Niedozwolone oddziaływanie na wolę testatora. Groźba a nieważność testamentu. Analiza porównawcza Kodeksu cywilnego, Bürgerliches Gesetzbuch oraz Code civil des Franęais

Aleksandra Grześkowiak

adwokat, członek Wielkopolskiej Izby Adwokackiej w Poznaniu

Niedozwolone oddziaływanie na wolę testatora.

Groźba a nieważność testamentu. Analiza porównawcza

Kodeksu cywilnego, Bürgerliches Gesetzbuch

oraz Code civil des Franęais1

Wprowadzenie

Po śmierci testatora, gdy nie m ożna już uzyskać od niego inform acji i wyja­ śnień co do jego rzeczywistych intencji, jego wola i zamiary poddaw ane są ocenie przez osoby trzecie. W przypadku testam entu, jako czynności prawnej jednostronnej, zbędne jest branie p o d uwagę sytuacji i korzyści osób innych niż testator2. Form a ostatniej woli podlega dalej idącym rygorom niż czynno­ ści praw ne między osobam i żyjącymi3.

Z m arły nie m a możliwości uchylenia się od skutków praw nych czynności, więc ustawodawca m usiał sform ułować odrębne konsekwencje w ad oświad­ czenia woli w prawie spadkowym. Jako jedyne racjonalne rozwiązanie jawi się sądowa możliwość stwierdzenia nieważności testam entu. Z tego względu

1 Składam serdeczne podziękow ania m ojem u opiekunow i naukow em u profesorow i doktorow i habilitow anem u W ojciechowi Dajczakow i za cenne uwagi i wskazówki udzielane podczas pisania niniejszej pracy oraz profesorowi doktorow i C hristianow i Baldusowi za możliwość korzystania z zasobów biblioteki U niw ersytetu w H eidelbergu.

Ź ró d ła finansowania: projekt badawczy realizowany w ram ach Institutenpartnerschaft przez Insty tu t H istorii Prawa U niw ersytetu w H eidelbergu (prof, d r C h. Baldus) i K atedrę Prawa Rzymskiego i H istorii Prawa Sądowego U niw ersytetu im. A dam a M ickiewicza w Poznaniu (prof, d r hab. W. Dajczak). Środki na te badania zostały uzyskane w ram ach k o n kursu prze­ prow adzonego przez Fundację im . Alexandra von H u m b o ld ta w Bonn.

2 B. Lewaszkiewicz-Petrykowska, Wady oświadczenia woli p rzy sporządzeniu testamentu, [w:]

Prace z praw a cywilnego wydane dla uczczenia pracy naukowej Profesora Józefa Stanisława P ią- towskiego, red. B. Kordasiewicz, E. Łętowska, W rocław—Warszawa—Kraków—G dańsk—Łódź

1985, s. 201.

3 B. M ugdan, D ie gesammten M aterialien z u m Bürgerlichen Gesetzbuch f ü r das Deutsche Reich, t. 5: Erbrecht, Berlin 1899, s. 538.

wady oświadczenia woli z części ogólnej (w przypadku prawa francuskiego - z części dotyczącej zobowiązań) nie pow inny być traktow ane tożsam o z w a­ dam i oświadczenia woli ujaw nionym i po śmierci spadkodawcy, gdyż mają inny charakter. W odniesieniu do jednostronnych czynności praw nych nie występuje potrzeba wyważenia interesów stron. C hro nion y jest jedynie in ­ teres spadkodawcy, prawidłowość powzięcia przez niego decyzji i wyrażenia woli4. W związku z tym , biorąc za podstaw ę historię powstania kodeksów cy­ w ilnych Polski, N iem iec i Francji oraz orzecznictwo sądowe, postawić należy pytanie o to, jaka jest specyfika5 groźby kierowanej do testatora, a także jaka jest funkcjonalność6 tejże wady oświadczenia woli w odniesieniu do innych środków ochrony przed niedozw olonym oddziaływaniem.

Bezprawność groźby, czyli o groźbie

w znaczeniu obiektywnym oraz subiektywnym

Istotnym założeniem wynikającym z części ogólnej — zarówno w prawie nie­ m ieckim , jak i polskim — jest bezprawność groźby7. Bezprawność m a charak­ ter obiektywny, a w konsekwencji nie musi jej towarzyszyć w ina w znaczeniu subiektywnym , a zwłaszcza — świadom ość naruszenia reguł postępow ania lub w ola wyrządzenia zła8.

W polskim prawie spadkowym w przypadku nieważności testam entu brak jest przesłanki bezprawności groźby9. Skoro m owa jest o jakiejkolwiek groźbie, która budzi w testatorze strach, to w kontekście nieważności testa­ m entu brak w zm ianki o groźbie poważnej i bezprawnej oznacza, iż każde zagrożenie złem, które m iało rzeczywisty wpływ na decyzję testatora, stanowi groźbę praw nie istotną. Innym i słowy, groźba ta m a charakter subiektyw ny10. 4 E. Skow rońska-Bocian, K om entarz do Kodeksu cywilnego, ks. 4: Spadki, Warszawa 2011,

s. 104—105.

5 Poprzez specyfikę rozum iem odrębność ujęcia groźby kierowanej do testatora w prawie spad­ kow ym od rozwiązań przyjętych na gruncie części ogólnej i praw a zobowiązań.

6 T erm in „funkcjonalność” odnosi do funkcjonow ania groźby (jako w ady ośw iadczenia woli testatora) w orzecznictwie na tle innych rozwiązań praw nych chroniących przed niedozw olo­ nym w pływ em na wolę spadkodawcy.

7 W prawie polskim w ym óg bezprawności w części ogólnej w ynika z art. 87 k.c.: „kto złożył oświadczenie woli p o d wpływ em b e z p r a w n e j groźby [ .. .] ”, zaś w prawie niem ieckim — z § 123 Abs. 1 BGB: Wer z u r Abgabe einer Willenserklärung durch arglistige Täuschung oder

w i d e r r e c h t l i c h durch D rohung bestim m t worden ist, kann die Erklärung anfechten.

8 Z. Radwański, Wady oświadczenia woli. Groźba, [w:] Prawo cywilne — część ogólna, red. Z. Ra­ dw ański, Warszawa 2008, s. 422 (System Prawa Pryw atnego, t. 2); por. J. Staudinger, B G B

K om m entar — § 123 BG B, Berlin 2012, s. 683.

9 A rt. 945 § 1 p kt 3 k.c. stanowi, iż testam ent jest nieważny, jeżeli został sporządzony p od wpły­ w em groźby. W tym przypadku m owa jest jedynie o groźbie, nie zaś o groźbie bezprawnej. 10 Z. Radwański, op. cit. , s. 427.

Inaczej jest w prawie spadkowym niem ieckim , gdzie w przypadku nieważ­ ności testam entu nadal występuje przesłanka bezprawności groźby11. Konse­ kwencje pozostawienia kryterium bezprawności groźby w niem ieckim prawie spadkow ym 12, a co za tym idzie - jej „zobiektywizowanie”, w idoczne jest w orzecznictwie, o czym m owa będzie w dalszej części pracy.

W prawie francuskim przyjm ow anie jest kryterium przym usu psychicz­ nego czy też przem ocy psychicznej (violence, violence moral)13, pełniące fu n k ­ cję analogiczną do groźby14. Brak jest w przepisach obiektyw nego kryterium bezprawności (illegalite), zarówno w części dotyczącej testam entów 15, jak i zobow iązań16.

Groźba w polskim prawie spadkowym

W prawie polskim 17 groźba jako wada oświadczenia woli została uregulowana w części ogólnej Kodeksu cywilnego z 1964 r. - w art. 87, który stanowi, iż kto złożył oświadczenie woli p o d wpływem bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, ten może uchylić się od skutków praw nych swego oświad­ czenia, jeżeli z okoliczności wynika, że m ógł się obawiać, iż jem u sam em u lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństwo osobiste lub majątkowe.

G roźba jest też osobno uregulow ana w części dotyczącej spadków, w art. 945 § 1 k.c., który określa, że testam ent jest nieważny, jeżeli został sporządzony: 1) w stanie wyłączającym świadom e albo sw obodne powzięcie

11 § 2078 BGB: (1) E i n e l e t z t w i l l i g e V e r f ü g u n g k a n n a n g e f o c h t e n w e r d e n ,

soweit der Erblasser über den Inhalt seiner Erklärung im Irrtum war oder eine Erklärung dieses Inhalts überhaupt nicht abgeben wollte u n d anzunehm en ist, dass er die Erklärung bei Kenntnis der Sachlage nicht abgegeben haben würde.

(2) Das Gleiche gilt, soweit der Erblasser zu der V erfügung durch die irrige A nnahm e oder E rw artung des E in tritts oder N ich tein tritts eines U m stands oder w i d e r r e c h t l i c h d u r c h D r o h u n g b estim m t w orden ist.

(3) D ie Vorschrift des § 122 fin d e t keine A nw endung [podkr. A.G.].

12 O dnośnie do bezpraw ności groźby w niem ieckim prawie spadkow ym zob. J. Staudinger,

B G B Kommentar, Berlin 2013, s. 185.

13 F. Terre, Y. Lequette, S. G audem et, D ro it civil. Les successions. Les liberalites, Paris 2014, s. 2 7 9 -2 8 0 .

14 Z. Radwański, op. cit., s. 4 1 9 -4 2 0 .

15 A rt. 901 C ode civil: Pour faire une liberalite, i l f a u t etre sain d ’esprit. L a liberalite est nulle

lorsque le consentement a ete viciep a r l ’erreur, le d o lo u l a v i o l e n c e [podkr. A .G .].

16 A rt. 1140 C ode civil: I l y a v i o l e n c e lorsquune p artie s'engage sous la pression d ’une con-

trainte q u i lu i inspire la crainte d ’exposer sa personne, sa fo rtu n e ou celles de ses proches ä un m al considerable [podkr. A .G .].

17 C o do przyczyn przyjęcia term in u „groźba” i jej podstaw w prawie spadkow ym niezwykle przydatne m ogłyby się okazać m ateriały przygotowawcze do obowiązującego polskiego Ko­ deksu cywilnego. N iestety nie zostały one opublikow ane, w konsekwencji ustalenie m oty­ w ów ustawodawczych jest trudne.

decyzji i wyrażenie woli; 2) p o d wpływem błędu uzasadniającego przypusz­ czenie, że gdyby spadkodawca nie działał p o d wpływem błędu, nie sporzą­ dziłby testam entu tej treści; 3) pod wpływem groźby.

Ustawodawca określa, iż testam ent jest nieważny, jeżeli został sporządzo­ ny p o d wpływem groźby. Powstaje pytanie, czy bezprawna groźba określona w części ogólnej w art. 87 k.c. może być rozum iana w sposób tożsam y jak groźba sprecyzowana w art. 945 § 1 pk t 3 k.c.18.

W polskiej doktrynie przyjm uje się, iż prawodawca jest racjonalny19, a w konsekwencji pow tórzenia nie są dokonywane, gdy zagadnienie rozum ia­ ne jest w sposób jednolity. Skoro zaś zadecydowano o odrębnym uregulow a­ niu groźby w zakresie uniew ażnienia testam entu, a nie zastosowano definicji wynikającej z części ogólnej, to rozum ienie pow inno być odm ienne20.

Groźba w ujęciu historycznym

Aż do 1964 r. w Polsce brak było jednolitej kodyfikacji prawa cywilnego. Obowiązywały jedynie regulacje fragm entaryczne - dotyczące danej części prawa cywilnego. Kwestie groźby zostały unorm ow ane chociażby w: Kodek­ sie zobowiązań z 1933 r.21, obejm ującym kwestie zobowiązań między osoba­ m i żyjącymi; w Dekrecie - Prawo spadkowe z 1946 r., który dotyczył szeroko rozum ianego spadkobrania; czy też Dekrecie - Przepisy ogólne prawa cywil­ nego z 1946 i 1950 r., dotyczącym tak zwanej części ogólnej, a więc zagad­ nień wspólnych dla prawa cywilnego22.

W Dekrecie - Prawo spadkowe z 1946 r. groźba podlegała swoistej regula­ cji, gdzie rozum ienie tegoż term in u było szersze23 od określonego w Kodeksie 18 O becnie w doktrynie zasadniczo jednolicie przyjm uje się, iż groźba określona w art. 945 § 1 p k t 3 k.c. pow inna być rozum iana odrębnie (szerzej) o d groźby określonej w art. 87 k.c. W ten sposób np.: K. Osajda, Testament. Przepisy ogólne, [w:] Kodeks cywilny. Komentarz, t. 3: Spadki, red. K. Osajda, Warszawa 2013, s. 3 0 1 -3 0 2 ; M . Pazdan, Testament. Przepisy ogólne, [w:] Ko­

deks cywilny, t. 2: Komentarz: art. 450—1088, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2015, s. 1026;

E. Skowrońska-Bocian, op. cit., s. 108; T. Sokołowski, Testament. Przepisy ogólne, [w:] Kodeks

cywilny, t. 2: Komentarz: art. 450—1088, red. M . Gutowski, Warszawa 2016, s. 1548.

19 S. W ronkow ska, Problemy racjonalnego tworzenia prawa, Poznań 1982, s. 5, 149.

20 Por. A. M alinow ski, Polski ję z yk prawny. Wybrane zagadnienia, Warszawa 2006, s. 2 0 0 -2 0 1 . 21 A rt. 41 K odeksu zobowiązań z 1933 r. stanow i o groźbie jako wadzie ośw iadczenia woli. O p i­

sywana sytuacja dotyczy zobowiązań pom iędzy osobam i żyjącymi, nie zaś skutków prawnych groźby w przypadku śm ierci spadkodawcy.

22 A rt. 75 ustawy Przepisy ogólne prawa cywilnego z 1950 r. stanowi, iż „kto złożył oświadcze­ nie woli p o d w pływ em bezprawnej groźby drugiej strony lub osoby trzeciej, uchylić się może o d skutków praw nych swego oświadczenia, jeżeli z okoliczności wynika, że mógł się obawiać, iż jem u sam em u lub innej osobie grozi poważne niebezpieczeństw o osobiste lub m ajątkow e” . A rt. 76 wyznacza w tym zakresie odpow iedni term in - upraw nienie wygasa z upływ em roku o d czasu ustania obawy.

zobowiązań i Przepisach ogólnych prawa cywilnego. A rtykuł 77 § 1 pkt 4 D ekretu - Prawo spadkowe stanowił, że nieważny jest testam ent, który został sporządzony p o d wpływem groźby.

W skazać należy, iż zgodnie z D ekretem - Przepisy ogólne prawa cywilne­ go (art. 75) groźba musiała być bezprawna. N atom iast aby unieważnić testa­ m ent na gruncie D ekretu - Prawo spadkowe, wystarczyła nawet groźba, która nie m iała charakteru bezprawnego. Twierdzono, iż „groźba jest bezprawna nie tylko wówczas, gdy grożący nie m a prawa wykonywać tego, czym grozi, lecz także wówczas, gdy wprawdzie m a prawo to uczynić, ale nie w celu spow odo­ w ania danego oświadczenia woli”24. Ponadto

groźba polegała n a rozmyślnym wywieraniu przym usu w kierunku sporządzenia testam entu przez celowe wywoływanie u testatora obawy przed złem, którym się grozi. N ie wystarczy, zatem, jeśli jakaś osoba swym zachowaniem, podjętym nie w celu skłonienia spadkodawcy do sporządzenia testam entu, wywoła, może nawet bez swojego zam iaru, obawę u spadkodawcy, który potem pod wpływem tej obawy sporządza testam ent. [...] C hodzi tylko o to, by spadkodawca sporządził testam ent po d wpływem groźby, tzn. by groźba m iała poważny (przy tym niekoniecznie wy­ łączny) wpływ n a decyzję spadkodawcy co do sporządzenia testam entu25.

W edług ówczesnej doktryny testam ent był nieważny, jeżeli ktoś groził wszczęciem egzekucji, a spadkodawca p o d wpływem tej groźby, aby egzeku­ cji uniknąć, sporządził testam ent na rzecz grożącego. Sytuacja była tożsama, gdy ktoś groził wszczęciem postępow ania karnego i spadkodawca - dla zła­ godzenia stosunków - sporządził testam ent, m ając nadzieję uniknąć hańbią­ cego procesu karnego26. Groźba m ogła pochodzić od kogokolwiek. M iała na celu wzbudzenie w spadkodawcy obawy przed jakim ś złem. Bez znaczenia był fakt, czy groźba dotyczyła dobra m aterialnego, czy niem aterialnego, jak również to, przeciwko kom u groźba była skierowana, byleby spadkodawca sporządził testam ent p o d wpływem groźby.

Prawo spadkowe nie stawiało wym ogu, ażeby groźba była tego rodzaju, iż spadkodawca m ógł się obawiać, iż jem u sam em u lub osobie m u bliskiej grozi niebezpieczeństwo (inaczej niż w czynnościach praw nych inter vi­

vos). Nieważność zachodziła, gdy p o d wpływem groźby testator sporządzi!

24 W. C hojnow ski, Prawo spadkowe, Warszawa 1951, s. 111—113. 25 J. Gw iazdo morski, Prawo spadkowe, Warszawa 1959, s. 295.

26 N a marginesie niniejszych rozważań wskazać należy, iż niew ażny był również testam ent, k tó ­ rego treść lub cel sprzeciwiała się porządkow i publicznem u, ustawie lub dobrym obyczajom (art. 7 7 § 2 dekretu Prawo spadkowe z 1946 r.). C hodzi np. o sytuację, gdy ustanow ienie spadkobiercy m iało być zachętą lub w ynagrodzeniem za popełnienie przestępstwa.

testam ent27. G roźbę m ogła stanowić odm ow a przyjścia spadkodawcy z p o ­ m ocą czy też w ydania m u pożywienia28.

Powyższe ustalenia o charakterze historycznym prow adzą do wniosku, iż groźba określona w części dotyczącej spadków, w porów naniu do groźby okre­ ślonej w części ogólnej, była rozum iana przez doktrynę w sposób odm ienny - szerszy. W związku z tym rozum ienie groźby w prawie spadkowym różniło się od rozum ienia term in u wynikającego z części ogólnej. Jakakolwiek groźba, która wpłynęła na wolę testatora, nawet jeśli nie była bezprawna, m ogła stać się podstaw ą uniew ażnienia testam entu (inaczej niż w czynnościach praw ­ nych inter vivos). Innym i słowy, przedm iotow a konstrukcja groźby oddala się od ogólnego rozum ienia groźby. Jak w idać będzie w przedstawionych poniżej orzeczeniach, badany jest przede wszystkim strach testatora, z uwzględnie­ niem jego całościowej sytuacji osobistej, kwestią w tórną jest rzeczywistość groźby. G roźba nie m usi być realna dla każdego, przeciętnego człowieka, lecz dla danego spadkodawcy, będącego w ściśle określonym położeniu. Testator może być w pełni sił - w tedy jego strach będzie mniejszy niż w sytuacji, gdy testator jest chory i zależny od innych osób.

Orzeczni ctwo dotyczą ce groź by w kontekś cie nieważ noś ci t est ament u29

Przykłady szerokiego rozum ienia groźby w prawie polskim obrazuje także orzecznictwo30. W orzeczeniu Sądu Najwyższego z 1926 r. (nr 3 8 /1 9 2 6 )31, 27 Jeżeli testam ent został sporządzony p o d wpływ em groźby spadkobiercy, to jest nieważny, a spadkobierca jest niegodny dziedziczenia zarów no z testam entu, jak i z ustawy na podstawie art. 7 zd. 2 dekretu — Prawo spadkowe z 1946 r. M ów im y o nieważności bezwzględnej testa­ m entu. Każdy zainteresowany może się na nią powoływać i to bez ograniczenia czasowego. 28 W. C hojnow ski, op. cit.

29 Statystyczny w ym iar orzeczeń, które są podstaw ą analizy:

w Polsce Sąd Najwyższy wydał (od 1922 r. do dziś) 23 orzeczenia dotyczące szeroko p o ­ jętego niedozw olonego oddziaływ ania na wolę spadkodaw cy (orzeczenia dotyczące groźby w kontekście nieważności testam entu rozpatryw ane są przede wszystkim przez sądy niższych instancji), zob. System Inform acji Prawnej LEX, art. 945 § 1 p k t 3 k.c., orzeczenia sądów. W systemie zarejestrowano 16 orzeczeń z lat 1976—2016, w tym 4 orzeczenia Sądu N ajwyż­ szego, 1 orzeczenie sądu apelacyjnego, 8 orzeczeń sądów okręgowych, 3 orzeczenia sądów rejonow ych [dostęp: 23.06.2017].

W skazać należy, iż groźba jako przesłanka nieważności testam en tu (art. 945 § 1 p k t 3 k.c.) rozpatryw ana jest w polskim orzecznictwie sądowym rzadko. Sprawy, które zostały rozpo­ znane przez Sąd Najwyższy, to pojedyncze przypadki. N iedozw olone oddziaływ ania na wolę spadkodaw cy możliwe są do zaobserwow ania na gruncie orzecznictw a dotyczącego braku św iadom ości i sw obody przy sporządzaniu testam en tu (art. 945 §1 p k t 1 k.c.).

30 D ok o n an o w yboru ważniejszych, z perspektyw y autorki niniejszego tekstu, orzeczeń o d n o ­ szących się d o niedozw olonego oddziaływ ania na wolę testatora, przy spostrzeżeniu, iż od około stu lat linia orzecznicza w om aw ianym zakresie jest względnie stabilna, a term in „groź­ ba”, jako obaw a testatora, rozum iany jest szeroko.

31 A. Słomiński, Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izby Pierwszej Cywilnej z lat trzynastu (1917—

a więc zapadłym w oparciu o przepisy Kodeksu N apoleona, stwierdzono, iż Sąd Apelacyjny nie usprawiedliw ił tw ierdzenia, iżby człowiek chory, niem ający pełnej świadom ości czynów, nie ulegał w pływ om innych osób; usprawiedliw ienie to w danym przypadku było konieczne, gdyż zwykłe d o ­ świadczenie życiowe prowadzi do w niosku wręcz przeciwnego, notoryczną jest bowiem rzeczą, iż w pływ om m oralnym bez użycia przem ocy ulega ła­ twiej ten, kto nie m a pełnej świadomości, niż człowiek będący w pełni władz umysłowych; nadto pew ną wskazówkę w tym kierunku daje także przepis art. 909 Kodeksu N apoleona, któ ry w ym ienione tam zakazy opiera na d o ­ m niem aniu niepożądanych wpływów, które m ogą być wywierane na chore­ go przez niektóre osoby.

W przedm iotow ej sprawie Sąd Najwyższy wskazał, iż sądy niższej instancji przy badaniu jakiegokolwiek oddziaływania na wolę spadkodawcy pow inny brać p o d uwagę położenie, w jakim znalazł się konkretny spadkodawca. Sąd podkreślił, iż osoba chora m a mniejsze możliwości obrony przed wpływami osób trzecich niż osoba zdrowa. Z uwagi na większą podatność na sugestie, osoby starsze i chore nie m ogą być traktow ane w sposób identyczny z oso­ bam i w pełni sił oraz zdrowymi. Takie rozum ienie term in u „wpływów m o ­ ralnych” nie ogranicza się jedynie do badania, czy istniało niedozw olone o d ­ działywanie. Z uwagi na grupę osób, których dotyczy, powstaje pytanie, czy spadkodawcy mogli się tym wpływom przeciwstawić. Skłania to do refleksji nad szerokością rozum ienia term in u groźby w tym wyroku. C hociaż Sąd uży­ wał term inu „wpływy m oralne”, to jednak m ożna potraktow ać to sform uło­ wanie jako pierwowzór groźby określonej w prawie spadkowym . Sąd bierze p o d uwagę szerszy zakres sytuacji w przypadku groźby w prawie spadkowym, niż groźby określonej w części zobowiązań.

Z godnie z orzeczeniem Sądu Najwyższego z dnia 19 m aja 1959 r., o sygn. I C R 4 8 5 /5 8 32, wydanego w oparciu o przepisy D ekretu - Prawo spadkowe z 1946 r., niezbędna jest subiektyw na ocena w pływu groźby na spadkodawcę:

osoba ograniczona umysłowo może być mniej odporna n a naciski idące od osób jej bliskich, dlatego nie jest wykluczone, że takiej groźby, której nie przeraziłby się człowiek całkowicie normalny, m ógł ulec człowiek o zmniejszonej odporności psychicznej. M oże to mieć istotne znaczenie dla sprawy, albowiem z istoty groźby, która polega n a wywołaniu stanu obawy u osoby, do której groźba jest skierowana, wynika, że obojętną jest rzeczą, czy określona groźba m ogłaby wywołać taki stan u osoby przeciętnie rozsądnej, czy też jedynie w przeświadczeniu danej jednostki ze względu n a jej szczególne właściwości psychiczne.

Przenosząc treść powyższego orzeczenia na grun t przedm iotow ych roz­ ważań, stwierdzić należy, iż każdy przypadek groźby należy traktow ać indy­ widualnie. O baw a osoby chorej jest, co do zasady, inn a niż osoby zdrowej. Ta pierwsza m usi polegać na osobach trzecich. N ie tylko osoby ograniczone um ysłowo, ale także osoby starsze, schorowane, potrzebujące pom ocy mogą być w m niej odporne na zagrożenia, a bardziej podatne na sugestie, niż osoby w pełni sił.

W orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 30 grudnia 1976 r., o sygn. III C R N 2 8 7 /7 6 33, stan faktyczny przedstawiał się następująco: w tok u postę­ pow ania wnioskodawczyni złożyła testam ent własnoręczny spadkodawcy, w którym pow ołał ją do spadku, jako jego „jedyną spadkobierczynię”. Z uwa­ gi na poradę udzieloną testatorow i co do treści testam entu, powstała w ątpli­ wość, czy zainteresowana oddziaływała na wolę spadkodawcy. Sąd Rejonowy przyjął, że na gruncie art. 945 § 1 pk t 1 k.c. (z uwagi na brak swobody testatora34) testam ent jest nieważny, więc następuje dziedziczenie ustawowe. W spom inając o zasadzie osobistego działania przy sporządzaniu testam entu, sąd w istocie odw ołał się do art. 944 § 2 k.c. Przepis ten nie wyłącza korzysta­ nia z porady innej osoby przy sporządzaniu testam entu, byleby tylko porada nie wprow adzała spadkodawcy w błąd lub nie zawierała groźby. Sąd R ejono­ wy nie ustalił, żeby wnioskodawczyni wprow adziła spadkodawcę w błąd lub groziła m u. W zakresie nieważności testam entu, na podstawie art. 945 § 1 pk t 1 k.c. m oże ona nastąpić dopiero w razie pow ołania się na tę nieważność przez osobę, która m a w tym interes prawny. Spadkobierczyni nie powołała się na tę nieważność i jako spadkobierca testam entow y nie m iała interesu w takim pow oływ aniu się. Sąd z urzędu przyjął, iż testam ent jest nieważny na podstawie art. 945 § 1 pk t 1 k.c. Sąd Najwyższy uznał, iż przesłuchanie wnio- skodawczyni, która twierdziła, iż „mąż m ówił jej, że ona zostanie jedyną spad­ kobierczynią”, i że oboje „nie mieli pojęcia, w jaki sposób napisać testam ent”, o redagowanie testam entu dowiadywali się, a potem napisali go wspólnie - nie uzasadniało twierdzenia sądu niższej instancji, iż treść testam entu została złożona wspólnie przez spadkodawcę i wnioskodawczynię, a w konsekwencji również w niosku tego sądu, że rozrządzenie ostatniej woli nie jest wyrazem samodzielnej decyzji spadkodawcy. Jednocześnie podniesiono, iż testator m oże korzystać z porady innej osoby przy sporządzaniu testam entu, byleby tylko porada nie wprow adzała spadkodawcy w błąd lub nie zawierała groźby. 33 System Inform acji Prawnej LEX [dostęp: 23.06.2017].

34 A rt. 945 § 1 p k t 1 k.c. dotyczy braku świadomości lub sw obody przy sporządzaniu testa­ m entu. C o d o zasady b rak św iadom ości związany jest z chorobam i testatora, które uniem oż­ liwiają podjęcie świadom ej decyzji, zaś brak sw obody przy sporządzaniu testam en tu dotyczy oddziaływ ań osób trzecich, które uniem ożliw iają podjęcie decyzji w sposób nieskrępowany.

W zakresie rozpatrywanie pojęcia groźby — czy bardziej obawy testatora — w prawie spadkowym nie m ożna pom inąć zagadnienia wpływów innych osób. W pływ y m ożna podzielić na dwie kategorie: dozw olone oraz niedozw o­ lone. To sądy, badając konkretną sprawę, decydują o tym , czy dany wpływ ma charakter dozwolony, czy też nie. W tym orzeczeniu uznano, iż porada co do treści testam entu jest wpływem dozw olonym osób trzecich. Ta linia orzecz­ nicza utrzym uje się także obecnie35. M ożna jednak wyobrazić sobie sytuację, iż wpływ ten m iałby charakter niedozw olony — gdyby zostałoby udow odnio­ ne, iż spadkobierczyni dyktowała spadkodawcy testam ent, a on nie m ógł jej się sprzeciwić z uwagi na stan zdrowia i konieczność sprawowania nad nim opieki. W tym przypadku groźba w prawie spadkowym m a swój precyzyjny cel, odrębny od celu ustanowionego w części ogólnej, gdyż obejm uje jedynie ochronę woli spadkodawcy, nie zważając przy tym na interes innych osób.

W postanow ieniu Sądu Najwyższego z dnia 21 kw ietnia 2004 r., sygn. III C K 5 2 3 /0 2 36, ustalono, iż w świetle opinii biegłych psychiatry i psychologa istniały podstaw y do ustalenia, że testator podjął decyzję co do sporządzenia testam entu zgodnie z własną wolą, chociaż „nie była ona w olna od sugestii osób drugich”. Sugestia osób trzecich nie wyłącza swobody powzięcia decyzji. W przeciwnym w ypadku niem al każde oświadczenie woli byłoby dotknięte w adą wskazaną w art. 945 § 1 pkt 1 k.c., rzadko bowiem człowiek działa zupełnie swobodnie.

Sąd stwierdził, iż człowiek ze swojej natury jest po datn y na sugestie. Su­ gestie jednak, tak jak i wyżej określone porady, m ogą mieć charakter dozwo­ lony i niedozwolony. Istnieje cienka granica m iedzy sugestiami dozwolonym i i niedozw olonym i. Problem nie zachodzi, gdy sugestie będą kierowane do osoby w pełni sił, która sw obodnie będzie m ogła przemyśleć daną p ro p o ­ zycję. Inaczej będzie w sytuacji, gdy sugestie zbliżają się do presji, a testator, z uwagi na możliwe konsekwencje swojego w yboru w danym stanie faktycz­ nym , jest w rzeczywistości pozbaw iony jakiejkolwiek swobody.

W postanow ieniu Sądu Najwyższego z dnia 14 lipca 2005 r., sygn. III CK 6 7 0 /0 4 37, stwierdzono, iż sporządzając testam ent, spadkodawca pozostawał p o d dom inującym wpływem swojej m atki Krystyny J., liczył się z jej zda­ niem , obawiał się sprzeciwić jej woli i w żaden sposób nie podważał podej­ m owanych przez nią decyzji. W chodzące w skład spadku gospodarstwo rolne otrzym ał od rodziców przed sporządzeniem testam entu. Krystyna J. groziła synowi, że pozbawi go wszystkiego, co wcześniej m u przekazała. Z tej przy­ 35 Zob. np. W yrok Sądu Najwyższego — Izba Cywilna z d n ia 10 grudnia 1999 r., II C K N

627/98.

36 System Inform acji Prawnej LEX [dostęp: 23.06.2017]. 37 Ibidem [dostęp 23.06.2017].

czyny spadkodawca sporządził testam ent wbrew swojej woli. N ie m ógł jed ­ nak pogodzić się z dokonanym rozrządzeniem na w ypadek śmierci, uważał, że skrzywdził dzieci i nie chciał, aby o sporządzeniu testam entu dowiedziała się żona. Z drugiej zaś strony nie chciał wprow adzać do testam entu żadnych zm ian, aby nie denerwować matki; zamierzał zm ienić testam ent dopiero po jej śmierci. Sąd stwierdził w tym przypadku brak podstaw do uznania, że dom inacja m atki spadkodawcy przybrała form ę presji zaburzającej swobodę testowania.

W przedm iotow ej sprawie m am y do czynienia z „dom inującym w pły­ wem” innej osoby na wolę testatora. W przypadku obawy przed autorytetem , spadkodawca znajduje się w trudnej sytuacji - z jednej strony nie chce narazić się swojem u autorytetow i, z drugiej zaś - chciałby w pełni swobodnie, bez ograniczeń narzucanych przez inną osobę, wyrazić swoją wolę. C o do zasady przyjm uje się, iż strach przed autorytetem nie jest groźbą. Jednakże wpływy innych osób, na gruncie prawa spadkowego, w danej sytuacji m ogą być na tyle silne, iż sąd rozpoznający sprawę zadecyduje o nieważności testam entu.

W postanow ieniu Sądu Najwyższego z dnia 14 grudnia 2011 r., sygn. I C SK 1 1 5 /1 138, wskazano, iż nieważny jest testam ent sporządzony przez spadkodawcę, który z pow odu wieku i chorób osłabiających jego ak­ tywność i siłę woli nie jest w stanie przeciwstawić się naciskom i sugestiom osób trzecich, p od których opieką pozostaje (art. 945 § 1 pk t 1 k.c.).

Powyższe, aktualne stanowisko Sądu Najwyższego wyraża szerokie rozu­ m ienie niedozw olonych oddziaływań na wolę spadkodawcy. Część ogólna nie pozwala na rozum ienie groźby w taki sposób, w jaki rozum iana jest ona na gruncie praw a spadkowego. Zastosowanie ogólnego rozum ienia groźby dotyczy pewnego wzoru, jakim jest człowiek przeciętny - zdrowy, w pełni sił. Inaczej jest w prawie spadkowym , gdzie wzorem jest dany testator, k tó ­ ry może chorować, być podatny na sugestie z uwagi na wiek. Różnice te są na tyle poważne, iż konstrukcja groźby z części ogólnej jest niewystarczająca na potrzeby prawa spadkowego, gdyż nie pozwala na dostrzeżenie sytuacji typowych dla prawa spadkowego, takich jak konieczność korzystania przez testatora z pom ocy innych osób w życiu codziennym czy interesowność opie­ kuna. W skazać należy, iż szerokie rozum ienie groźby, opierające się na bada­ niu strachu czy też obawy testatora w prawie spadkowym , jest utarte zarówno w polskiej teorii, jak i praktyce sądowej.

Szerokie rozum ienie groźby m a na celu ochronę woli spadkodawcy przed niedozw olonym i wpływami innych osób. Prowadzi jednak pośrednio do ochrony interesów spadkobierców ustawowych. To właśnie oni, z uwagi na 38 System Inform acji Prawnej LEX [dostęp 23.06.2017].

zakłócenia woli spadkodawcy, m ogą żądać przywrócenia ustawowego porząd­ ku dziedziczenia. Po śmierci testatora nie m ożna bowiem określić, jaka była jego rzeczywista wola, a więc stwierdzenie wady oświadczenia woli m usi p ro ­ wadzić jedynie do ustaleń negatyw nych39.

Groźba w niemieckim prawie spadkowym

R ozum ienie groźby w części ogólnej zawiera § 123 Bürgerliches Gesetzbuch (BGB), k tóry stanowi, iż oświadczenie woli może zaskarżyć ten, kogo do złożenia oświadczenia nakłoniono podstępnym wprow adzeniem w błąd lub bezpraw ną groźbą. Jeżeli wprow adziła w błąd osoba trzecia, m ożna zaskarżyć oświadczenie, które należało złożyć w obec innej osoby, jedynie wówczas, gdy ta ostatnia o w prow adzeniu w błąd wiedziała lub wiedzieć musiała. O ile inna osoba niż ta, wobec której należało złożyć oświadczenie, nabyła w związku z nim bezpośrednio prawo, m ożna oświadczenie to zaskarżyć wobec niej, jeśli o w prow adzeniu w błąd wiedziała lub wiedzieć musiała. A rtykuł ten nie uległ zm ianie od 1896 r.40. Doprecyzow aniu rozum ienia groźby na gruncie prawa spadkowego służy § 2078 BGB, który stanowi, iż rozrządzenie ostatniej woli m ożna zaskarżyć, o ile spadkodawca był w błędzie co do treści swego oświad­ czenia albo oświadczenia tej treści w ogóle złożyć nie chciał, a przyjąć należy, że znając stan rzeczy, takiego oświadczenia by nie złożył. To samo obowiązuje, o ile rozrządzenie spadkodawcy zostało spowodowane błędnym przypuszcze­ niem lub oczekiwaniem, iż pew na okoliczność zajdzie albo nie zajdzie, lub bezpraw ną groźbą. Ten artykuł również nie uległ zm ianie od dnia uchwalenia niem ieckiego kodeksu cywilnego41.

Zdaniem Jana Petera Schm idta

usamodzielnienie się § 2078 BGB w stosunku do bezprawnej groźby z części ogól­ nej nie poszło za daleko. Przy bezprawnej groźbie będzie wymagany, analogicznie do § 123 BGB, końcowy związek między groźbą a ostatnią wolą. Zaskarżenie z p o ­ w odu groźby nie jest zatem możliwe, gdy wpłynęło tylko pośrednio n a rozrządzenie testamentowe, nie było jednak zamierzonym skutkiem przez grożącego42.

Sebastian M artens w tym zakresie podkreśla, iż rozległa ochrona woli spadkodawcy dałaby się lepiej zrealizować, gdyby zamiast groźby rozważa­

39 S. W ójcik, Testament, [w:] Prawo spadkowe, red. B. Kordasiewicz, Warszawa 2013, s. 310. 40 J. Staudinger, BGB-Synopse 1896—2 0 0 0 , Berlin 2000, s. 66—67.

41 Ibidem , s. 1 5 6 8 -1 5 6 9 .

42 J.P. Schm idt, D ie A nw endbarkeit des Allgemeinen Teils im Erbrecht, [w:] D er Allgemeine Teil

des Privatrechts, red. C h. Baldus, W. Dajczak, Frankfurt am M ain 2013, s. 491. [Wszystkie

ny był strach43. Aby uzyskać odpow iedź na pytanie dotyczące użyteczności pojęcia groźby z części ogólnej w przypadku badania ważności testam entu zapoznać należy się z pracam i przygotowawczymi BGB oraz orzecznictwem, które pozw olą na weryfikację poglądów J.P. Schm idta i S. M artensa.

Prace l e g i s l a c y j n e n ad § 123 i § 20 78 abs. 2 BGB

W pierwszym projekcie BGB rozważano w części ogólnej użycie term inu „bezprawnego wzbudzenia uzasadnionego strachu” (widerrechtlich durch

Erregnung einer gegründeten Furcht). B ernhard W indscheid zaproponow ał

„groźbę” (Drohung). Większość uczonych zadecydowała o wyborze brzm ie­ nia: „bezprawną groźbą”44.

W drugim projekcie BGB ostatecznie pozostaw iono słowo „groźba”, om a­ wiane zagadnienie znalazło się w § 98 BGB45. W protokołach drugiego p ro ­ jektu BGB wskazano, że groźba pow inna być tego rodzaju, że stoi na równi z nieodpartą przem ocą wynikającą z Kodeksu karnego (Das Gleiche gilt fü r

den Fall der Drohung, es sei denn, dass die Drohung eine solche war, welche nach den Vorschriften des Strafgesetzbuch unwiderstehlicher Gewalt gleichsteht^)46.

W rewizji drugiego projektu pojawił się pomysł, aby zaskarżenie nie było d o ­ puszczalne, jeśli uchybia dobrej wierze (soweit nicht die Anfechtung wider Treu

u n d Glauben verstossen würde)47, jednakże w późniejszych pracach zagadnie­

nie to pom inięto. W trzecim projekcie BGB pozostaw iono słowo „groźba”, om awiane zagadnienie znalazło się w § 119 BGB48.

W toku prac legislacyjnych § 2078 BGB podlegał wielu zm ianom . Po­ czątkowo wszystkie wady oświadczenia woli odnoszące się do prawa spadko­ wego uregulowane były w osobnych paragrafach49. Ustawodawca niemiecki dostrzegł, iż wady oświadczenia woli w przypadku testam entu pow inny być traktow ane inaczej niż w przypadku w ad oświadczenia woli pojawiających się w czynnościach prawnych między osobam i żyjącymi. Podsumowanie §§ 1779—1781 BGB brzmiało:

A kt ostatniej woli może zostać zaskarżony, jeśli spadkodawca był w błędzie co do jego treści albo danego postanow ienia w ogóle nie chciał zamieścić. To samo obo­

43 S. M artens, D urch D ritte verursachte Willensmängel, T übingen 2007, s. 211.

44 H . Jakobs, W. Schubert, D ie Beratung des BGB. Allgemeiner Teil: 1—240, Berlin 1985, s. 600—

601.

45 Ibidem , s. 641.

46 A. Achilles, Protokolle der Kommission f ü r die zweite Lesung des Entwurfs des BG B, Bd. I:

Allgemeiner Theil, Berlin 1897, s. 118—119.

4 7 Idem , Protokolle der Komission f ü r die zw eite Lesung des Entwurfs des BG B. Bd. V I, Berlin

1899, s. 1 2 8 -1 2 9 .

48 H . Jakobs, W. Schubert, op. cit., s. 644. 49 W I Komisji były to §§ 1 7 7 9 -1 7 8 1 BGB.

wiązuje, gdy testam ent został sporządzony po d wpływem groźby lub błędu. Niewła­ ściwa nazwa spadkobiercy lub przedm iotu przysporzenia nie wpływa n a ważność ostatniej w oli50.

Twórcy kodeksu rozważali rezygnację z określenia „bezprawna” groźba. Jako uzasadnienie podano, iż nie wystąpiły przypadki, gdy ktoś - będąc do tego upraw nionym - zmusza innego za pom ocą groźby do sporządzenia aktu ostat­ niej woli. Słowa „bezprawna” w tym miejscu powoduje niebezpieczeństwo za­ ciem nienia pojęcia bezprawności znajdującego się w części ogólnej BGB. W ięk­ szość odm ówiła jednak usunięcia tego określenia. Zadecydowano ostatecznie pozostawić słowo „bezprawna” w artykule stanowiącym o groźbie w części ogólnej - tym bardziej słuszne według ustawodawców było pozostawienie go w artykule stanowiącym o groźbie przy sporządzaniu ostatniej woli51.

Ustalenie pojęcia groźby na gruncie części ogólnej BGB spowodowało, iż w prawie spadkowym użyto tego samego term in u 52. Sprawdzić należy, czy - a jeśli tak, to w jaki sposób - groźba określona w części ogólnej wpływa na rozum ienie pojęcia w orzecznictwie niem ieckim w kontekście nieważności testam entu.

O r z e c z n i c t w o 53

Orzeczenie Bayerisches Oberstes Landesgericht in Zivilsachen (1960, sygn. 4 9 0 )54. N a podstawie § 2078 ust. 2 BGB pow ództw o zostało oparte na twierdzeniu, iż spadkodawca został nakłoniony do odw ołania testam entu przez bezpraw ną groźbę. Sąd wskazał, iż aby m ożna było mówić o groźbie wpływającej na ważność testam entu, m uszą wystąpić następujące przesłanki:

1) groźba m usi m ieć na celu nakłonienie zagrożonego do dokonania aktu ostatniej woli,

2) nadto poprzez groźbę należy rozum ieć zapowiedź przyszłego zła,

3) grożący twierdzi, iż może na takie zło wpłynąć, a w konsekwencji może ono nastąpić albo nie nastąpić, a zagrożony m usi przewidywać m ożli­ wość nastąpienia takiego skutku,

50 B. M ugdan, D ie gesammten M aterialien z u m Bürgerlichen Gesetzbuch f ü r das Deutsche Reich,

Bd. 5: Erbrecht, Berlin 1899, s. 538.

51 Ibidem , s. 542. 52 Ibidem.

53 Analizie p o d dano 22 orzeczenia sądów wyższych instancji w N iem czech (w tym B G H ), od

1902 r. do dziś, dotyczące szeroko pojętego niedozw olonego oddziaływ ania na wolę spadko­ dawcy. W iększość orzeczeń została w yszukana za pom ocą system u inform acji prawnej Juris - Das R echtsportal. O rzeczenia do § 2078 BGB i § 123 BGB. W orzecznictwie niem ieckim niew ażność testam entu na podstaw ie groźby rozważana jest rzadko - jedynie w pojedynczych wyrokach sądów wyższej instancji. Bogate orzecznictw o występuje w kontekście Irrtum .

4) groźba m usi być niezgodna z prawem . Oznacza to, że sposób grożenia albo jego cel m usi być bezprawny. (Groźba zgodnego z porządkiem praw nym działania, jednakże prowadząca do dezaprobowanego przez ustawę celu, obejm uje również groźbę określoną w § 123 BGB).

Sąd wskazał, iż należało nadto zbadać, czy grożący m iał uzasadniony in te­ res w osiągnięciu rezultatu, do którego zmierzał (w odw ołaniu przez spadko­ dawcę testam entu) i czy groźba była uzasadniona i budząca obawę z perspek­ tywy przeciętnego człowieka. Ostatecznie, według sądu, aby m ówić o groźbie, potrzebne jest ustalenie, iż grożący zdaje sobie sprawę albo pow inien zdawać sobie sprawę, iż jego groźby są niezgodne z dobrym i obyczajami. Biorąc pod uwagę wszystkie w ym ienione wyżej przesłanki, sąd uznał, iż postępowanie w niniejszej sprawie nie wykazało, że syn groził swojem u ojcu (spadkodawcy), gdyż nie było związku przyczynowego m iędzy zachowaniem syna a cofnię­ ciem testam entu.

Przywołane wyżej orzeczenie odzwierciedla rozum ienie groźby przy za­ kw estionow aniu ważności testam entu. Jest to rozum ienie wąskie, zbieżne z tym , które wynika z części ogólnej BGB. W orzeczeniu wskazano w prost, iż groźba m usi budzić obawę z perspektywy przeciętnego człowieka. Inaczej jest w prawie polskim, gdy każdorazowo wzorcem jest dany testator, podlegający wpływom w mniejszym lub większym stopniu. W wyroku uw ydatniona zo­ stała także kwestia dowodowa. W skazano, iż postępow anie nie wykazało, aby syn groził swojem u ojcu w związku z testam entem . Kwestia ta jest niezwykle delikatna, gdyż skoro ostateczne rozwiązanie jest korzystne dla syna, to nie m a on interesu w dokonyw aniu ustaleń przeciwnych. Jednocześnie m a on największą wiedzę co do przebiegu zdarzeń. Inne osoby upraw dopodobniły, iż syn groził ojcu w związku z aktem ostatniej woli, lecz nie m ogą tego u d o ­ w odnić, gdyż spadkodawca nie żyje, a syn nie będzie podejm ow ał działań na swoją niekorzyść. Takie ujęcie groźby pow oduje, iż znajdzie ona zastosowanie jedynie w niewielu przypadkach.

W orzeczeniu Bayerisches Oberstes Landesgericht in Zivilsachen z dnia 3 października 1989 r., sygn. 1AZ 2 3 /8 9 55, stwierdzono, iż brak jest przesła­ nek do zakwestionowania testam entu z dnia 10 sierpnia 1986 r. Pomiędzy dziećmi spadkodawczyni m iało dojść do silnych sporów na tle tego, czy przed sporządzeniem testam entu m iał miejsce incydent, podczas którego syn grozi! spadkodawczyni. W ielu świadków wskazywało, iż groźby m iały miejsce: bar­ dzo zdenerwow any syn rzucał w ogrodzie spadkodawczyni krzesłami w altanę ogrodow ą i groził testatorce, że u topi ją w studni. Okazało się jednak, że różnice w wersjach świadków są znaczne. Sąd wskazał, iż pozostaje kwestią 55 Ibidem.

otwartą, czy tego rodzaju zdarzenie należy oceniać jako groźbę. Jednakże klu­ czowy dla sprawy był fakt, iż nie udow odniono, że to zdarzenie znacząco, albo co najm niej z dużym praw dopodobieństw em , wpłynęło na ostatnią wolę zmarłej. Sam wiek wymagającej opieki spadkodawczyni nie m ógł uzasadniać takiego twierdzenia. Sąd stwierdził, że testam ent został sporządzony kilka dni po zdarzeniu. W związku z tym nie da ustalić się jednoznacznie, czy spadko- dawczyni znalazła się w sytuacji bez wyjścia i była zależna od woli syna. Nie m a również dow odów przemawiających za tym , iż w dn iu sporządzenia testa­ m entu syn przebywał w dom u spadkodawczyni. N ie m ożna też wykluczyć, iż testatorka, po przem yśleniu całej sytuacji, odwołałaby testam ent, k tóry nie odpow iadałby jej rzeczywistej woli. N adto przeprow adzone postępowanie, w tym wypowiedź lekarza rodzinnego, nie wskazują na to, iż testatorka w cza­ sie sporządzania testam entu m iałaby być niezdolna do testowania. Testam ent został uznany za ważny.

Przedmiotowe orzeczenie również opiera się na rozum ieniu groźby przed­ stawionym w części ogólnej BGB. Sąd wskazuje, iż nie w iadom o, w jakim stopniu zdarzenie wpłynęło na proces decyzyjny spadkodawczyni. N ie bada­ no, czy z uwagi na wiek spadkodawczyni m ogła być w większym stopniu p o ­ datna na wpływy syna, czy groźby wywołały u niej strach, który spowodował sporządzenie testam entu tak, aby uspokoić aw anturnika. O parto się jedynie na stwierdzeniu, iż spadkodawczyni m ogła odwołać testam ent, jednak nie w iadom o, czy żyła w strachu przed synem. N ad to nie podlegało ustaleniu na przykład to, czy była osobą uległą, a syn m iał na nią dom inujący wpływ. Orzeczenie odzwierciedla spojrzenie na testatora jako na przeciętnego, sil­ nego em ocjonalnie człowieka. N ie jest rozważana kwestia problemów, jakie niesie za sobą starość.

Z orzecznictwa56 wynika także, iż należy odróżnić groźbę od pewnych obiektywnych trudności. N ie będzie groźbą sytuacja, gdy spadkodawca - uciekinier z dawnej Niemieckiej Republiki Dem okratycznej, nie m ógł z przy­ czyn obiektywnych dysponować tamtejszym m ajątkiem nieruchom ym . Sąd wskazał, iż obowiązujące w tamtejszym czasie przepisy w dużym stopniu wpłynęły na wolę spadkodawcy, gdyż m ajątek uciekiniera z N R D został wy­ właszczony. N ie m a wątpliwości, iż w przedm iotow ej sprawie spadkodawca m iał świadom ość swojej trudnej sytuacji. Jednakże nie m ożna uznać, iż sytu­ acja polityczna była szeroko rozum ianą „bezprawną groźbą”, która oddziały­ wała na wolę spadkodawcy57. Z a groźbę w stosunku do danego testatora nie m oże być uznana sytuacja polityczna. Wąskie, klasyczne rozum ienie groźby,

56 O L G Koln D tZ 1993, 215, Juris - D as R echtsportal [dostęp: 23.06.2017].

odnoszące się do części ogólnej, nie pozwala na uwzględnienie rzeczywistej sytuacji strachu, w jakiej znalazła się dana osoba. Badanie sytuacji przecięt­ nego człowieka nie jest w tym przypadku adekwatne, gdyż sytuacja tej k o n ­ kretnej osoby daleka jest od typowości. W wielu przypadkach, w związku z bardzo precyzyjnym ujęciem groźby, możliwe jest rozpatrywanie sytuacji na gruncie innych niem ieckich rozwiązań prawnych, chociażby § 138 BGB, d o ­ tyczącego dobrych obyczajów, czy też Heimgesetz. W niniejszym przypadku wąskie rozum ienie pojęcia uniem ożliwia rzeczywistą ochronę woli spadko­ dawcy, gdyż groźba przy sporządzeniu testam entu, tak jak w części ogólnej, uwzględnia jedynie sytuacje standardowe.

Ponadto, zgodnie z orzecznictwem 58, stwierdzenie osoby trzeciej (w tym przypadku księdza), iż testator „nie pójdzie do nieba”, jeśli nie sporządzi te­ stam entu danej treści, nie może stanowić groźby, gdyż nie dotyczy przyszłego zła, które jest zależne od woli osoby grożącej. W przedm iotow ej sprawie nie udow odniono, iż na treść testam entu wpłynęła bezprawna groźba księdza. Spadkodawca w treści swojego testam entu wskazał, iż sporządził ostatnią wolę z uwagi na wym uszenie księdza, które polegało na stwierdzeniu, iż w in ­ nym w ypadku testator „nie pójdzie do nieba”. M im o potw ierdzenia przez świadków, iż taka wypowiedź rzeczywiście m iała miejsce, sąd uznał, iż nie spełnia ona przesłanek groźby, w tym zła realnego, na który w płynąć może osoba trzecia.

Niniejszy przykład obrazuje, iż badane są jedynie przesłanki wynikające z przepisów ogólnych BGB, nie jest zaś rozważana rzeczywista obawa, którą w danych okolicznościach m ogła mieć konkretna osoba. Przede wszystkim zachowany jest w ym óg bezprawności groźby. G dyby w prawie spadkowym rozważano jakąkolwiek groźbę, a nadto osobowość, charakter i inne indyw i­ dualizujące cechy danego spadkodawcy, om aw iana regulacja m ogłaby znaleźć zastosowanie w większej liczbie przypadków.

Inne r o z w i ą z a n i a p r a w n e mające

na celu o c hr o nę r z e c z y w i s t e j woli test atora

Orzecznictwo ilustruje, iż groźba w części ogólnej i groźba w prawie spad­ kowym rozum iane są w prawie niem ieckim , co do zasady, analogicznie. Taki stan rzeczy bywa jednak krytykow any59. Powoduje on, iż zakres przypadków, w których om aw iana regulacja będzie m ogła znaleźć zastosowanie, jest nie­ wielki. W konsekwencji doktryna niem iecka stworzyła rozwiązania, które chronią spadkodawcę przed szeroko pojętym i wpływami na jego wolę. Testa­ 58 KG Berlin, 7.09 .1 9 9 9 , 1 W 4 2 9 1 /9 8 , Juris — D as R echtsportal [dostęp: 23.06.2017]. 59 Por. S. M artens, op. cit., s. 211.

m ent może być nieważny z pow odu braku zdolności do sporządzenia testa- m en tu 60 (§ 2229 pkt 4 BGB w związku z § 104 BGB), a także z uwagi na jego sprzeczność z dobrym i obyczajami (§ 138 p k t 1 BGB)61.

C o do pierwszej sytuacji, w w yroku niemieckiego Federalnego Trybunału Sprawiedliwości (B undesgerichtshof)62 wskazane zostało, iż niezdolne do te­ stowania są te osoby, które nie m ogą sform ułować klarownych, jasnych argu­ mentów, dlaczego ich ostatnia wola brzmieć m a w dany sposób (§ 2229 pkt 4 BGB w związku z § 104 BGB). Ich osąd jest zaburzony przez wpływ choroby i w związku z tym nie m ogą z odpow iednim rozeznaniem odróżnić w pły­ wów zainteresowanych osób trzecich od swoich własnych decyzji. W skazać należy, iż zdolność do testow ania jest badana zawsze w pierwszej kolejności. Jeśli spadkodawca m ógł sporządzić ważny testam ent, w tedy dopiero powstaje pytanie, czy wola testatora nie została zaburzona poprzez wadę oświadcze­ nia woli. Zauważyć należy, iż w przypadku sporządzenia testam entu jest to skom plikow ane o tyle, iż w dużej mierze choroby testatora, które m ogą mieć wpływ na zdolność do testowania, występują łącznie z nadm iernym i w pływa­ m i osób trzecich na wolę spadkodawcy.

C o do drugiej sytuacji, klauzula generalna dobrych obyczajów (§ 138 pk t 1 BGB) obejm uje różnorodne przypadki. Tytułem przykładu: sprzeczne z dobrym i obyczajami jest wykorzystanie w stosunku do testatora d o m in u ­ jącej pozycji wynikającej ze stosunku zaufania. Tak też nieważny będzie te­ stam ent w części, w której dokonano przysporzenia na rzecz lekarza p o d jego dom inującym wpływem czy sugestią. Jednakże gdy testator posłucha zwy­ kłych próśb, niemających charakteru niedozw olonego odziaływania, takie rozrządzenie będzie ważne, gdy nie było wynikiem konieczności, zależności czy też nadm iernej słabości testatora. Poprzez klauzulę dobrych obyczajów prawo niemieckie zwalczać m oże różne typy niedozw olonego oddziaływa­ nia na wolę spadkodawcy, pow odując jednak efekt negatywny - nieważności testam entu, z uwagi na niem ożność poznania rzeczywistej woli zmarłego63.

N adto wskazać należy, iż ustawa Heim gesetz z 1974 r. zakazywała przyj­ m ow ania przysporzeń m ajątkowych przez pracow ników dom ów opieki od osób będących p o d ich pieczą. Jeśli jednak pensjonariusz zdecydował się na 60 Por. C h. Baldus, § 1 0 4 BG B, [w:] NomosKommentar. BGB. Allgemeiner Teil, Baden-Baden

2016, s. 1 6 -1 7 .

61 N a tem at wyzysku w prawie niem ieckim w kontekście nieekw iw alentności świadczeń zob. J. Andrzejewski, Laesio enormis i wyzysk. Tradycja praw na a przeciw działanie nieekwiwalent-

ności świadczeń w praw ie pryw atnym Austrii, Niem iec oraz Polski, niepubl. praca doktorska,

U A M , 2015, s. 9 1 -9 9 .

62 B G H Fam R Z 1958 127/128, Juris — Das R echtsportal [dostęp 23.06.2017].

63 J. W ierciński, Brak świadomości albo swobody p rzy sporządzaniu testamentu, Warszawa 2013, s. 2 3 6 -2 3 7 .

takie rozrządzenia, to były one nieważne. O becnie w N iem czech nie m a jed­ nolitej ustawy dotyczącej dom ów spokojnej starości. Regulację taką mogą wprow adzić poszczególne landy, a zakres ochrony spadkodawcy będzie zależał od poszczególnych uregulowań ustawowych. O bowiązujące ustawy odnoszą­ ce się do dom ów spokojnej starości dotyczą sytuacji najbardziej typowych i chronią schorowanych spadkodawców przed niedozw olonym oddziaływa­ niem opiekunów.

Groźba (przemoc psychiczna)

we francuskim prawie spadkowym

W obecnym brzm ieniu przepisy francuskiego C ode civil (CC) z zakresu zo­ bowiązań, które znajdą zastosowanie, to artykuły 1 1 4 0 -1 1 4 3 C C 64. A rtykuł 1140 C C 65 definiuje przem oc (violence): przem oc występuje, gdy strona wy­ wiera na kontrahencie presję pow odującą w nim obawę rzeczywistego niebez­ pieczeństwa, co do jego osoby, m ajątku albo bliskich.

W zakresie prawa spadkowego zastosowanie znajdzie art. 901 C C 66, który uległ zm ianie w 2006 r. Jego obecne brzm ienie jest następujące: aby uczynić szczodrobliwość (dyspozycje p o d tytułem darm ym - liberalite), trzeba być zdrowym na umyśle. Szczodrobliwość jest nieważna z uwagi na błąd, podstęp czy przemoc.

Prace p r z y g o t o w a w c z e n ad f r a n c u s k i m ko de ks em cywil nym w z a kr e si e p r a w a s p a d k o w e g o 67

W prawie francuskim zasadą jest, iż wszystkie osoby m ogą nieodpłatnie dys­ ponow ać i nabywać przez um ow ę darowizny albo testam ent, chyba że ustawa stanowi, że z jakichś pow odów są do tego niezdolni. W ola tego, który dys­ ponuje, pow inna być pew na, w olna od jakichkolwiek wątpliwości. W ola nie może istnieć, jeśli człowiek nie jest zdrowy na umyśle68. Stwierdzono również, iż ten, kto dysponuje swoim m ajątkiem , osiągnął już dany wiek, m a swoją wiedzę, którą się kieruje. W ola prowadząca do szczodrobliwości m usi być także w olna od jakiegokolwiek przym usu ze strony innych osób.

„Zawład-64 65

W brzm ieniu ustalonym O rd o n n an ce n°2016-131, 10.02.2016, art. 2.

„Il y a violence lorsqu’une partie s’engage sous la pression d ’une contrainte q ui lui inspire la crainte d ’exposer sa personne, sa fo rtu n e o u celles de ses proches a u n mal considerable”. „Pour faire une liberalite, il faut etre sain d ’esprit. La liberalite est nulle lorsque le consente- m en t a ete vicie par l’erreur, le dol o u la violence”.

P.A. Fenet, Recueil complet des travauxpreparatoires d u Code civil, t. 12, Paris 1836, s. 518— 522, 5 7 9 -5 8 1 , 5 8 3 -5 8 4 .

D la tw órców francuskiego kodeksu cywilnego wystarczające było określenie powyższych re­ guł oraz pozostaw ienie sędziom dużej sw obody w ich zastosowaniu.

66

67

nięcie” w olą m a miejsce na przykład wtedy, gdy opiekun stosuje w stosunku do podopiecznego wielorakie nadużycia, które uniem ożliwiają m u sw obod­ ne dysponow anie dobram i. Dlatego zakazano podopiecznem u testow ania na rzecz opiekuna. Inaczej jest jednak w przypadku ojca i m atki czy też innych wstępnych. D om niem yw a się, iż kierują się oni dobrem dziecka, a nie przy­ m usem czy autorytetem . Twierdzono, iż duży wpływ na wolę dysponującego m ają także osoby, które się nim opiekowały przed śmiercią: lekarze i apteka­ rze. C o do zasady, te osoby nie m ogą otrzym ać przysporzeń od podopiecz­ nego69. Z uwagi na te m otywy osoby, które m ogą zawładnąć w olą testatora, są niezdolne do otrzym ywania przysporzeń majątkowych, nawet jeśli świad­ czenie będzie ukryte pod form ą um ow y odpłatnej czy też uczynione w sto­ sunku do osoby podstawionej. W skazać należy, iż powyższe rozwiązanie było wynikiem doświadczenia francuskiej jurysprudencji. Ustawa milczy na tem at wady oświadczenia woli wynikającej z nam ow y czy wyłudzenia (suggestion

et captation), gniewu czy niczym nieusprawiedliwionej złości spadkodawcy.

Form ułow ano pogląd, iż ci, którzy z podobnych przyczyn podejm ow ali się postępow ań o stwierdzenie nieważności testam entu, prawie nigdy nie znaj­ dowali wystarczających dowodów, aby podważyć akt ostatniej woli. Z p u n k ­ tu widzenia interesu ogólnego, zdaniem ustawodawców, „byłoby lepiej, żeby źródło tych rujnujących i skandalicznych procesów zostało zam knięte (wy- suszone)”70. Zaobserwowano, iż w tedy jednak oszustwa m ogłyby pozostać bezkarne. Aby uznać testam ent za nieważny, okoliczności danego przypad­ ku pow inny być tego typu, że wola dysponującego nie m oże być uznana za w olną albo też została całkowicie zdom inow ana przez nieusprawiedliwioną złość. Z badanie tej kwestii pozostaw iono sądom , które m uszą zadbać o to, aby chciwi ludzie nie zawłaszczali m ajątku osób umierających, uderzając tym samym w interes rodziny71.

Projektodawcy C C chcieli podkreślić fakt, iż aby dokonać przysporzenia poprzez testam ent lub darowiznę trzeba być zdrowym na umyśle. Wskazywali, iż trzeba zachować pełnię władz umysłowych, by dokonywać jakichkolwiek aktów prawnych. Dlatego teoretycznie zastosowanie mogłaby znaleźć reguła ogólna zawarta w art. 8 9 3 -9 0 0 C C . Uznali jednak, że artykuł powielający wym óg zdrowego rozsądku przy testowaniu jest niezbędny. Uzasadnieniem takiego rozwiązania było stwierdzenie, iż często człowiek dokonuje rozrządzeń testam entowych dopiero u kresu swych dni. Wskazywano na praw dopodo­ 69 Świadectwo wdzięczności jest jed n a k dopuszczalne z uwagi na bogactw o dysponującego oraz

św iadczone usługi, a także w przypadku pokrew ieństw a, które wyłącza dom niem anie nad­ m iernego w pływ u na wolę spadkodawcy.

70 P.A. Fenet, op. cit., s. 521. 71 Ibidem , s. 518, 5 1 9 -5 2 2 .

bieństwo choroby czy też pułapek ze strony tych, którzy go otaczają. Jednostka może nie być pozbawiona prawa do dysponowania przez ustawę, przy czym jej akt jedynie pozornie wyraża swobodę. M ogła ona znaleźć się w takich oko­ licznościach, które wpływały na jej inteligencję albo wolę w taki sposób, iż jej umysł nie był w całości wolny. N a przykład, jeśli chciwy człowiek skorzystał ze sposobności i otrzym ał przysporzenie od osoby chorej, pozbawionej władzy umysłu, to czy może czerpać owoce ze swych złych poczynań72?

Założeniem projektodaw ców C C była szeroka ochrona swobodnej woli spadkodawcy. Przede wszystkim opierano się na przesłance zdrowego rozsąd­ ku, z której z czasem w yinterpretow ane zostały inne wady oświadczenia woli, w tym brak wolnej woli z uwagi na groźbę. W prow adzono także rozmaite zakazy ustawowe mające na celu ochronę testatora z uwagi na jego wiek czy słabość. Ponadto rozważano charakterystyczne dla francuskiego prawa spad­ kowego wady oświadczenia woli - captation czy suggestion!7’.

J a k r o z u m i a n a j e s t p r z e m o c p s yc hi c zn a we f r a n c u s k i m o r z e c z n i c t w i e 74

Z godnie ze stanowiskiem Sądu w D ijo n 75 przem oc jest przyczyną nieważności testam entu, gdy jest scharakteryzowana w sposób wystarczający. Przemoc m a miejsce, gdy testam ent został sporządzony p o d wpływem strachu, jaki zapiso­ bierca w zbudził w testatorze, i prześladowań, których testator był obiektem .

Powyższy w yrok określa, iż w przypadku prawa spadkowego nie muszą być w ypełnione wszystkie typowe, klasyczne przesłanki przem ocy psychicz­ nej, lecz wystarczający jest opis, któ ry odzwierciedla obawę danego testatora. Jest to uzasadnione jednostronnym charakterem czynności, gdyż nie m a ko­ nieczności ochrony woli osób innych niż spadkodawca.

Z godnie z orzecznictwem sądów francuskich przem oc może być zarówno fizyczna, jak i psychiczna. Przedm iotow a wada oświadczenia woli przybiera­

72 Ibidem , s. 5 7 9 -5 8 1 , 5 8 3 -5 8 4 .

73 Stw ierdzono jednak, że um ieszczenie tychże w ad ośw iadczenia woli w kodeksie będzie

niecelowe, z uwagi na skandalizujący ch arak ter procesów, a n ad to n ad m iern e trudności dow odow e.

74 Analizie p o d dano 53 orzeczenia sądów we Francji —, co do zasady C o u r de Cassation, od

1860 r. do dziś, dotyczące szeroko pojętego niedozw olonego oddziaływania na wolę spad­ kodawcy. W iększość orzeczeń została w yszukana w Recueil D alloz oraz systemie informacji prawnej Juris Classeur. O rzeczenia do art. 901 C ode civil.

W prawie francuskim w ystępują pojedyncze orzeczenia C o u r de Cassation, które odnoszą się do nieważności testam entu na podstaw ie groźby; istnieje bogate orzecznictw o w zakresie niedozw olonego oddziaływ ania na wolę spadkodaw cy w postaci podstępu.

75 Sąd w D ijon, 17.07.1872 [S.73.2.10]; J.-B. Sirey, Recueil general des lois et des arrest en m a-

jąca form ę presji na starszego i schorowanego człowieka, rzadko spotykana w prawie zobowiązań, występuje na gruncie prawa spadkowego. W przypad­ ku szczodrobliwości przybiera form ę nadm iernego wpływu wywieranego na dysponującego, często osoby słabszej i uległej76. Nadużycia psychiczne zwią­ zane są z oczernianiem spadkobierców, a dodatkow o uczucie strachu dyspo­ nującego popycha go do dokonyw ania nieodpłatnych przysporzeń na rzecz „dręczyciela”.

Wyżej w ym ienione przypadki nie m ają charakteru typowych gróźb, k tó ­ re pojawiają się na gruncie praw a zobowiązań. Przedm iotowe orzeczenia uwzględniają indywidualizm każdego spadkodawcy, odczuwany przez niego strach i jego reakcję na wywieraną presję.

W jednym z orzeczeń francuski sąd77 orzekł, iż zapisy, które uczyniła wła­ ścicielka dom u na rzecz służącej, są nieważne, z uwagi na przem oc i podstęp. Testatorka była schorowana, słaba z uwagi na wiek i pozostawała p o d d o ­ m inującym wpływem służącej. G rożono jej, że zostanie pozostaw iona sama w potrzebie, a opieka nie będzie świadczona. W tym samym czasie spadko­ biercy ustawowi byli oczerniani. D ow ód zaistnienia groźby i obawy był dla sądu wystarczający, gdyż darczyńca podczas rozmowy z notariuszem stwier­ dził, że m usi dokonać darowizny. Ustalono, iż wywierana presja dotyczyła serii zachowań, które spowodowały, iż dysponująca m usiała dokonać aktu szczodrobliwości na rzecz opiekunki.

W przedm iotow ej sprawie przem oc i podstęp charakteryzowane są p o ­ przez pryzm at danej osoby i jej odczuć. Sytuacja, w której znalazła się testa­ torka, uniem ożliwiała jej jakąkolwiek obronę przed wpływem wywieranym przez osoby trzecie.

C o u r de Cassation uznał także, że testam ent chorego, sparaliżowanego i starego spadkodawcy jest nieważny, gdyż został sporządzony p o d w pły­ wem obawy, że jeśli nie dokona rozrządzenia na rzecz opiekuna, to zostanie porzucony. Podobnie podstaw ą stwierdzenia nieważności testam entu może stać się presja pielęgniarki wywierana na starym i poważnie chorym testa- torze, żyjącym w strachu przed porzuceniem . Sąd w swym orzeczeniu uznał testam ent sporządzony na korzyść pielęgniarki spadkodawcy za nieważny z pow odu oszukańczych m anew rów (manoeuvres dolosives) dokonywanych przez opiekunkę. W skazano, iż testator zachował jasność um ysłu, ale z uwa­ gi na wiek i pow ażną chorobę stał się podatn y na wywierany przez pielę­ gniarkę wpływ. D la spadkodawcy opiekunka była niezbędna, więc w obawie, 76 Por. req. 15.07.1878 [D P 1879.I.22, S.1879.I.593]; J.-B. Sirey, Recueilgeneral des lois et des

arrest en matiere civile, criminelle, administrative et de droit public, Paris 1879, s. 593.

77 Req. 19 ju in 1877 [D .78.1.160]; R. D em ogue, Code civil annote, t. 2, Paris 1936, s. 494— 495.

że zostanie przez nią porzucony, w testam encie uczynił ją swoim jedynym spadkobiercą78.

Przedm iotowe orzeczenie określa granice przem ocy psychicznej niezbęd­ nej do stwierdzenia nieważności testam entu. Sąd wziął p o d uwagę sytuację, w której znalazł się spadkodawca. Z m arły nie m ógł odm ów ić sporządzenia testam entu na rzecz opiekunki, gdyż inaczej zostałby pozbaw iony jej opieki, która była dla niego niezbędna. Przemoc psychiczna prowadząca do podw a­ żenia dyspozycji testam entow ych może m ieć mniejsze nasilenie niż groźby prowadzące do zawarcia um ow y między żyjącymi. Spadkodawca nie mógł wyrazić swojej woli z uwagi na tru d n e położenie - wiek i chorobę, które d o ­ prowadziły do sporządzenia testam entu niezgodnego z jego rzeczywistą wolą.

Podsumowując, stwierdzić należy, iż groźba w prawie spadkowym odry­ wa się od rozum ienia tego pojęcia w prawie zobowiązań. Z uwagi na często w ystępującą u człowieka starszego słabość i nadm ierną skłonność do ulegania sugestiom, zastosowanie term in u groźby na gruncie prawa spadkowego jest szersze. Dzięki tem u uwzględnia przymusowe położenie spadkodawcy i p o ­ zwala rozważyć każdy przypadek z osobna p o d kątem obawy i jej wpływu na dokonanie przysporzenia.

K o n s e k w e n c j e b raku części o gó ln e j dla r o z u m i e n i a poj ę cia groź by ( p r z e m o c y p s y c h i c z n e j ) w p r a wi e s pa dk o wy m

Z uwagi na brak części ogólnej w Kodeksie N apoleona doktryna, odnosząc się do w ad oświadczenia woli w prawie spadkowym , stosuje odpow iednio przepisy prawa zobowiązań, uwzględniając swoiste elem enty dyspozycji na w ypadek śmierci, takie jak na przykład łatwość w przejm ow aniu woli in ­ nych osób z uwagi na wiek79. D latego uznać m ożna, iż uogólnienie odnajduje swój trzon w przepisach prawa zobowiązań. W ady oświadczenia woli są rozu­ m iane zgodnie z treścią artykułu 1130 C C 80 i następnych, które odnoszą się do stosunków odpłatnych między osobam i żyjącymi, przy czym w sytuacji nieodpłatnych przysporzeń na wypadek śmierci w ady oświadczenia woli są rozum iane szerzej81.

C hociaż brak jest definicji groźby na gruncie prawa spadkowego, to tw ór­ cze rozum ienie term inu znajduje wyraz w orzecznictwie. N adto, m im o p o ­ stulatów twórców C C , wady oświadczenia woli związane z niedozw olonym

78 C o u r de Cassation, n r 462, 7.07.1965; „B ulletin des arrets de la cour de cassation, cham bres civiles” 1965, t. II, s. 346.

79 B. Beignier, Liberalites et successions, Paris 2010, s. 4 4 -4 5 .

80 W brzm ieniu ustalonym O rd o n n an ce n° 2016-131, 10.02.2016, art. 2. 81 P. M alaurie, Les successions. Les liberalites, Paris 2008, s. 153.

oddziaływaniem osób trzecich na wolę testatora - captation i suggestion - m a­ jące korzenie w daw nym prawie francuskim , wciąż są żywo dyskutowane we francuskim orzecznictwie.

Inne r o z w i ą z a n i a p r a w a f r a n c u s k i e g o c h r on i ą ce s p a d k o d a w c ę p r z e d n i e d o z w o l o n y m wpływem

Innym rodzajem niedozw olonego oddziaływania na wolę spadkodawcy w prawie francuskim jest podstęp82. O piera się na m anew rach osoby trzeciej, które wywołują w dysponującym nieuspraw iedliw ioną złość w stosunku do jego spadkobierców ustawowych i silne uczucie w stosunku do osoby stosu­ jącej podstęp. W daw nym prawie francuskim wykształciły się wady oświad­ czenia woli: wyłudzenie (captation) i nam ow a (suggestion), które odnosiły się przede wszystkim do aktów pod tytułem darm ym albo czynności nieodpłat­ nych. Dotyczyły one sytuacji, gdy szczodrobliwość darczyńcy nie wynikała z jego własnej inicjatywy, lecz była spow odow ana sztuczkam i osoby trzeciej, która działała wyłącznie na swoją korzyść83. Przedm iotowe wady oświadcze­ nia woli nie znajdują swojego odzwierciedlenia w C C - zostały objęte p o ­ jęciem podstępu, jednakże są nadal żywo powoływane są w orzecznictwie sądów francuskich84.

Aby m ożna było m ów ić o podstępie, m uszą występować p odstępne dzia­ łania, sztuczki, kłam liw e insynuacje, takie jak: przechwycenie k oresponden­ cji, odseparow anie od przyjaciół, odsyłanie dom ow ników , oszczerstwa wobec rodziny. Czasami naw et zam knięcie dysponującego w poko ju było uważane za niedozw olone oddziaływanie na wolę spadkodawcy. W orzeczeniu sądu w Tuluzie85 stan faktyczny przedstaw iał się następująco: mąż zam knął swoją żonę w pokoju na pięć ostatnich dn i jej życia, w związku z tym uniem ożli­ wił przybycie notariuszy. W konsekw encji schorowana, starsza kobieta nie m ogła sporządzić testam entu. W wielu orzeczeniach stw ierdzono, iż jed n o ­ krotne zdarzenie nie może jeszcze decydować o istnieniu podstępu. N ale­ ży badać raczej zespół zdarzeń o charakterze oszukańczym . N ie m a jednak wątpliwości, iż sądy pow inny brać p o d uwagę większy lub m niejszy stopień wrażliwości danego spadkodawcy, co m a szczególne znaczenie w przypadku wpływ u osób trzecich86.

82 Jest to w ada ośw iadczenia woli najczęściej podnoszona na gruncie praw a spadkowego, jest też najbardziej „pojem na”.

83 P. M alaurie, op. cit., s. 1 5 4 -1 5 5 .

84 Por. np. C o u r de Cassation, Izba I, 12 nov. 1957.

85 Sąd w Tuluzie, 16.05.1865 [D P 1865.II.202]; „B ulletin des arrets de la cour de cassation, cham bres civiles” 1965, t. II, s. 202.