatów) oraz pod kontrol¹ USG (3 preparaty). Ocena polega³a na okreleniu liczby nak³uæ (prób) potrzebnych do uzyskania skutecznego do-stêpu do jamy stawowej. Skuteczny dostêp oznacza³ na-k³ucie torebki stawowej, którego celnoæ objawia³a siê spon-tanicznym wyciekiem przez ig³ê mazi stawowej.
Test rozmieszczenia ocenia³ przy pomocy radiogramów zakres i sposób wype³nienia rodkiem kontrastuj¹cym jamy stawowej. Po prawid³owym (skutecznym) nak³uciu stawu i aspiracji z jego wnêtrza 5 ml p³ynu stawowego, wstrzyki-wano rodek kontrastuj¹cy (Omnipaque 300 mgl/ml) w ilo-ci 5 ml. Czas od wstrzykniêilo-cia rodka kontrastowego do wykonania badania rentgenowskiego wynosi³ 5 minut.
Ocena miejsc punkcji stawu pêcinowego koni
KORNEL RATAJCZAK, ARTUR BZORSKI
Katedra i Klinika Chirurgii Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej AR, pl. Grunwaldzki 51, 50-366 Wroc³aw
Ratajczak K., Bzorski A.
Evaluation of fetlock joint puncture locations in horses Summary
Horses limb preparations (24 h after horses slaughter) were examined to determine which locations of the fetlock are the most favorable for puncturing for therapeutic and diagnostic purposes. An accessibility test (effectiveness of joint puncture with and without using USG) and distribution test (degree and range of penetration joint cavity Omnipaque). The research has proved that a dorsal puncture is the simplest and provides the most optimal distribution of contrast in the entire synovial cavity. A posterior-lateral puncture obtained a slightly lesser evaluation. In practice, the most difficult access to the synovial cavity is through the use of the lateral puncture.
Medycyna Wet. 2006, 62 (11) 1307 W tym okresie koñczynê 10-krotnie powoli zginano i
pro-stowano. Badanie rentgenowskie przeprowadzano wyko-nuj¹c zdjêcie w dwóch projekcjach: grzbietowo-d³oniowej (strza³kowa) i boczno-przyrodkowej (boczna). Uzyskane w ten sposób dwa radiogramy z ka¿dej koñczyny podlega-³y ocenie, w której ustalano umiejscowienie i wielkoæ cie-nia kontrastu oraz stopieñ jego wysycecie-nia w jamie stawo-wej (ryc. 4). Wyniki tej oceny punktowano nastêpuj¹co: 3 pkt. obraz ca³kowitego wype³nienia jamy stawowej i jej zachy³ków (recessus dorsalis et volaris) rodkiem kon-trastuj¹cym, którego cieñ by³ intensywny i równomiernie roz³o¿ony w badanej przestrzeni; 2 pkt. czêciowe wy-pe³nienie jamy stawowej, cieñ o strukturze nieregularnej, lecz dobrze nasyconej; 1 pkt. cieñ o bardzo ma³ej po-wierzchni, nieregularny s³abo nasycony. W sumie ocenie poddano 30 radiogramów, tzn. 10 radiogramów (5 bocz-nych i 5 strza³kowych) z ka¿dego z 3 badabocz-nych dostêpów stawowych.
Wyniki i omówienie
Rezultaty uzyskane testem dostêpnoci przedstawia tab. 1. We wszystkich testowanych miejscach nak³u-cie wykonywane pod kontrol¹ USG by³o zawsze sku-teczne w pierwszej próbie. Generalnie, rozpatruj¹c próby lepe i z pomoc¹ ultrasonografii, nak³ucie grzbie-towe stawu pêcinowego (ryc. 1) okaza³o siê najbar-dziej skuteczn¹ technik¹ punkcji, uzyskuj¹c w tecie dostêpnoci najwy¿szy wynik (x = 1,2). Z przeprowa-dzonych w tym miejscu piêciu prób, cztery by³y sku-teczne przy pierwszym wk³uciu, jedna próba by³a cel-na za drugim cel-nak³uciem. Aspiracja p³ynu stawowego by³a zawsze mo¿liwa, p³yn stawowy z ³atwoci¹ poz-wala³ przetoczyæ siê do strzykawki. W badaniu fizy-kalnym mazi, wszystkie oceniane parametry by³y pra-wid³owe.
Nak³ucie tylno-boczne (ryc. 2) charakteryzowa³o siê nieco gorszym wynikiem. Celne wk³ucie koñcz¹ce siê wyp³ywem p³ynu stawowego uzyskiwano rednio po drugiej próbie (x = 2). Podczas aspiracji p³ynu stawo-wego pojawi³y siê smu¿ki krwi daj¹ce czerwone za-barwienie p³ynu. Zawarta w p³ynie stawowym krew by³a czerwona, niehemolizowana, po odwirowaniu p³yn stawowy by³ przejrzysty, barwy s³omkowej.
Nak³ucie boczne (ryc. 3) w porównaniu z poprzed-nimi technikami sklasyfikowano na ostatnim miejscu. Prawid³owy dostêp do stawu z tego miejsca punkcji udawa³o siê wykonaæ rednio przy trzeciej próbie na-k³ucia (x = 3). P³yn maziowy pozyskiwany t¹ ostatni¹ technik¹ odznacza³ siê, podobnie jak w technice na-k³ucia grzbietowego, prawid³owym wygl¹dem.
Rezultaty testu rozmieszczenia przedstawia tab. 2. Nak³ucie grzbietowe uzyska³o redni¹ ocenê 2,5 pkt. Radiogramy projekcji strza³kowej po tym¿e nak³uciu, we wszystkich 5 próbach, oceniono na 3 pkt., nato-miast radiogramy z projekcji boczno-przyrodkowej na 2 pkt. (ryc. 4).
Nak³ucie tylno-boczne uzyska³o ni¿sz¹ ocenê. W obu projekcjach w bezporednim s¹siedztwie ig³y,
Tab. 1. Wyniki testu dostêpnoci
Objanienia: x rednia liczba nak³uæ potrzebnych do uzyskania skutecznego dostêpu do jamy stawowej, n liczba prób, czyli preparatów koñczyn o p e l a n b ó s o p S G S U ¹ l o rt n o k d o p + a i n e z c il b O æ u ³ k a n a b z c il Wynik x G S U nalepo e i c u ³ k a N e w o t e i b z r g n=5 1 1 1 2 1 1,2 e n z c o b -o n l y t n=5 1 2 2 2 3 2,0 e n z c o b n=5 1 3 3 5 3 3,0
Ryc. 1. Nak³ucie grzbietowe
Objanienia: A koæ kopytowa, B koronowa, C pêcinowa, D ródrêczna III, E ciêgno miênia prostownika wspólnego palca, F chrz¹stka kopytowa, G trzeszczka bli¿sza palca, H miêsieñ miêdzykostny
Ryc. 2. Nak³ucie tylno-boczne Objanienia: jak na ryc. 1.
Ryc. 3. Nak³ucie boczne Objanienia: jak na ryc. 1.
Medycyna Wet. 2006, 62 (11) 1308
czyli w okolicy zachy³ka d³oniowego, zakres rozprze-strzenienia kontrastu by³ bardzo dobry, natomiast za-chy³ek grzbietowy nie wype³nia³ siê równomiernie, a cieñ kontrastu charakteryzowa³ siê niejednorodnym wysyceniem i kszta³tem; ca³oæ oceniono na 2 pkt. Na-k³ucie boczne otrzyma³o najni¿szy wynik wynosz¹cy 1 pkt. Pomiêdzy k³ykciem bocznym koci ródrêcza III a trzeszczk¹ boczn¹, rodek kontrastuj¹cy by³ widoczny w obrazach z obu projekcji, natomiast w dal-szych obszarach torebki stawowej, a zw³aszcza w za-chy³ku grzbietowym i d³oniowym penetracja oraz wy-sycenie obszaru jamy stawowej by³o niedostateczne. Zauwa¿ono, ¿e rozprzestrzenianie kontrastu ulega³o os³abieniu wprost proporcjonalnie do odleg³oci od ostrza wprowadzonej ig³y.
W ostatnich latach mo¿na zaobserwowaæ w naszym kraju rosn¹ce zainteresowanie sportem i rekreacj¹ z udzia³em koni. Ze wzglêdu na budowê anatomiczn¹ i specyfikê u¿ytkowania tych zwierz¹t, miejscem
naj-bardziej nara¿onym na kontuzje s¹ koñczyny. Jednym z czêstych powodów interwencji lekarskich s¹ choro-by stawów. Szczególnie eksponowanym na urazy, a w konsekwencji stany zapalne i zwyrodnieniowe, jest staw pêcinowy (2, 10, 11). Dlatego znajomoæ jego anatomii, topografii i metod diagnozowania jest szcze-gólnie wa¿na w praktyce klinicznej.
Wspó³czenie stosowane w ortopedii koni metody diagnostyczne, wykorzystuj¹ce techniki wizyjne, np.: scyntygrafia, sonografia i artroskopia, daj¹ mo¿liwoæ bezporedniego obrazowania wnêtrza stawu (17). Z informacji literaturowych wynika jednak, ¿e rów-nie¿ tradycyjne metody badania narz¹du ruchu maj¹ ci¹gle zasadnicze, ponadczasowe znaczenie w obiek-tywnym rozpoznaniu choroby stawu. Wród nich wa¿-na jest metoda wa¿-nak³ucia (punkcji) stawów (8).
Punkcja stawu jest jedynym sposobem jego miej-scowego znieczulenia. Wy³¹czenie bólu mo¿e pe³niæ rolê terapeutyczn¹ lub rozpoznawcz¹. Diagnostyczne powierzchniowe znieczulenie torebki stawowej s³u¿y identyfikacji chorego stawu, zaburzaj¹cego funkcje ruchowe koñczyny. Nak³ucie stawu stanowi te¿ wstêp-ny etap badania lub leczenia artroskopowego. Naj-czêciej jednak punkcja stawu s³u¿y pozyskaniu mazi stawowej dla oceny jej jakoci drog¹ badania bakte-riologicznego, cytologicznego czy te¿ biochemiczne-go. Uzyskane w ten sposób szczegó³owe wyniki po-zwalaj¹ na podjêcie racjonalnie uzasadnionego lecze-nia. Zale¿nie od postawionego rozpoznania podaje siê do stawu odpowiednie leki, np.: glikokortykosteroidy, niesteroidowe rodki przeciwzapalne, antybiotyki, leki homeopatyczne, glukozaminoglikany. Podanie leku bezporednio do stawu intensyfikuje i przypiesza jego dzia³anie (4, 7, 8, 18). Nowoczesne leczenie jest za-tem prawie zawsze zwi¹zane z koniecznoci¹ uzyska-nia dostêpu do jamy stawowej przez jej nak³ucie.
W pimiennictwie opisane s¹ trzy techniki dostêpu do przestrzeni stawu pêcinowego (2, 5, 6, 10, 13, 15). Przeprowadzone w³asne badania zmierza³y do wska-zania, która z nich pozwala najszybciej i naj³atwiej uzyskaæ dostêp do jamy stawu.
Za kryterium wartociuj¹ce wybrane miejsca punk-cji przyjêto test dostêpnoci stawu podczas jego na-k³uwania oraz test rozmieszczenia rodka cieniuj¹ce-go w jamie stawowej.
Uzyskane wyniki pokaza³y, ¿e najlepiej te kryteria spe³nia technika wk³ucia grzbietowego, czyli wk³ucia maj¹cego miejsce na bocznej krawêdzi prostownika palcowego wspólnego. Cechowa³a siê ona najmniej-sz¹ liczb¹ nak³uæ chybionych, jednoczenie okaza³a siê najlepsz¹ ze wzglêdu na sposób penetracji p³ynu kontrastuj¹cego we wnêtrzu stawu. Punkcja grzbieto-wa wyró¿nia³a siê wysok¹ dostêpnoci¹ stawu dla wprowadzanego rodka cieniuj¹cego. Nale¿y wiêc wnosiæ, i¿ ta technika zapewni podobnie korzystny sposób dystrybucji w ca³ej jamie stawowej i obu jej zachy³kach w przypadku dostawowego wstrzykiwa-nia leków, w tym rodków miejscowego znieczulewstrzykiwa-nia.
Tab. 2. Wyniki testu rozmieszczenia
Objanienia: n liczba prób, czyli preparatów koñczyn; 1-3 pkt. kwalifikacja wed³ug skali podanej w tekcie, obszaru i inten-sywnoci wype³nienia jamy stawu rodkiem kontrastuj¹cym w ob-razie RTG e i c u ³ k a N Projekcja Wynik a w o k ³ a z rt s boczna e w o t e i b z r G n=5 3pk.t 2pk.t 2,5pk.t e n z c o b -o n l y T n=5 2pk.t 2pk.t 2pk.t e n z c o B n=5 1pk.t 1pk.t 1pk.t
Ryc. 4. Radiogram stawu pêcinowego w projekcji strza³ko-wej i boczno-przyrodkostrza³ko-wej; rozmieszczenie rodka cieniu-j¹cego po wk³uciu grzbietowym
Medycyna Wet. 2006, 62 (11) 1309 To miejsce nak³ucia, jak wynika z naszej praktyki
klinicznej, z anatomicznych wzglêdów u³atwia wycie-kanie p³ynu podawanego pomp¹ do stawu podczas zabiegu jego p³ukania. Wspó³czenie procedura, usu-waj¹ca patologiczn¹, zaka¿on¹ ma stawow¹ i stymu-luj¹ca regeneracjê chrz¹stki szklistej, jest metod¹ z wy-boru w leczeniu infekcji stawów nie poddaj¹cych siê terapii zachowawczej (11, 12, 14).
Punkcja tylno-boczna wymaga³a rednio dwóch prób dla uzyskania dostêpu do wnêtrza stawu, a wiêc nie-znacznie ustêpowa³a pod tym wzglêdem punkcji grzbietowej. Natomiast z tego miejsca nak³ucia kon-trast rozprzestrzenia³ siê równomiernie i uzyskiwa³ mocno wysycany cieñ tylko w d³oniowych obszarach jamy stawowej (recessus volaris). Uzyskane punktaty zawsze zabarwione by³y na kolor czerwony. Misheff i wsp. (9), pos³uguj¹c siê t¹ technik¹ nak³ucia tylno-bocznego, odnotowali zmiany zabarwienia p³ynu, wy-nikaj¹ce z obecnoci w nim domieszki krwi. Obecne w tym miejscu naczynia krwionone predysponuj¹ do krwotoku, krwawieñ b¹d krwiaków wystêpuj¹cych w podskórzu lub wnêtrzu stawu. Jak podaje Bia³kow-ska-Puszczewicz i wsp. (1), p³yn krwisty mo¿e powstaæ w wyniku domieszki krwinek czerwonych pochodz¹-cych z uszkodzonego naczynia podczas nak³ucia sta-wu (przyczyna wtórna) lub z naczynia uszkodzonego w wyniku procesu chorobowego (przyczyna pierwot-na). Aby zró¿nicowaæ przyczynê, nale¿y p³yn odwiro-waæ. P³yn ¿ó³ty i przejrzysty po odwirowaniu oznacza krew pochodz¹c¹ z naczynia uszkodzonego podczas nak³ucia. Barwa p³ynu niezmieniona wskazuje na pa-tologiczn¹ przyczynê czerwonego zabarwienia p³ynu stawowego. McIlwraith (8) zwraca uwagê, ¿e ujemne cinienie w strzykawce podczas próby uzyskania p³ynu stawowego mo¿e spowodowaæ jatrogenne krwawienia.
Punkcja boczna okaza³a siê najtrudniejsz¹ technik¹ uzyskania dostêpu do stawu pêcinowego, a zasiêg roz-przestrzeniania kontrastu, podawanego z tego miejsca wk³ucia by³ ograniczony zarówno w zachy³ku grzbie-towym (recessus dorsalis), jak i d³oniowym (recessus volaris). Podczas punkcji ig³ê wprowadzamy przez wiêzad³o poboczne boczne trzeszczki pêcinowej (li-gamentum collaterale laterale), co zapewne ograni-cza komplikacje uszkodzenia naczyñ krwiononych. Dodatkowo zaobserwowano, ¿e to miejsce sprzyja pozyskaniu bez oporów du¿ej objêtoci p³ynu stawo-wego, potrzebnego do przeprowadzenia jego badañ laboratoryjnych.
Prawid³owe wykonanie nak³ucia stawu wymaga prócz wiedzy teoretycznej z zakresu anatomii topo-graficznej, tak¿e sprawnoci manualnej, któr¹ mo¿na uzyskaæ drog¹ intensywnej praktyki. Z dowiadczeñ zebranych w trakcie tych studiów wynika, ¿e precy-zyjnemu okreleniu w³aciwego miejsca nak³ucia, jak i prawid³owej, atraumatycznej realizacji pozyskiwa-nia p³ynu stawowego s³u¿y³y dobrze æwiczepozyskiwa-nia wyko-nywane i powtarzane wielokrotnie na preparatach po-miertnych koñczyn koni.
Bior¹c pod uwagê czêstoæ wystêpowania chorób stawów u koni oraz aktualnoæ i uniwersalizm punk-cji stawów jako techniki diagnostycznej, szczególne-go znaczenia nabiera wybór techniki punkcyjnej. Win-na oWin-na gwarantowaæ zarówno optymaln¹ dostêpnoæ miejsca nak³ucia, ³atwoæ pozyskiwania punktaku z wnêtrza stawu, jak i dostateczne rozprowadzenie le-ków lub anestetyle-ków podawanych dostawowo. Z prze-prowadzonej analizy wynika, ¿e te oczekiwania najle-piej wype³nia technika nak³ucia grzbietowego.
Pimiennictwo
1.Bia³kowska-Puszczewicz G., Puszczewicz M., Zimmermann-Górska I.: Atlas p³ynu stawowego. Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 1995.
2.Bzorski A., Chrószcz A., Henklewski R., Janeczek M., Wojnar M.: Iniekcje dostawowe w koñczynie piersiowej konia. Mag. Wet. 2005, 14, 40-42. 3.Henklewski R., Janeczek M., Wojnar M.: Anatomia prawid³owa stawu
ród-rêczno-cz³onowego u konia w obrazie usg. Mag. Wet. 2003, 12, 43-45. 4.Kania B. F., Dêbski B., Redel S., Wojnowski B.: Kwas hialuronowy i jego
stosowanie w leczeniu choroby zniekszta³caj¹cej stawy u zwierz¹t. Medycy-na Wet. 1997, 53, 494-499.
5.Konig H. E., Liebich H. G.: Anatomie der Haussaugetiere. Band I. Bewe-gungsappart. Schattauer, Stuttgart, New York 1999.
6.£ukasik M.: Badanie ortopedyczne koni w Newmarket. Mag. Wet. 1998, 4, 279-285.
7.Maldonado R., Garces H., Auba J., Horwath A.: Synovial aldehyde groups in equine joint disease. Equine Vet. J. 1983, 15, 168-169.
8.McIlwraith C. W., Billinghurst R. C., Frisbie D. D.: Current and future diagnostic means to better characterize osteoarthritis in the horse routine synovial fluid analysis and synovial fluid and serum markers. AAEP Pro-ceedings, San Diego 2001, 171-179.
9.Misheff M. M, Stover S. M.: A comparison of two techniques for arthrocente-sis of the equine metacarpophalangeal joint. Equine Vet. J. 1991, 23, 273--276.
10.Pool R. R., McIlwraith C. W., Trotter G. (red.): Joint Disease in the Horse. Saunders W. B. Co., Philadelphia 1996, s. 87-104.
11.Riemersma D. J., Vos N. J., Ducharme N. G.: Septic arthritis in foals, a retro-spective analysis of 81 cases, treated at the college of veterinary medicine. Cornell University. ECVS Proceedings, Seattle 2005, s. 56-59.
12.Rijkenhuizen A. B. M., Meijer M. C., Van Weeren P. R.: Clinical experiences of treating septic arthritis in the equine by repeating joint lavage: a series of 39 cases. J. Vet. Med. A 2000, 47, 351-365.
13.Rose R. J., Frauenfelder H. C.: Arthrocentesis in the horse. Equine Vet. J. 1982, 14, 173-177.
14.Schneider R. K., Bramlage L. R., Mecklenburg L. M., Moore R. M., Gadel A. A.: Open drainage, intra-articular and systemic antibiotics in the treatment of septic arthritis/tenosynovitis in horses. Equine Vet. J. 1992, 24, 443-449.
15.Stashak T. S.: Adams Lahmheit bei Pferden. Verlag M. H. Schaper, Hanno-ver 1989.
16.Szarska E.: Ocena m³odych koni startuj¹cych w dyscyplinie rajdów d³ugo-dystansowych. Medycyna Wet. 2005, 61, 448-450.
17.W¹sowski R., Brzeski W., Adamiak Z., Nowicki M.: Technika badania artro-skopowego wybranych stawów koñczyn u koni. Medycyna Wet. 1997, 53, 650-653.
18.Weeren P. R. Van: Einfluss von Antibiotika auf den Gelenkknorpelmetabolis-mus. Pferedeheilkunde 2003, 4, 412-413.
Adres autora: prof. dr hab. Kornel Ratajczak, pl. Grunwaldzki 51, 50-366 Wroc³aw; e-mail: kornel@ozi.ar.wroc.pl
