Rozwój badań literatury polskiej w latach 1944-1954

Stefan Żółkiewski

Rozwój badań literatury polskiej w

latach 1944-1954

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce literatury polskiej 45/4, 383-436

I.

R

O

Z

P

R

A

W

Y

STEFAN ŻÓŁKIEWSKI

ROZW ÓJ BADAN LITER A TU RY P O L S K IE J W LATACH

1944— 1954 *

1

O stra w alka ten d en cji m aterialisty czn y ch z idealistycznym i cechuje rozwój n au k i o lite ra tu rz e w Polsce Ludow ej od pierw szych m iesięcy pow ojennych. Co p raw da, długo jeszcze środow isko naukow e w alczące z idealistyczną ru ty n ą nie rep rezen tow ało w swej ogrom nej większości dojrzałej m etodologii m arksistow skiej, było ideowo eklek-' tyczne i dążyło zaledw ie do zajęcia k o nsekw entnie m ate ria listy cznych pozycji w nauce, lecz tow arzyszył tem u proces dojrzew an ia ideolo­ gicznego owego środow iska, proces zdobyw ania coraz now ych tw ó r­ czych stronników spośród dośw iadczonych pracow ników naukow ych, tow arzyszyła św iadom ie organizow ana akcja kształcenia m łodych kadr. Toteż każdy rok om aw ianego dziesięciolecia przynosił zm iany na lepsze, jakościow e i ilościowe.

O fensyw a m arksistow ska n a te re n ie n au k i o lite ra tu rz e w yprze­ dziła analogiczne zm iany w in n y ch dziedzinach w iedzy. Tłum aczy się to ścisłym pow iązaniem p rac n o w atorów w nauce z w alk ą o now ą sztukę na gruncie k ry ty k i. A tak w yszedł z red ak cji czasopism lite ­ rackich. W alka o „now e“ w litera tu rz e , naw iązu jąca do tra d y c ji pol­ skiej lite ra tu ry rew olu cy jn ej la t m iędzyw ojennych i do w ielkiego przy k ład u lite ra tu ry radzieckiej, rozgorzała naty ch m iast po w yzw o­ leniu. Pożar te n objął i k ry ty k ę . P rz y ty m ogniu zagotow ało się i w k o tle n au k i o litera tu rz e .

N auka o lite ra tu rz e w chodziła w okres pow ojenny niebogato w y ­ posażona w dorobek m arksistow skich tra d y c ji polskiej k ry ty k i lite ­ rackiej. Co praw da, początki tej k ry ty k i sięgają u nas jeszcze schyłku X IX w. (Białobłocki), co praw d a, w lata ch m iędzyw ojennych m ie­

* Dokumentację bibliograficzną artykułu sporządził mgr Janusz Stradecki, pracownik Ośrodka W arszawskiego IBL. Ze w zględów technicznych dokumen­ tacja została wyodrębniona.

liśm y k ilk u u talen to w an y ch k ry ty ków -m arksistów , ja k J u lia n Bro- nowicz i Ignacy Fik, a częściowo i tw órczość B oya-Żeleńskiego, zwłaszcza jego w alka o M ickiewicza i stu d ia n ad F re d rą , b y ły obiek­ ty w n y m w kładem do zasobu w iedzy o litera tu rz e , z którego czerpali i czerpią m arksiści 4 Ilościowo jed n a k w dorobku p olonistyki m iędzy­ w ojennej p rzew ażały tra d y c je idealistyczne.

B yła to pod w ielu w zględam i „polonistyka od p an a Z agłoby “, głę­ boko burżu azy jna, nacjonalistyczna, religiancka, w estety ce zorien to­ w an a albo na s ta re naw y k i m ieszczańskie, albo na m ieszczańskie sno­ bistyczne now inki. Te an ty n au ko w e w ypaczenia panoszyły się, n ieste­ ty, nie tylko w p rzeciętnej, tępej, rzem ieślniczej pro d ukcji. Szpeciły one rów nież p race w y b itn y ch uczonych burżu azyjn ych , sum iennych znaw ców i zbieraczy faktów filologicznych i biograficznych, posiada­ czy ark an ó w k ry ty k i tekstu, pom ysłow ych i sub teln y ch analityków , ludzi, któ rzy u m iejętn ie zgrom adzili sk arb y k o n k retn y c h w iadom o­ ści. W konsekw encji m ieliśm y jed n ak w całości fałszyw y obraz dzie­ jó w naszej lite ra tu ry . P rzed e w szystkim zadecydow ały o ty m p rze­ m ilczenia. B rakło studiów o szczególnie w ażnych z m arksistow skiego p u n k tu w idzenia now atorach to ru ją cy c h drogi, nadchodzącym cza­ som, o rew olucjonistach, o ideologach m as ludow ych, ja k np. D em ­ bowski czy Jasiński. Po drugie zaś z reg u ły prace b u rżu azy jn e za­ m azyw ały ry sy polityczne i społeczne pisarza. R eak cyjn ych poglą­ dów nie dem askow ano. Tak zw any „obiek tyw izm “ b u rżu azyjn y, rze­ komo b eznam iętne refero w an ie służyły tuszow aniu w stecznictw a m y­ śli różnych G ołuchow skich czy Cieszkowskich. To ju ż stw arzało fał­ szywe p e rsp e k ty w y procesu rozwojowego, fałszow ało h iera rc h ię za­ sług i roli dziejow ej poszczególnych pisarzy.

Pogłębiał ten sta n rzeczy d rugi ry s c h a ra k te ry sty c z n y b u rżu a­ zyjne j p ra k ty k i history czn o literackiej: pu blikow anie w ielu p rac o w stecznych politycznie, nacjonalistycznych, najczęściej religijn ych pisarzach. W tym zakresie ciągle odkryw ano drugo- i trzeciorzędne osobliwości (Benisławska). D ziesiątki tom ów o różnych Tow iańskich, tra k to w a n y ch p rzy pom ocy osobliwej, rzekom o odrębnej m etody psychologii „św iętości“, a w istocie bezkrytycznie, p rzy jednoczesnym z a ta ja n iu skandalicznych szczegółów — w y tw arzały zupełnie odw ró­ cone pro p o rcje ważności poszczególnych zjaw isk dla historycznego rozw oju lite ra tu ry .

Proces doskonalenia się i pogłębiania p isarza ujm ow ano tak, by potw ierdzał tezę, iż rozwój arty sty czn y i duchow y je st rów noznaczny

R O Z W Ó J B A D A N L IT E R A T U R Y ₃₈₅

z przysw ajan iem sobie św iatopoglądu religijnego, filozofii idealistycz­ nej, socjologii k o n trre w o lu cy jn e j. P rzeciętn y czytelnik n a tem a t lite ­ ra tu r y X IX w. w iele w iedział o m esjanizm ie, p raw ie nic lu b zgoła nic o ideologach rew olucji a g ra rn e j.

M ądrość i hum anizm naszej lite ra tu ry fałszow ano tak, by służyła ona pokojowi klasow em u, b y p o tw ierdzała m oralność burżuazji, jej polityk ę społeczną i narodow ościow ą.

K ry ty k a endecka narodow ość naszej lite ra tu ry w idziała w szla- chetczyźnie i klerykalizm ie, k ry ty k a sanacy jna — w kulcie wodza i „w ielkich jed n o ste k “. Je d n i po sw ojem u in te rp re to w a li M ickiewicza i Sienkiew icza, drudzy Słow ackiego i W yspiańskiego. Ta nacjon ali­ styczna k ry ty k a była w roga rodzimości, lansow ała zdecydow anie kosm opolityzm , tezę o w tórności naszej k u ltu ry w stosunku do Z a­ chodu.

Nie widząc i nie chcąc w idzieć zaangażow ania się naszych w iel­ kich pisarzy w w alkę o p o stęp swego czasu tra d y c ję narodow ą tra k to w a ła po smakoszowsku, w y b ierając z niej ciekaw ostki i smaczki.

I nic dziwnego, k ry ty k a lite ra c k a je st bodaj nie m niej niż filo­ zofia nau k ą p a rty jn ą. Służyła określonej klasie, jej dążeniom i to ją przede w szystkim charakteryzow ało. O stanie polonistyki przed r. 1939 pisałem obszerniej w S ta r y m i n o w y m literatu rozn aw stw ie i w Badaniach nad literaturą polską — do tych książek odsyłam po uzasadnienie powyższych s ą d ó w 2. Tu trzeb a w y raźn ie dodać, że m ieszczaństw o rozpow szechniło obyczaj w ychow yw ania pokoleń na świeckich żyw otach św iętych — n a lite ra tu rz e odpow iednio dobra­ nej. K ry ty k a literack a k om entow ała te teksty, pośredniczyła m iędzy tw órcą a urab ian y m w duchu potrzeb klasy panu jącej odbiorcą.

To K u ch arsk i tak fałszow ał sa ty rę F red ry , by szlachecki w archoł staw ał się „id eałem “ m oralnym . To Borow y lekcew ażył i kry ty k o w ał d rw iący śm iech lib erty n ó w i B iskupa W arm ińskiego z m niszej ciem ­ noty. To W ojciechow ski (a ilu za nim?) aprobow ał w rogi stosunek Sienkiew icza do w alki o wolność chłopów ukraińskich. A W acław Potocki, k tó ry pisał „o wolność się Kozacy z p any sw ym i b iją “, był p rzedstaw iany jako „nieszkodliw y“ nudziarz szlachecki. To A rtu r G órski w reszcie w idział w tow ianizm ie szczyty M ickiewicza, a Ignacy M atuszew ski w rzekom ym p rek u rso rstw ie w stosunku do a n ty re ali- stycznej schyłkow ej sztuki im perializm u — zasługi S łow ack iego 3.

P rzez szkołę ci pośrednicy docierali szeroko. „K u czem u Polska szła? K u szlacheckośći“ — odpow iadał w początkach burżuazy jnej rep u b lik i polskiej A rtu r G órski w książce czytyw anej oficjalnie

w szkołach la t m iędzyw ojennych 4. Jak że pow ażna część polonistyki tych czasów sta ra ła się potw ierdzić i uzasadnić tę odpowiedź!

Z tak im to spadkiem trzeba było wszcząć w alkę ideologiczną w 1944 roku.

Jeszcze raz należy podkreślić, że słow a powyższe nie m ają nego­ wać niew ątpliw ej p raw dy, iż b u rżu a z y jn a n a u k a o lite ra tu rz e m a określone zasługi, jak to pisałem rów nież w Badaniach nad literaturą

polską. P rzew ażn y jed n a k sens ideologiczny i w ychow aw czy owoców

tej n a u k i w całości b y ł w steczny. W w alce naszej m usieliśm y i m u ­ sim y atakow ać owo w stecznictw o. Nie w olno jed n a k nie u w y puk lać rów nież obiektyw nych, w ażnych i trw ały c h osiągnięć. Tym zaw dzię­ czam y lw ią część znanych nam fak tów z przeszłości literack iej. W od­ nośnikach n ow atorskich p rac je s t to szczegółowo kw itow ane. Ale sam e fak ty to jeszcze nie nauka. P o trzeb ne są jeszcze in te rp re ta c je. A ty ch znów w lw iej części nie dziedziczym y i nie chcem y dziedzi­ czyć po b u rżu azy jn ej polonistyce.

W m etodologii polskiej n a u k i o lite ra tu rz e w lata ch m iędzyw ojen­ nych dom inow ały dążenia epigonów pozytyw izm u. Późniejsze b u r- żuazyjne k ieru n k i m etodologiczne z tru d e m to ro w ały sobie drogę

V/ ostatnim przed w o jen ny m dziesięcioleciu. Ź ródłem filozoficznym

ty ch ten d en cji było pogłębianie się k ryzy su idealizm u w dobie im p e­ rializm u. N auka b u rżu azy jn a głosiła, iż życie społeczne je st chaotycz­ ne i rządzi nim p rzypadek. Poznaw anie bow iem p ra w rozw oju spo­ łecznego było rów noznaczne z odczytyw aniem w y ro ku zagłady na b u rżu azy jn y porządek. Toteż na gruncie odradzającego się w drugiej poł. X IX w. k an ty zm u m etodologow ie b u rżu a z y jn i sądzili, iż n auk i społeczne nie p o trzeb u ją i nie m ogą poznaw ać p ra w społecznego rozw oju, są n ato m iast jed y n ie n au k am i idiograficznym i, opisującym i indyw idualne, jednorazow e, n iep ow tarzaln e fa k ty (W indelband, R ickert). Poznanie hu m anisty czne m iało być poznaniem s tru k tu ry duchow ej danej w artości k u ltu ra ln e j (np. dzieła sztuki czy całego p rą d u literackiego, lub w ręcz epoki „duchow ego ro zw oju “ ludzkości).

Fenom enologow ie, uczniow ie H usserla, św iadom ie zw alczając w ykształcone przez długą tra d y c ję n a u k ścisłych ry g o ry em piryzm u, szukali tego poznania n a drodze sw oistego „w glądu w isto tę“ przed­ m iotu.

Z adaniem n a u k społecznych m iał być w zasadzie w y m y kający się spod k ry te rió w naukow ych opis „ s tru k tu r duchow ych“ . Całkiem in tu ic y jn y w szkole D iltheya, a nieco bardziej zintelektu alizo w any w śród w yznaw ców H usserla, jeszcze bardziej sform alizow any w śród

R O Z W Ó J B A D A N L IT E R A T U R Y ₃₈₇

zw olenników konw encjonalizm u. Ci ostatni, stojąc n a gruncie p rio ­ ry te tu m etod badan ia w stosunku do przedm iotu badania, w ykształcali czysto um ow ne, form aln e m eto d y porządkow ania spostrzeżeń doty­ czących danej dziedziny zjaw isk społecznych. K lasy fik acja zjaw isk, determ in acja cech isto tn y ch i podstaw ow ych zależności b y ła zagadnie­ niem logicznego precyzow ania sam ych m etod, a nie pogłębiania w ie­ dzy o rzeczyw istości obiektyw nej. T en o statn i k ieru n e k filozoficzny stanow ił pożyw kę dla w szelkich pró b rozw ijania, jako sam odziel­ nych, b ad ań z zakresu fo rm aln ie rozum ianej m orfologii czy to np. dzieła sztuki, czy u stro ju , czy innego ,,e le m en tu “ życia społecznego. Szczytem am b icji ty ch szkół form alistyczn ych b y ła m ożliw ie dro­ biazgow a i p ed an ty czn a typologia zjaw isk społecznych. L a ta w ojenne przyniosły dziesiątki tak ich ahistorycznych i nienaukow ych typologii. Oczywiście w setkach spostrzeżeń form alistów tk w iły i zdrow e ziarna by strej obserw acji, zagubione przecież w scholastycznej gm atw aninie statycznych k o n stru k c ji m orfologicznych i typologicznych.

W szystkie te dążenia i ty p y diltheyow skiego stru k tu ra liz m u oraz fenom enologiczne i konw encjonalistyczne prób y typologizujące opie­ ra ły się n a zasadniczym przekonaniu, iż n au k i społeczne nie bad ają p ra w rozw oju, są n auk am i idiograficznym i, in te resu je je p ełny opis niepow tarzalnego zjaw iska, jego s tru k tu ra i jego m iejsce w drabin ie typologicznej, nie in te re su je n ato m iast teorety czne w y jaśnian ie zja­ wisk przez u stalan ie m iędzy zjaw iskam i zw iązków koniecznych, zw iązków przyczynow ych, nie in te re su je zatem u stalan ie p raw idło­ wości i p ra w społecznego rozw oju.

P ostpozytyw istyczna n au k a o lite ra tu rz e w Polsce la t m iędzy­ w ojennych stro n iła n a ogół od form alizm u. Co dziw niejsze, fo rm a­ lizm b y ł hasłem raczej dem okratycznie nastro jo n y ch kół m łodej filologii b u rżu azy jn ej, środow isko to nie um iało dostrzec szczególnie reakcy jn eg o ostrza ty ch dążeń m etodologicznych. D opiero w przed ­ dzień w o jn y zaczęto dem askow ać ów szczególnie rea k c y jn y ch arak ­ te r założeń idiograficznych, p rzeciw staw iania opisu w hum an isty ce p rzyczynow em u w y jaśn ian iu w n au k ach ścisłych, szczególnie re a k ­ c y jn y c h a ra k te r form alizm u i typologii jako konsekw encji ty ch za­ łożeń ogólnom etodologicznych. Ju ż w ted y z jaw iają się w naszej nauce o lite ra tu rz e pierw sze objaw y porzucania przez przew ażnie m łodszych, społecznie postępow ych badaczy pozycji form alistycznych na rzecz zbliżających się do m arksizm u (H opensztand, Siedlecki) 5.

N ato m iast daw ni epigonow ie pozytyw izm u przeciw nie, w raz z n a ­ rasta ją c y m i w pływ am i reakcji, szczególnie w dobie okupacyjnej,

p rzy sw aja ją sobie spóźnione now inki form alistyczne. Toteż pierw sze książki rep rezen tu jące w ojen n y dorobek idealistycznej n a u k i o lite ra ­ tu rz e b yły w nieoczekiw anie p rzew ażającej m ierze form alistyczne. W ystarczy w ym ienić drug ie w ydanie książki A dam czew skiego o Że­ rom skim , stu d iu m Rzeuskiej o Chłopach, liczne p race teo retyczn e Skw arczyńskiej, p raw ie w szystkie szkice Szm ydtow ej o lite ra tu rz e rom antycznej (w łaśnie pośw ięcone np. czynnikom rodzajow ym i stru k tu ra ln y m Pana Tadeusza, p roblem atyce i kom pozycji Gra­

ży n y), rzecz Zgorzelskiego o dum ie p rzedrom antycznej, obszerną

książkę Borowego o poezji polskiej X V III w ieku 6.

W ięcej, to w łaśnie po w ojnie J e rz y K ow alski i Tadeusz Czeżowski w y stąp ili z broszu ram i p o p u lary zującym i całą naszkicow aną wyżej kilkom a k resk am i filozofię n au k społecznych, jako „nauk i o d u c h u “. N ie zabrakło i form alistycznego teorety zow an ia o sztuce * w książ­

* Ostatnio ukazała się duża książka Stefanii Skwarczyńskiej stanowiąca cz. I Wstępu do nauki o lite r a tu r z e8. Zawiera ona ogólne rozważania na temat typologii metod badań literackich, dzieła literackiego i jego „trwałych“ skład­ ników strukturalnych w ogóle. N iestety, praca ta — produkt daleko posuniętego eklektyzm u — ani nie przynosi dość krytycznych i uporządkowanych w łaściw ie informacji o stanie w iedzy w zakresie teorii literatury, ani nie posuwa nauki naprzód w rezultacie oryginalnych, konsekw entnych pomysłów.

Główną wadą tej książki jest niedostateczny poziom dyscypliny logicz­ nego m yślenia. Na przykład klasyfikacje m etod badawczych lekcew ażą elem en­ tarne zasady klasyfikacji. Brak tu zupełnie stałej podstaw y podziału, raz decy­ duje takie, raz inne kryterium. W zasadzie autorka postępuje zupełnie dowol­ nie, bierze jakąkolw iek cechę danej m etody, która w ydaje się jej charaktery­ styczna. Lekceważy podstawową zasadę podziału: kierunek światopoglądowy, stanow isko ontologiczne i epistom ologiczne badacza. Postępuje tak, jakby nie istniała w nauce klasyfikacja kierunków światopoglądowych, jakby w ogóle nigdy nie rozważano związków między kierunkam i św iatopoglądowym i a ty ­ pami postępowania metodologicznego w nauce.

Trudno jest analizować przyswojone przez autorkę dziedzictwo idealistycz­ nej estetyki X IX wieku.

Autorka np. wyróżnia — za cytow anym i jako niewzruszone autorytety dawno przekonywająco krytykowanym i estetykam i X IX w. typu Volkelta — rzekome, ahistoryczne zasady organizacji dzieła, jak wzniosłość, śliczność, hu­ mor, charakterystyczność. Poznajemy tu starych, dawno pogrzebanych znajo­ m ych zeszłego wieku, tzw. kategorie estetyczne. Ale jak w ynika z tekstu, „cha­ rakterystyczność“ rozumie autorka jako „typowość“ — pojęcie z innego systemu teoretycznego, z teorii m aterialistycznej estetyki. Autorka jednak ignoruje tak „drobną różnicę“, jaka jest między idealizm em a materializmem. Toteż gdy przy „śliczności“ itp. powołuje się tylko na Yolkeltów , to przy „charakterystyczności“

R O Z W Û J B A D A N L IT E R A T U R Y ₃₈₉

kach Ingardena, K onrada G órskiego i w p ośm iertnym szkicu Zyg­ m u n ta Łem pickiego 7.

W alka, k tó rą rozpoczęło rodzące się now e literatu ro zn aw stw o pol­ skie, potoczyła się przecież n a szerszym froncie — całej trad y cy jn ej w iedzy o lite ra tu rz e polskiej. T rzeba było zrew idow ać sądy grom a­ dzone przez n aukę b u rżu a z y jn ą od czasów Chm ielow skiego po­ cząwszy.

W pierw szym okresie w alk a toczyła się raczej o now ą literatu rę, now e id eały estetyczne, aniżeli o nowy, postępow y w ybór narodow ej tra d y c ji literack iej. W grę zatem wchodziło bieżące życie literackie, a z przeszłości jed y n ie now sza lite ra tu ra krytycznego realizm u. Szczególnie zaś ośrodkiem sporów b y ły ten dencje literackie, ścieranie się form alizm u i realizm u w lite ra tu rz e la t m iędzyw ojennych.

Now e dążenia z tru d e m p rze n ik ały w pierw szym okresie д а u n i­ w e rsy te ty . O środkiem n o w ato rstw a b yły czasopism a literackie z K u ź n i c ą na czele. Pow olne o garnianie nauczycieli i studentów dokonało się w form ie zorganizow anej, poprzez coroczne, począwszy od r. 1946, problem ow e zjazdy naukow e m łodzieży p o lo n isty cz n e j9. P ierw sze dw ulecie pow ojenne to okres ostrej w alki z przeżytkam i przeszłości b urżu azyjn ej, szczególnie faszyzm u, w lite ra tu rz e i k ry ­ tyce litera c k ie j. O kres w alki o now e ideały estetyczne, now e gusta, now ą tra d y c ję literacką, w konsekw encji o now e m etody badawcze, k tó re pozw oliłyby bronić sztuki w spółtw orzącej dem okrację ludow ą i bronić ludow ych, rew o lu cy jn y ch tra d y c ji k u ltu ra ln y c h w przeszłości

ma obok tychże i inne źródła: Marksa, Engelsa, a także Lukacsa. W ten sposób łatwo godzi idealizm z materializm em . Teorię swoją jednocześnie wywodzi z V olkelta i Marksa.

Ogólnie mówiąc główną logiczną wadą teoretyzowań autorki jest niew yw ra- calność jej twierdzeń. W sw oim daleko posuniętym eklektyzm ie, pragnąc po­ godzić zbyt w iele az nadto wykluczających się system ów, nie określiła ram swego w łasnego systemu. W ten sposób nie podała warunków, w których jej tezy nie będą prawdziwe. Nie spełniony został przeto podstawowy rygor logicz­ nej poprawności sform ułowania wszelkiej teorii.

Ten błąd form alny bardzo utrudnia krytykę konkretnych, empirycznie fał­ szywych tw ierdzeń autorki. W naszym z konieczności krótkim ujęciu trzeba powiedzieć, że autorka powtarza w iększość em pirycznych fałszów różnych szkół form alistycznych, formułując rzekome autonomiczne prawa rządzące dzie­ łem literackim poza jego życiem społecznym.

O czyw iście w książce obok takich twierdzeń nie brak i nie powiązanych z nimi luźnych sądów m aterialistycznych.

narodu. O kres te n cechow ała z jed n ej stro n y szczególna bojowość k ry ty k i, z drugiej jed n a k sw oiste niekonsekw encje ideologiczne.

Zw alczano form alizm i an ty re alizm la t m iędzyw ojennych. N ie­ jasno jed n a k b y ły sform ułow ane zadania społeczne i arty sty c z n e now ej lite ra tu ry 10. M iała to być lite ra tu ra realistyczna, zaangażow a­ na, upolityczniona. R ealizm ten jed n a k był rozum iany w sposób b a r ­ dzo ograniczony. Za jego szczytow e osiągnięcia u w ażaliśm y dzieła m ieszczańskiego realizm u krytycznego. Nie dostrzegaliśm y granic i sprzeczności tego krytycyzm u. L ite ra tu ra realizm u kryty czneg o nie m ogła służyć rew o lu cji p ro letariack iej, tej zaś ideologia nie m ogła w yrazić się w pełn i w form ach a rty sty czn y ch realizm u k rytycznego nie rozb ijając ich i nie tw orząc drogą rew olucji arty sty czn ej now ych, w yższych form realizm u w sztuce.

Tego uczyła h isto ria współczesna. Nie u m ieliśm y wówczas do końca dosłuchać jej lekcji. Nie w idząc jasno b u rżu a z y jn y c h o g rani­ czeń realizm u krytycznego, nie um ieliśm y w ogóle praw idłow o do­ strzec linii i etapów rozw ojow ych realizm u i w alk i o realizm w dzie­ jac h lite ra tu ry . Nie um ieliśm y spojrzeć na dzieje lite ra tu ry z w łaści­ wej p e rsp e k ty w y najw yższych osiągnięć ideow o-artysty czn ych re a ­ lizm u, p e rsp e k ty w y w łaściw ej dla oceny teraźniejszości i przeszłości lite ra tu ry oraz dla w y jaśnien ia jej procesu rozw ojow ego, p e rsp e k ty ­ w y este ty k i realizm u socjalistycznego. Ten sta n rzeczy w b adaniach n ad przeszłością litera c k ą ograniczał przede w szystkim k rąg z a in te re ­ sow ań do drugiej poł. X IX w., nie pozw alał dostrzec w yższych osiąg­ nięć w alki o realizm , o narodow ość i ludow ość lite r a tu r y w inny ch epokach, zwłaszcza w zaniedbanym w pierw szych lata ch pow ojen­ n ych rom antyzm ie i renesansie polskim . Po d ru gie zaś — sc h a ra k te ­ ryzow any w yżej stan rzeczy p rzyczyn iał się do u trw a la n ia błędów socjologizm u. Ograniczoności m etody, m etod y realizm u krytycznego, nie szukaliśm y bow iem w całokształcie jej ograniczeń „id eo w o -arty ­ stycznych, ale w rzekom ym fak cie niew yzyskania jej pełnych, ogrom nych m ożliwości w szczególnych w a ru n k a ch h istorycznych rozw oju b u rżu azji polskiej. Słabości ideow e realizm u m ieszczańskiego tłum aczyliśm y m ylnie przew agą określonego „handlow ego k ręg u k ap italizm u “.

Podobnie — nieco później — deprecjonow aliśm y tak cenne p rze ­ jaw y ludow ości w lite ra tu rz e rom anty czn ej (co praw da, m ieszające jeszcze b ezkrytycznie przesąd i p raw d ę ludową), p rzy pisując je oby­ czajowości saskiej (K ubacki) 11, k tó ra m iała p rze trw a ć w środow isku drobnoszlacheckim , w g socjologistów — zapleczu społecznym lite ra ­

R O Z W Ó J B A D A Ń L I T E R A T U R Y ₃₉₁

tu ry rom antycznej. Nie p ręd k o zdaliśm y sobie spraw ę, że — po m a r­ ksistow ska rzecz biorąc — realizm k ry ty czn y po pro stu obciąża zawsze ograniczoność bu rżu azy jn a, a lite ra tu ra ro m an tyczn a jest w ła­ śnie także z racji swej ludow ości narodow a, a nie drobnoszlachecka. W pierw szym dw uleciu p ow ojennym no w atorzy polskiej n auk i 0 lite ra tu rz e p rzy sw ajają sobie z tru d e m podstaw y m etodologii m a r­ ksistow skiej. M arksizm je st dla nich m etodą odk ryw an ia p raw roz­ w oju lite ra tu ry . M arksizm zatem na m iejsce form alistycznego opisu uczył w prow adzać rzeczyw iście n aukow ą pro b lem aty k ę teoretyczne­ go w yjaśn iania praw idłow ości, poprzez u stalenie zw iązków koniecz­ nych, przyczynow ych m iędzy fak tam i literack im i a życiem społecz­ nym danego czasu i m iejsca.

Lecz b urżu azja doby im perializm u, walcząc z n a u k ą o p raw ach rozw oju społecznego na g ru n cie filozofii neopozy ty w isty cznej („fizy- k alizm u “, potem filozofii „sk ład n i języ k a n a u k i“), pod pozorem obro­ ny teoretyczności nau k i w ytoczyła w alkę hum anisty ce opisującej (idiograficznej). W w y nik u jed n a k tej k ry ty k i doprow adziła do fak ­ tycznej likw idacji h u m an isty k i w teorii, tw ierdząc, iż w św ietle lo­ gicznej analizy składni języ k a nauki, w św ietle p recy zy jn y ch spraw ­ dzianów logicznych w szystkie p roblem y h u m an isty k i są pozorne. Nie dodawano, że chodzi tu o p ro b lem aty k ę b u rżuazy jnej, dekadenckiej n au k i o społeczeństw ie. W ynik jed n a k tej kam panii b ył dla b u rżu - azji w ygodny; w raz z likw id acją n a u k społecznych likw idow ano 1 p raw a społecznego rozw oju. A o to chodziło. Tym niem niej działo się to w szystko pod uw odzącym i hasłam i w alki o n au k i teo rety zu ­ jące, ustalające p raw a p rzeciw jałow ej m etodologii opisu.

W om aw ianym okresie nasi now ato rzy -m arksiści w swej w alce o teoretyczność n au k społecznych, o h u m an isty k ę o dk ry w ającą p ra ­ w a rozw oju społecznego, a zatem o h u m an isty k ę po p ro stu jako o n a ­ ukę — nie byli w olni od w pływ ów neopozytyw istycznych, czerpiąc sta m tą d logistyczne k ry te ria śc isło śc i12. Prow adziło to n ieste ty do w ielu niekonsekw encji. D opiero przyszłość m iała przynieść w y­ zw olenie się spod w pływ ów jed nostronnego k u ltu logistycznego fo r­ m alizm u w m etodologii i w y odrębnienie zdrow ego ziarn a nowocze­ snej d yscypliny m yślenia logicznego. (Choć ten o statn i proces, trzeba przyznać, do dziś nie je st u nas zakończony).

N astępne dw ulecie (1947— 1948) nie przyniosło, niestety , w y raźne­ go p ostępu 13. Był to okres, gdy k ry ty k a nasza uleg ała w pływ om odchylenia praw icow o-nacjonalistycznego w naszym ruchu . Do obozu lew icy estetycznej zaczęły p rzenikać w pływ y kosm opolityczne, k u l­

tu ra ZSRR była niedoceniana. K ształtu jące się w w alce pojęcie r e a ­ lizm u zostało obciążone koncepcjam i n aturalisty czn y m i, szczególnie żyw ym i wówczas w lite ra tu rz e am erykańskiej (Caldwell, Steinbeck) i francuskiej (C a m u s)14. N asza n au ka o lite ra tu rz e znalazła się w ów ­ czas w im pasie.

Z m iany przynosi schyłek 1948 roku. In icjaty w a P a rtii, k tó ra oczy­ ściła nasz ru ch od w pływ ów nacjonalistycznych, odm ienia, d a je po­ czątek zm ianom zasadniczym tak że w lite ra tu rz e i k ry tyce. P rz eło ­ m owe jest tu znane przem ów ienie tow. B ie ru ta przy o tw arciu r a ­ diostacji w rocław skiej 15. P o tem przychodzi Zjazd Szczeciński ZLP, k tóry w yraźn ie fo rm u łu je tezy realizm u socjalistycznego jak o p a n u ­ jącej m etody arty sty czn ej w naszej sztuce 16. Z ostaje pow ołany do życia In sty tu t B adań L iterackich, ośrodek m arksistow skiej w iedzy o lite ra tu rz e 17. Rozpoczęła się wówczas tru d n a w alka m etodologicz­ na n a dw a fro n ty, do dziś nie zakończona. Z jednej stro n y — z socjo- logizmem i w ulgaryzow aniem , z drugiej — z m etodologicznym i i h i­ storycznym i tra d y c ja m i liberalizm u.

Przełom ow e znaczenie dla w ykształcenia m etody b adań m iało s tu ­ dium K o tta o Lalce P rusa. Lecz i w nim tk w iła skaza socjologistycz- na: fałszyw a koncepcja „trzech kręgów k ap italizm u “ i pró ba w y p ro ­ w adzenia ideologii pozy ty w istó w polskich z dążeń rzekom o dom in u ­ jącego w Polsce k ap ita łu kupieckiego. W łaściw e ujęcie sw oistości tej ideologii jako w y n ik u sojuszu burżuazyjno-obszarniczego w Polsce p rzyniosły la ta następne, ale d y sk usja n ad szczegółowym tokiem in ­ te rp re ta c ji problem u trw a do dziś 18.

Socjologistyczne w iązanie pisarza z określoną, często w ąską czę­ ścią danej klasy, sekciarskie rozum ienie przynależności klasow ej ideo­ loga na zasadzie pochodzenia, form ow anie na tak ich podstaw ach ni- hilistycznego stosunku do tra d y c ji narodow ej (np. odrzucanie poezji Kochanow skiego jako sz la c h e c k ie j19) — to był jed en fro n t w alki. Nie m ożna powiedzieć, iż je s t to fro n t dziś ju ż całkow icie zw ycięsko zlikw idow any. W eźm y p rzy k ład : rzecz B udreckiego o Reym oncie (1953) 20. G łów nym jej b łęd em je st socjologistyczne ograniczanie pojm ow ania ideologii p isarza jak o kręg u treści o bezpośrednim sen­ sie i adresie politycznym . Z aw ęża się w ten sposób n iepom iernie zakres oddziaływ ania ideow ości pisarza, czynników ideologicznych w sztuce i twórczości, zaw ęża się w b rew m arksizm ow i, w b rew do­ św iadczeniu naszej w łasnej w alk i o now atorstw o artystyczne.

Rów nie niebezpieczny dla rozw oju nowego litera tu ro z n a w stw a był i d rugi front. Za p rzy k ład em u g ru n to w an y ch przez b u rżu a z y jn y

R O Z W O J B A D A Ń L I T E R A T U R Y ₃₉₃

liberalizm tw ierd zeń historyczno literack ich, przede w szystkim Chm ie­ lowskiego, nie dość u m ie ję tn ie w ydobyw ano tra d y c je rew olucyjnej i dem okratycznej lite ra tu ry X IX w ieku. Jak o głów ny n u rt chciano trak to w ać m yśl lib eraln ą i jej odbicie w sztuce, zwłaszcza w lite ra ­ tu rze k rajow ej, szczególnie w pow ieści i publicystyce. Na przyk ład now atorstw o pozytyw istów usiłow ano m ierzyć w stosunku do pozy­ cji liberałów p rzed 1863 r., a nie w *stosunku do m yśli rew olucyjno- dem okratycznej poł. X IX w ieku. W alka o w łaściw e rozum ienie i w y­ korzystanie — w k o n stru k c ji dziejów rozw oju lite ra tu ry polskiej X IX w. — leninow skich tez o dw u n u rta c h antagonistycznych w każ­ dej k u ltu rz e narodow ej b y ła głów nym czynnikiem postępu i oczysz­ czania się naszej literack iej h isto rio g rafii m arksistow skiej.

Szczególne nasilenie ty ch błędów przyniosły lata tuż przed p rze­ łom em 1948— 1949 roku.

T rady cje lib eralisty czn e chciano wówczas błędnie identyfikow ać z „po nadklasow ą“, jed y n ie k u ltu ro tw ó rc z ą działalnością „in teligen­ c ji“. To stanow isko spotkało się od razu z ostrą k ry ty k ą m ark si­ stow ską 21.

N astępne dw a lata, aż do p rac S ta lin a M arksizm a zagadnienia

ję z y k o z n a w s tw a 22, aż po I K ongres N auki Polskiej — przynoszą

w y raźn y postęp w zakresie bad ań i ich teorii, w estetyce i m etodo­ logii 23. P rzeprow adzona o stra k ry ty k a i sam o k ry ty k a dotychczaso­ w ych b adań literack ich w Polsce u sta la w yraźnie przyczyny błę­ dów, sprzeczności, zastoju. W śród n ich słusznie zostaje w ysunięte niedocenianie w zorów lite ra tu ry i (co p raw d a w m niejszym stopniu) n au k i radzieckiej. Rozpoczyna się szeroka i pogłębiana akcja popu­ lary zacji ty c h zdobyczy 24.

U stalenie w łaściw ej koncepcji realizm u — realizm u socjalistycz­ nego — pozw oliło sform ułow ać p raw idłow o k ry te ria oceny k ry ty c z ­ no -literack iej, pozwoliło dojrzeć praw idłow o ciąg historyczny w alki o realizm w przeszłości, pozwoliło p raw idłow o rozszerzyć form uło­ w anie trw a ły c h w artości narodow ej tra d y c ji literack iej. W yrazem tych p rzem ian był m. in. K rajo w y Z jazd Polonistyczny, k tó ry p rzy ­ niósł nie zaw sze dość ostrą, ale szeroką, choć tylko p ostulatyw ną, re ­ w izję.polskiego literatu ro zn aw stw a burżuazyjnego. Rew izję jego ide­ ałów estetycznych, doszukujących się szczytów m istrzostw a w deka­ denckiej lite ra tu rz e przełom u X IX i XX w. (tzw. M łoda Polska), rew izję jego koncepcji epok, p eriodyzacji dziejów lite ra tu ry , rew izję jego pojęcia tra d y c ji i szczytow ych osiągnięć literack ich przeszłości. Zjazd sform ułow ał k ry ty k ę b u rżu azyjn ej m etodologii b adań litera c ­

k ich i dał form u łę b adań m arksistow skich, przy nió sł teo retyczn e o kreślenie historycznej m iary postępow ości dzieła lite ra c k ie g o 25.

W pierw szym okresie pozycja n ow atorów b y ła zasadniczo ob ro n­ na, ograniczaliśm y się do polem iki z in te rp re ta c ja m i b u rżu azy jn y m i. Po rok u 1949 przychodzi już czas sam odzielnych p ró b m ark sisto w ­ skich. W pierw szym okresie dokonyw ało się a k ty w izacji politycznej ty lk o w ąskiej w arstew k i zw ierzchniej tra d y c ji literack iej — lite ra ­ tu ry w spółczesnej. U m ieliśm y ukazać — w rogi dla naszych czasów i w a lk i lub p ozytyw ny — sens treści i form co n ajw y żej lite ra tu ry la t m iędzyw ojennych. Po ro k u 1949, po dzień dzisiejszy, została w ten sposób zaktyw izow ana politycznie cała lite ra tu ra polska, od jej po­ czątków , a n a pew no od św itu O drodzenia polskiego. Dziś piszący 0 B iernacie z L u blin a pow inien i może w ypow iedzieć się pośrednio n a n a ja k tu aln iejsz e tem a ty polityczne. S tosunek bow iem do w spół­ czesności k sz ta łtu je tu k ry te ria oceny decydujące o m iejscu pisarza w ciągu tra d y c ji literack iej narodu.

O statn ie dw ulecie (1953— 1954) c h a ra k te ry z u je w rozw oju pol­ skiej n au k i o lite ra tu rz e dalsze w zm ocnienie bazy organizacyjnej 1 m a te ria ln e j w zw iązku ze stw orzeniem Polskiej A kadem ii N auk. Ideow o zaś sc h ara k te ry zu ję go bliżej w n astęp n y m rozdziałku, k tó ry będzie pośw ięcony zrefero w an iu pozytyw nych osiągnięć i k ry ty c e błędów n ow atorów w naszej nauce.

W spółistnienie ośrodka b ad ań literack ich w system ie innych, zw łaszcza hum anistycznych, in sty tu tó w A kadem ii nauczyło nas bliżej i lepiej w spółpracow ać z sąsiednim i dyscyplinam i, rozw iązyw ać kom ­ pleksow e zagadnienia w spólnym i siłam i (przykład: w yn iki Sesji N a­ ukow ej PA N poświęconej O drodzeniu p o lsk ie m u )26.

W om aw ianym dw uleciu ry su je się p rzy ty m i p e rsp e k ty w a d al­ szego rozw oju. W ynika ona z prób rozw inięcia sugestii m etodolo­ gicznych dw u ostatn ich p rac S talina. W iele tu pom aga spow odow any przez nie rozwój n au k i radzieckiej, prow adzona przez nią w alka z dogm atyzm em . Jasn o już ry su je się podstaw ow y n ied o statek do­ tychczasow ego m arksistow skiego litera tu ro z n a w stw a polskiego: sto­ sunkow e zaniedbanie p ro b lem aty k i arty sty czn ej dzieła, p ro b lem aty k i m istrzo stw a artystycznego. W tym k ieru n k u idą now e poszukiw ania, to je s t linia k ry ty k i i sam o k ry tyk i naszej n a u k i o lite r a tu r z e 27.

O statn ie dw ulecie przyniosło także p o stu laty i p ró b y głębszego, nie ty lk o recenzenckiego ujęcia współczesności literack iej w Polsce. P ró b y odrodzenia — zniszczonej u nas przez o k u p an ta od stro n y

R O Z W Ó J B A D A Ń L IT E R A T U R Y ₃₉₅

kadrow ej — w iedzy o lite ra tu rz e św iatow ej, z lite ra tu rą ro sy jsk ą i radziecką n a czele 28.

P ozytyw ne w y n ik i ty ch etapów rozw oju polskiej n a u k i o lite r a ­ tu rz e prow adzą nas przez w alkę z p rzeży tk am i burżuazyjnym i, przez w alkę z socjologizm em , w u lg ary zacją i dogm atyzm em w e w n ątrz obozu m arksistow skiego. W yniki te je d n a k są ju ż ta k zauw ażalne, iż m ożem y m ów ić o dokonanym w tej dziedzinie przełom ie, o po­ w stan iu m arksistow skiego litera tu ro z n a w stw a w Polsce.

J e s t ono jeszcze bardzo skrom ne i ubogie. Sądzę jednak, iż stw o ­ rzenie w ciągu dziesięciu la t nowego k ie ru n k u badawczego, now ej szkoły m yśli, objęcie nią całej n iem al tw órczej k a d ry polonistycznej i całej zdolnej m łodzieży — to rzeteln e osiągnięcie pow ażnego tru d u naukow ego. N ależy p rzy ty m pam iętać, iż ze w zorów przod ującej n a u k i m arksistow skiej polonista korzystać może tylk o pośrednio, gdyż szeroko rozw inięte stud ia n ad lite ra tu rą polską nie istn ie ją w żadnym k ra ju . Jesteśm y więc w ty m sensie zupełnie sam odzielni.

T eraz trz e b a szczegółowo omówić blask i i cienie, p raw d y i błędy ty ch w yników .

2

A. — C en tra ln y m p roblem em lite ra tu ry staropolskiej je s t p ro ­ b lem renesan su . Isto tą sporu z b u rżu a z y jn ą h isto rio g rafią b y ła p r a ­ w idłow a in te rp re ta c ja tego zjaw iska. Od niej bow iem zależała i in ­ te rp re ta c ja szczytow ych osiągnięć lite ra tu ry staropolskiej, i p e rio ­ dy zac ja tego długiego okresu, i h iera rc h ia tra d y c y jn y c h w arto ści a r ­ tystyczn ych ty ch czasów, i wreszcie w łaściw e pojm ow anie roli rew o ­ lucyjnych , no w ato rsk ich sił napędow ych rozw oju k u ltu ry 29.

T ra d y cy jn a k ry ty k a zacierała g ranice m iędzy k u ltu rą ren esan so ­ w ą a przedrenesansow ą. N egow ała fa k t i znaczenie przełom u, skoku jakościow ego u progu czasów now ożytnych. Nie dotyczyło to b y n a j­ m niej tylk o g ru n tu polskiego. Ź ródeł renesan su b u rżu a z y jn a h isto ­ rio g rafia szuk ała w indyw idualizm ie, k tó ry rzekom o n ajw cześniej p rze jaw ił się w in dyw idualistycznej, skłóconej z pow szechnie obo­ w iązujący m dogm atyzm em m istyce X II—X III w ieku. Do ty ch cza­ sów i do źród eł tak bliskich k u ltu rze klas panujący ch w e w czesnym średniow ieczu — cofano początki renesansu.

Z drug iej strony, zwłaszcza na g ru n cie polskim , przeceniano re ­ lik ty średniow iecznego m yślenia w k u ltu rz e XV I w., po dkreślano jed y n ie raczej ilościowe niż jakościow e różnice, an alizując ty lk o

ce-chy fo rm aln e i lekcew ażąc now atorstw o ideologiczne, uw y puklano p rzesadnie rzekom o trad y c y jn y , średniow ieczny c h a ra k te r w ielu dzieł i tw órców XVI w., nie w yłączając Reja. O perow ano p rzy ty m pojęciem średniow iecza jako k u ltu ry zupełnie jedn o litej, k tó ra nie znała w alk ideologicznych, przeciw nie: odznaczała się rzekom o szcze­ gólną, jed y n ą w dziejach harm onią i jednolitością (K arol Górski) 30. Nie w a rto w ykazyw ać na ty m m iejscu, ja k bardzo był to sąd noto­ rycznie niedorzeczny i sprzêczny z faktam i. Początki k u ltu ry i lite ­ ra tu ry polskiej wiązano z reg u ły z d a tą p rzyjęcia chrześcijaństw a i rozw ojem ideologii kościelnej na naszych ziem iach. P ró by rek o n ­ stru k c ji k u ltu ry duchow ej rodzim ej i ludow ej pozostały odosobnio­ ne. To tłum aczyłoby się może u bóstw em przekazów źródłow ych i koniecznością snucia zbyt w ielu w ątp liw y ch hipotez. Gorzej, że w uzasadnionej m ierze nie posługiw ano się ty m i hipotezam i tam , gdzie b yły one konieczne p rzy in te rp re ta c ji rodzim ych cech ideologii w ieków późniejszych. Nie staran o się tak ich hipotez upraw dopodob­ nić i notorycznie zadaw alano się n iew y starczający m i dla owych in ­ te rp re ta c ji w pływ am i im portow anej lite ra tu ry kościelnej lub sta ro ­ żytnej.

W okresie pow ojennym przede w szystkim m ateriałow e rek o n ­ stru k c je G ansińca pozw oliły pow ażnie cofnąć w głąb w ieków począt­ ki naszej lite ra tu ry św ieckiej, choć nie ludow ej 31. Nie została jesz­ cze opracow ana w y czerpująca książka o w alce dw u antagonistycz- nych n u rtó w ideologicznych w naszej k u ltu rz e wczesnego średnio­ wiecza, ale w skazano na zasadniczą błędność i w ulgarność tra d y c y j­ nej m onolitycznej koncepcji, uw ypuklono bogactw o elem entów św ieckich tej lite ra tu ry , a nie tylko kościelnych, przede w szystkim zasygnalizow ano obfitość antagonistycznych, ludow ych trady cji. W skazane zostały elem en ty ludow e średniow iecznej sztuki w ierszo­ wej, u w y pu k lo n y został poza ty m ludow y c h a ra k te r m etody a rty ­ stycznej niek tó ry ch pom ników , ja k np. R ozm yślania przem yskiego. Do rozstrzygnięcia pozostaje teza (Budzyka), że średniow ieczne ele­ m en ty ludow e p rzen ik ały do lite ra tu ry pisanej dopiero na fali ru chu renesansow ego 32.

W toku p rac zespołowych nad renesansem , a zwłaszcza w ro zp ra­ w ach K azim ierza Budzyka, obalona została n ato m iast dowodnie te ­ za — u g ru n to w an a od końca X IX w. w naszej historiografii litera c ­ kiej, iż lite ra tu ra końca XV i pierw szej ćw ierci XV I w. m a ch arak ­ te r zdecydow anie trad y cy jn y , średniow ieczny, nierenesansow y 33.

R O Z W Ó J B A D A Ń L I T E R A T U R Y ₃₉₇

D ecydującym m om entem było tu przeciw staw ienie się kosm opo­ litycznej tezie o im portow an y m c h a ra k te rz e dążeń ren esan su p o l­ skiego 34. W łaściw a, bo klasow a in te rp re ta c ja ideologii renesansow ej w Polsce pom ogła odsłonić rodzim e źródła ty ch dążeń sięgające w głąb XV w ieku. U w yd atn io na została renesansow a treść dążeń społecznych (antykościelnych, częściowo an ty fe u d aln y c h i n a ro d o ­ wych) ru ch u husyckiego i jego w yrazicieli literackich. U w yd atnione zostały zw iązki polskiego renesansu z m yślą k o p ern ikań sk ą 35. K o­ rzenie rodzim ej k u ltu ry renesansow ej tk w ią w ru ch u m iejsk im XV w., od stro n y tre śc i tłum aczy je ro zkw it m iast polskich w ty m okresie. Tezy te potw ierdzili obok h isto ry k ó w także h istory cy języka, litera tu ry , sztuk plasty czn y ch i m uzyki oraz badacze dziejów m yśli i n a u k i36. W ydobycie tego, co nowe, tw órcze, zapow iadające p rzy szły rozkw it — pozwoliło odsłonić m ieszczański, n a w e t plebejski, p o stę ­ pow y c h a ra k te r w czesnego renesansu polskiego. Oczywiście jak o je ­ den z dw u w alczących n u rtó w k u ltu ry , obok oficjalnego, dw orskiego. P rzyczyniło się do tego w łaściw e i n aukow e ograniczenie bezm yślnie przez nauk ę b u rżu a z y jn ą stosow anej m eto dy b adania w pływ ów i za­ leżności literack ich z form alnego p u n k tu w idzenia, co prow adziło do w ysuw ania naprzód nie tego, co now e i zapow iadające p rzyszły roz­ wój, ale w łaśnie tego, co tra d y c y jn e i zam ierające.

O siągnięciem naszego dziesięciolecia je st w ykazanie n o w a to rstw a artystycznego i ideow ego B iern ata z L ublina, znakom itego k o n ty n u ­ ato ra w alczącej ludow ej tra d y c ji średniow iecznej i przede w szy st­ kim now ato ra w duchu p lebejskich dążeń polskiego renesansu, k tó ­ rych arty sty czn y m w yrazem było m. in. odrzucenie ograniczeń śre d ­ niow iecznych form poetyckich, w łaściw ych sztuce klas p an u jących , odrzucenie — poprzez sięgnięcie do sw obodnego toku m ow y potocz­ nej. Miało to bezpośrednio ideologiczny sens w w alce o realizm i n o ­ w atorstw o t r e ś c i37.

C en traln a p ro b lem aty k a m arksistow skiej teo rii rozw oju lite r a ­ tu ry w ogóle — p ro b lem aty k a w alki o realizm — pozw oliła u c h w y ­ cić w łaściw ą h iera rc h ię cech isto tn y ch i nieistotnych, tw ó rczych i relik to w y ch naszego dorobku renesansow ego. To dało a su m p t do p rzeprow adzenia przez B udzyka zw ycięskiej polem iki z K rzyżan o w ­ skim . Budzyk dowiódł, że Rej je st pisarzem w łaśnie zdecydow anie renesansow ym , a nie rep re z en ta n te m spóźnionych, m artw y c h odgło­ sów średniow iecza w w ieku- X V I 38. Założone zostały p od w aliny pod przyszłą, now ą m onografię tw órczości Reja. M niej zrobiono dla K o­ chanowskiego, nie w ychodząc poza rekonesansy, p ełne jeszcze pom

łek in te rp re ta c y jn y c h i w ulg aryzm ów 39. Bo też źle szukano ogniw a, za k tó re należało uchw ycić. Z b y t w ielką w agę przy w iązy w an o do treści pu b licystycznych tw órczości w ielkiego liryk a. W zrosły z a in te ­ resow ania ludow ym i elem en tam i tw órczości K ochanow skiego 40. N a j­ więcej jednak, ja k sądzę, w niosły i tu prace Budzyka. On bow iem zapoczątkow ał b adan ia pozw alające odpowiedzieć ściśle, n a czym po­ lega ludow y c h a ra k te r postępow ej lite ra tu ry polskiego ren e sa n su , dlaczego lite ra tu ra ta jako p o stępow a je st i w określonej m ie rze lu ­ dową. B udzyk u form ow ał drogę dalszych żm udnych b ad ań n a d po­ chodzeniem form arty sty czn y ch z dorobku sztu ki ludow ej, zw łaszcza form w ierszow ych poezji renesansow ej i renesansow ej koncepcji r e ­ alizm u, zapoczątkow ał b ad an ia n ad sensem ideologicznym takiego n o w ato rstw a technicznego i artystycznego. In te rp re ta c je te, co p ra w ­ da, nie w olne są od k ry ty k o w an y c h zawężeń.

P raw id ło w a in te rp re ta c ja klasow a ideologii renesansow ej i p ro ­ blem atyk a w alki o realizm , jako isto ta prob lem u rozw oju a rty s ty c z ­ nego lite ra tu ry staropolskiej, stan o w iła podstaw ę u sta le n ia now ej periodyzacji h isto rii lite ra tu ry tego okresu.

Dużo dały tu odkrycia m ateriało w e (w łaśnie po w ojnie w pełn i udostępnione) w ciągu w ielu la t przez Badeckiego grom adzonych dzieł lite ra tu ry pleb ejsk iej (tzw. m ieszczańskiej lub sow izrzalskiej). P o ­ zw oliły one przesunąć w głąb X V II w. dolną g ranicę ro zk w itu ideo­ logii renesansow ej. Pierw sze, szkicow e in te rp re ta c je ty ch sk arb ó w przyniosły trz y kolejne p u b lik a c je B udzyka 41.

W iele d robnych odkryć pow ojenn y ch pozw oliło w nieść jeszcze cenne korek ty . Z robiły to zw łaszcza opublikow ane ostatn io L u d y c je

w iesne z ro k u 1544. W ypełniły one rzekom ą — dostrzeg aną d o ty ch ­

czas z b ra k u d anych — lukę w rozw oju n u rtu plebejsk iego w poł. XVI w ie k u 42.

R ysuje się obecnie now a i słuszna, ta k sądzę, koncepcja p e rio d y - zacyjna, tra k tu ją c a ciąg rozw ojow y lite ra tu ry renesansow ej aż po czasy saskie. D ługi schyłek, d ziesiątk i la t ciągnący się ro zk ład Rze­ czypospolitej szlacheckiej to pow olne zam ieran ie n u r tu ren esan so ­ wego, w y p ieran ie p rzy końcu X V II w. jego postępow ych tre śc i przez krańcow o w steczne, nie tw órcze, bezstylow e treści ideologiczne św ia­ ta ginącego w in te le k tu a ln y m jarz m ie jezu ityzm u. M yślę, że w św ie­ tle now szych b ad ań nie da się u trz y m ać odtąd poglądu o w sp ó łistn ie­ n iu obok ren esan su rów n orzędn ej m u i p rzeciw staw nej epoki b a ro ­ ku. W iem y, iż form alistyczna, p rz e n ik n ię ta jezuicką religijnością, a re - alistyczna lite ra tu ra barokow a b y ła w dobie im perializm u ceniona

R O Z W Ó J B A D A Ń L I T E R A T U R Y ₃₉₉

n a w e t w yżej aniżeli lite ra tu ra renesansow a (Porębow icz, A dam czew ­ ski) 43. Szukano w niej przejaw ó w poezji w yzw alającej czystą fa n ­ tazję, w olną od nacisku rzeczyw istości. S zukając zaś w dziejach sztu­ ki ry tm u p rzejść od sta ty k i do dynam iki, od w artości lin earn y ch do m alarsk ich (Wölflin) — stw arzano opozycję rów now artościow ych osiągnięć ren esan su i baroku. Podobnie szukanie w dziejach lite ra ­ tu ry w y razu przejść ry tm iczny ch od p rzew agi in telek tu , racjo n ali­ zmu do przew ag i emocji, irracjo n alizm u (K rzy żan o w sk i44) sugero­ w ało ta k ą sam ą opozycję ren esan su i baroku, klasycyzm u i ro m an­ tyzm u, pozytyw izm u i m odernizm u. Nie trzeb a chyba dłuższych w y ­ wodów logicznych, by uzasadnić całkow itą jałow ość ty ch ahistorycz- nych koncepcji h isto rii lite ra tu ry . Dziś ry su je się nam w X V II w. w alka postępow ców — z Potockim n a czele — o realizm n a gruncie tra d y c ji renesansow ych, w alka z m agnackim konceptyzm em oraz sarm ackim p łaskim n aturalizm em .

N aszą w iedzę o renesansie pogłębiło w ciągnięcie w krąg zainte­ resow ań literack ich — dyscyplin sąsiedzkich: h isto rii m yśli społecz­ nej i h isto rii języka.

W zakresie dziejów refo rm acji zn ajd u jem y się n ieste ty w im pa­ sie 45. O statn ie lata przyniosły tylk o rew izje m etodologiczne, drobne przyczynki, popularyzacje. Może jed n a k słusznie się stało, iż bardzo szczupłe siły badaczy m yśli społecznej ty ch czasów skupione zostały na c e n tra ln y m problem ie: tw órczości F ry cza M odrzewskiego. W toku op racow yw ania pom nikow ego łacińsko-polskiego, pierw szego w y da­ nia jego dzieł — pow stało o ty m znakom itym m yślicielu w iele roz­ praw , k tó re w ystarczy scalić, by uk azała się nowa, fu n d am en taln a m onografia jego twórczości. Szkice tej m onografii o trzym aliśm y spod p ió ra Ł uk asza K u rd y b achy i K azim ierza Lepszego 46.

S zeroko zakrojone zespołowe p race badaw cze IB L n ad polskim język iem litera c k im XVI w. (o czym jeszcze niżej) dały już pierw sze w yniki. O pracow ana została od stro n y bibliograficznej i koncepcyj­ nej (M ayenow a, K lem ensiew icz) w alk a o języ k narodow y w XVI w. jak o w y ra z postępow ych dążeń ideologicznych tego c z a s u 47. O prà- cow any został now y p u n k t w idzenia na długo dysk uto w an ą po w o j­ nie sp ra w ę genezy polskiego języka literackiego 48. U w ydatniono bo­ w iem nie po p ro stu tak ie lub inne — geograficznie zdeterm inow a­ ne — cechy gw arow e tego języka, ale ukazano siły społeczne (miesz­ czaństw o wielkopolskie) i ich dążenia, k tó re zdecydow ały o kształcie i obliczu początków polskiego języ k a literackiego 49. P rzygotow ane

zostały nad to cząstkow e m onografie języka poszczególnych pisarzy XVI w., op arte n a całkow icie now ym m ateriale, ukazu jący m zw iązki dążeń ideow ych i tw órczości językow ej indyw idualności p isarsk ich i całych społecznie zdeterm in o w any ch g ru p (szerm ierze refo rm a c ji w studiu m K on rad a Górskiego) 50.

B. — T rad y cy jn a h isto ria lite r a tu r y polskiej p rzy jm o w ała dolną granicę rozw oju lite ra tu ry staropolskiej u schyłku X V III w ieku. T łu ­ m aczyłoby się to fak tem u tra ty n iep o d le g ło śc i51. I m y m usim y ja k n ajp ełniej uw zględnić doniosłość tego fak tu historycznego. O statnio jed n a k b u rżu a z y jn a h isto rio g rafia litera c k a zaczęła przesuw ać tę dol­ ną g ranicę aż po rok 1822, po d a tę przełom u rom antycznego 52. Ta koncepcja nie tłum aczy się już niczym . I pierw sza jednak, i d ru g a stały na gru n cie fałszyw ej tezy o autonom iczności dziejowego roz­ w oju lite ra tu ry . L ite ra tu ra je d n a k — ja k często byw a z ideologią — może czasem opóźniać się w sto su n k u do p rzem ian form acji społecz­ nych, niek ied y może je nieznacznie w yprzedzać, p rzy n ajm n iej pod w zględem dojrzałości, zasadniczo je d n a k d y nam ika zjaw isk ideolo­ gicznych odpow iada dynam ice p rzem ian społecznych, w ostatniej in ­ stan cji dynam ice p rzem ian bazy. P oczątki now ożytnej lite ra tu ry pol­ skiej zbiegają się z początkam i k ształtow ania się w Polsce u k ład u kapitalistycznego. L ite ra tu ra zatem naszego O św iecenia nie należy do staropolskiego ciągu rozw ojow ego. Przeciw nie, nie je st końcem ciągu starego, lecz początkiem — nowego. O ty m m ów ią w szystkie fak ty literack ie z dziejów naszej k u ltu ry drugiej poł. X V III w ieku. Podobnie zresztą je st z lite ra tu ra m i innych narodów europejskich. Jeśli w jak im k o lw iek k ra ju przełom litera c k i czasów now ożytnych w yprzedza Polskę, to i przełom społeczno-ekonom iczny w tym że k ra ­ ju n astąp ił w cześniej niż u nas. Uczą tego dzieje A nglii i F rancji; o rów noczesnych om al z nam i p rzem ian ach bazy i nadbudow y uczą nato m iast dzieje Rosji.

I w sto su n k u do X V III w. p ro b le m aty k a realizm u pozw oliła in a ­ czej niż dotąd, n ie schem atycznie u jrzeć rozwój litera c k i polskiego O świecenia.

L iteratu ro zn aw stw o b u rżu azy jn e w łaśnie po w ojnie w ydało sum ę swej w iedzy o poezji X V III w. w postaci książki Borowego. Rzecz ta od razu spotkała się z ostrym oporem polem icznym w środow isku n ow atorskim 53. D em askow ała ta książka w szystkie słabości oraz za­ k łam an ia ideow e i arty sty c z n e b u rżu azy jn ej koncepcji Ośw iecenia

R O Z W Ó J B A D A Ń L I T E R A T U R Y ₄₀₁

i jego sztuki. P ro blem y rozw o ju poezji klasycystycznej in te rp re to ­ w ane b yły z p e rsp ek ty w y coraz to innego stosunku tw órców do n o r­ m atyw n ej poety ki klasycyzm u w im ię a p ro b aty m niejszej lub w ięk­ szej sw obody tw órczej.

O cena tej poezji była całk o w itym nieporozum ieniem h istorycz­ nym , bo dokonana została z p u n k tu w idzenia k ry te rió w schyłkow ej, arealisty cznej poety k i b u rżu a z y jn e j la t m iędzyw ojennych (postsym - bolizmu). Poetyki, k tó ra nigdy n ie była uw ieńczeniem głównego n u r ­ tu rozw ojow ego postępu artystycznego. W nurcie ty m u k ład a ją się poety k i realistyczne, a w cześniejsze eta p y w alki o realizm m ożna z sensem oceniać tylk o — z historycznej p e rsp ek ty w y k ry terió w realizm u naszych czasów.

B u rżuazy jn e dzieje poezji X V III w. były sum ą m onografii p rzy ­ padkow o po sobie n astę p u jąc y c h indyw idualności poetyckich. Nie daw ały odpowiedzi n a p y tan ia, dlaczego t a c y byli poeci i dlaczego w t a k i m szeregu n astępstw a?

B u rżu azy jn a h isto ria lite r a tu r y nie zw iązała poezji z życiem i w alk ą ideologiczną swego czasu, nie była więc w stan ie w yo dręb­ nić k ieru n k ó w id eow o -artysty czny ch epoki i określić praw idłow ości ich dyn am iki rozw ojow ej. W praw dzie w dorobku tej historiografii m am y daw ne, ale piękne i ciągle jeszcze a k tu a ln e dzieło Sm oleń­ skiego o przew rocie um ysłow ym w X V III w. 54, ta sam a jed n ak h i­ sto rio g rafia w yzyskiw ała je ty lk o w ten sposób, że w skazyw ała, jak nowe, an ty sarm ack ie treści ideow e p rze n ik ają do publicystycznego k o m en tarza dzieł artyzm u, n ig d y n ato m iast nie odsłoniła, ja k n a ­ p raw d ę now a ideologia k ształto w ała d eterm ino w any przez nią w yraz arty sty czn y , now atorstw o a rty sty c z n e swego burzliw ego czasu na progu now ożytnych dziejów Polski.

N ow a h isto ria lite ra tu ry u k azała tu, co najw ażniejsze, szczegól­ nie n a p ię tą w lite ra tu rz e O św iecenia polskiego w alkę polityczną i za­ sadniczy, d eterm in u jący w pływ tej w alki na p rzeobrażenia i kie­ ru n k i tw ó rcz o śc i55.

W alka o realizm w lite ra tu rz e X V III w. b yła fu n k cją w alki poli­ tycznej i przebudow y społecznej, fu n k cją w pływ u aktyw ności n ad ­ budow y na zm ianę bazy.

N auka b u rżu azy jn a lansow ała nonsensow ną legendę o panow aniu w Polsce X V III w. konw encjonalnego, dw orskiego klasycyzm u, w ie r­ nego poetyce Boileau. Oczywiście, daw no ju ż znano dobrze fak ty przeczące tej legendzie, ale jak o fak ty oderw ane, drobne. J a k zw ykle zresztą w b u rżu azy jn ej nauce, m itologiczna koncepcja historyczna

kłóciła się ze znanym i tejże n auce faktam i. I w łaściw ie dopiero po w ojnie na grun cie m arksistow skiej m etodologii została sfo rm u ło w an a spoista i zam k n ięta koncepcja rozw oju lite ra tu ry polskiego O św iece­ nia, zgodna z fak ta m i i n eg u jąca legendę o pano w aniu p o ety k i k la ­ sycyzm u i w szelkich te n d e n c ji konw encjonalnych. Isto tą p rz e o b ra ­ żeń a rty sty czn y ch lite ra tu ry polskiej X V III w. je st w łaśnie rozbicie konw encji klasy cysty cznych przez w targn ięcie sw oistego n u r tu re a ­ lizm u oświeceniowego. N a naszym g ru ncie — w odróżnieniu od k r a ­ jów, k tó re wów czas p rzeżyły rew olu cję m ieszczańską — pow ieść nie przynosi realizm u. P rzynoszą go in n e g a tu n k i dydaktyczne, np. sa­ ty ry , ale przede w szystkim — kom edia obyczajow a. Nasz d ra m a t ty lk o odosobnione i jałow e p ró b y p o d ejm u je na stracon y ch p o zycjach k onw encjonalnej trag ed ii dw orskiej. Cały n ato m iast w ysiłek, dzięki genialnej in icjaty w ie Bohomolca, k tó ra okazała się żyw otna, w k ład a w realistyczną, obyczajow ą, z ry w ającą z ry g o ram i k lasycyzm u ko­ m edię. W prow adza przeto na scenę w spółczesnych ludzi, współczesne, p raw dziw e k onflikty, w alczy ze stary m , w alczy o nowe, nasy ca się aktualnością p olityczną u schyłku w ieku.

Z w alki politycznej w y ra sta d ru g i k ieru n e k epoki: se n ty m e n ta ­ lizm, w y rażający dem ok raty czną k ry ty k ę pierw szych dostrzeżonych sprzeczności rodzącego się antagonistycznego postępu burżuazyjnego. Oblicze polskiego sen ty m en talizm u je st sw oiste, bo też w sw oisty sposób to ru je sobie u nas drogę p ostęp k ap italisty czn y pośród zato­ rów feudalnych. Z agadnienie sen ty m en talizm u nie zostało jed n a k jeszcze u nas zbadane. Nie znam y dobrze jego w ew n ętrzn ego roz­ w arstw ien ia, dem okratycznego i dw orskiego n u rtu . Nie znam y jego dziejów, zwłaszcza w X IX w ieku. N ie w y jaśn iliśm y jego zw iązków z patrio ty czn y m n u rte m poezji legionów. Nie rozum iem y w rozw oju sen ty m en talizm u roli Staszica, jakże podobnej — w y d aje się — do roli Radiszczewa, sp raw y ju ż w nauce rosyjskiej zbadanej. N ależało­ by tu chyba wrócić do genialnego szkicu M ickiew icza o K arpińskim - Do jego oceny p rzodującej roli k ry ty k i sen ty m en taln ej w w alce o realizm tego czasu i do jego oceny ograniczeń tej k ry ty k i w jej „dom ow ych“, a nie społecznych horyzontach.

U schyłku w ieku n u r t realizm u ośw ieceniow ego łam iący k o nw en ­ cje klasyczne i n u r t se n ty m e n ta ln y od naw iają całkow icie oblicze n a ­ szej lite ra tu ry , w y d ają realisty czn ą kom edię obyczajow ą i m elo d ra­ m at, realisty czn ą sa ty rę i p a m flet polityczny, b ajk ę pełną a k tu a l­ nych aluzji politycznych i b a jk ę k o n stru u jąc ą rzeczyw istość jako

R O Z W Ó J B A D A N l i t e r a t u r y ₄₀₃

racjon alisty czn y ład, pow ieść przygód i obyczajów, pow iastkę filo­ zoficzną i w alczący lib e rty ń sk i p oem at dyszący p asją i zjadliw ą, n a j­ praw dziw szą w iedzą o św iecie, ludziach, stosunkach społecznych, w alce k las i stanów .

L ite ra tu ra ta jed n a k ty lk o zupełnie pośrednio w y rażała gniew i dążenia szerokich m as ludow ych. Może jed y n ie n iek tó re szczytowe osiągnięcia sen ty m en talizm u m ó w iły w prost o niedoli lu d u z pozycji ludzkich, a nie z ograniczonych pozycji szlacheckich postępowców. Nowy e ta p w alki klasow ej w o statn ich dw u dziesiątkach la t tego w ieku, bezpośredni udział m as w rew o lu cy jn y ch w ybuchach insu­ rek c ji kościuszkow skiej w nosi now y to n ideow y i arty sty czn y do lite ra tu ry . P o w staje wów czas p atos „jak o b iń sk i“ politycznych w ie r­ szy Jasiń sk iego i „ jak o b iń sk a“ anonim ow a, pleb ejsk a pieśń rew olu­ cyjn a 56.

L ite rac k a h isto rio g rafia jak o rzecz n ajcen n iejszą dla ład un ku ideow o-artystycznego tej lite r a tu r y um iała pokazać dram atyczne i u p a rte w y ry w an ie się z p ę t feudalizm u.

P a n u ją c a w h isto rio g rafii b u rżu azy jn ej fideistyczna koncepcja m oralności i religiancka koncepcja poezji (zestaw iono w XX w. m o­ dlitw ę i poezję — B rem ond) p row adziły do negow ania wszelkich w arto ści oświeconego lib erty n izm u . D opiero dziś u w y datn iliśm y zna­ czenie tra d y c ji lib erty ń sk iej d la rozw oju św ieckiej m oralności. P rz y ­ niosły to badan ia n ad J a siń sk im i genezą m łodzieńczej twórczości M ickiew icza 57.

Je śli rozwój arty sty czn ej lite ra tu ry epoki zależał ta k bezpośred­ nio od stałego dopływ u św ieckiego ład u n k u m yśli aktualn ych, zro­ dzonych w w alce społecznej — szczególnie doniosłą rolę odgryw ały tu czasopism a, pośrednicy ty c h now inek. Toteż czasopism a X V III w. sta n ę ły w c e n tru m uw agi badaw czej now ej szkoły 58. Poszukiw ania te p rzyn iosły także nieoczekiw ane odkrycia m ateriało w e: dw a nowe, n iezn ane do tąd roczniki M o n i t o r a . O bserw acja życia na gorąco, bez p o śred n ictw a tran sp o zy cji literack iej, leżała u podstaw sw oistych form w y ra z u realizm u osiem nastow iecznego w całej Europie. To z no­ ta te k m ieszczańskich, to z kupieckich dzienników podróży, odbytych rzeczyw iście w celach handlow ych, z ty ch m ateriałó w rodziła się pow ieść m ieszczańska X V III w. (Kott), form ow ała „szkoła klasyków “ now ej lite ra tu ry bliższych nam czasów.

A le w X V III w. sztukę p isarsk ą należało w Polsce podnieść z dna, z jezuickiego błota, b a rb a rz y ń stw a językow ego i technicznego. Ko­

nieczna b y ła w alk a o języ k i tra d y c ję a rty sty c z n ą złotego w ie k u lite ra tu ry polskiej. T aką w alkę w iek X V III stoczył. H isto rio g rafia p ow ojenna zbadała ją (M ikulski i jego szkoła).

P raw d ziw y obraz rozw oju lite ra tu ry O św iecenia polskiego nie był m ożliw y n a podstaw ie posiadanych edycji. To co najciekaw sze leżało w rękopisach, bo ta k chciała rea k c y jn a cen zu ra w ciągu 200 blisko lat. Z rękopisów w ydobyto jako biń sk ą poezję, potoczyła się p rac a n ad p ełn ym kry ty czn y m w y daniem K rasickiego, dokonane zo­ stało pierw sze k ry ty czn e w y d anie Trem beckiego, zam ierzono w y d a ­ nia dalsze, ja k 'n p . W ęgierskiego, te a tru X V III w., epistolografii K r a ­ sickiego, Trem beckiego, K arpińskiego itd. 59.

N ajpow ażniejszym zapóźnieniem naszych b adań je st b ra k m on o­ grafii K rasickiego, a n aw et po p ro stu dość pełnej, szkicowej choćby książki do czytania o nim . Do ty ch p rac zbierane b y ły in ten sy w n ie m ateriały , p u blikow ane w postaci w ielu przyczynków ; prow adzono też stu d ia przygotow aw cze do m onografii. Osobny, duży zbiór cie­ kaw ych przyczynków ( Z e s z y t y W r o c ł a w s k i e , VI, 1952, n r 1) nie m ógł odegrać roli zastępczej, gdyż w szystkie dotyczyły raczej szczegółowych kw estii tw órczości K rasickiego 60. Ju ż jed n a k u k azu je się d ru k iem duży, kry tyczn y , czterotom ow y w yb ór pism poety, k tó ­ rego „ p o rtre t lite ra c k i“ m a ukazać zapow iedziany tom piąty.

I w stosunku do O św iecenia w spółpraca z h isto ry k am i m yśli spo­ łecznej dała dobre w yniki. P rzy n ieśli oni m arksistow skie ośw ietlenie tw órczości K ołłątaja, Staszica, Śniadeckiego, Jezierskiego, n a u k i X V III w ieku. P race te pozw oliły po raz pierw szy sprecyzow ać spo­ łeczno-polityczne stanow iska ty ch m yślicieli i działaczy, a zatem u s ta ­ lić linię fro n tu a n ty feudalnego w Polsce, jego m ocne i słabe p u n k ­ ty " .

C. — W tra d y c ji historiograficznej p rzy w y k liśm y nazyw ać ro ­ m antycznym i te dążenia i m eto dy arty sty c z n e lite ra tu ry pierw szej poł. X IX w., k tó re m ają c h a ra k te r an ty re alisty c z n y 62. Toteż p ro b le ­ m aty k a w alki o po ety kę realizm u w polskiej lite ra tu rz e ro m an ty cz­ nej nie je s t ani rozw iązana, ani n a w e t należycie postaw iona. Nie je s t to zresztą zagadnienie ju ż rozw iązane przez św iatow ą m ark sistow sk ą k ry ty k ę literack ą. Są badacze radzieccy, k tó rzy po p ro stu stw ie rd z a ­ ją, że np. tw órczość ro m an ty k ó w rosyjskich, od poetów dek ab ry stó w począwszy, cechuje w alk a o realizm . G dy zaś ten realizm zwycięża, np. w E ugeniuszu O nieginie a zw łaszcza w prozie P uszkina i Gogola,

R O Z W Ó J B A D A Ń L IT E R A T U R Y ₄₀₅

p rze stają w ogóle m ówić o rom antyzm ie. N iektórzy, ja k Lukacs, u ży ­ w ają pojęcia realizm u w ta k szerokim znaczeniu, że tw ierdzą, iż fa n ­ tasty k a E. T. A. H offm ana je s t w yrazem realistycznego w idzenia św iata, realisty czn y bow iem obraz rzeczyw istości w Niem czech ta m ­ tego okresu, obraz a rty sty c z n y praw dziw ie odbijający ówczesne sto­ sunki, d ający ich ocenę z p e rsp e k ty w y postępu — m usiał zaw ierać elem enty koszm aru i groteski, w łaściw e przecież tej b ü rgerskiej n ę ­ dzy ówczesnych Niemiec. U nas toczy się spór o realizm rom anty zm u polskiego. Przezw yciężona została p ierw o tn a koncepcja (Wyka) w ielu obok siebie w spółistniejących ty p ó w realizm u w pierw szej poł. X IX w ieku. S kryty k o w an o w stęp n ie zaproponow ane pojęcie realizm u ro ­ m antycznego, którego cechy były w ew n ętrzn ie sprzeczne. O becny etap sporu zdąża do rozstrzygnięcia, czy ch a ra k te ry sty c z n a dla po l­ skiej postępow ej lite ra tu ry ro m antycznej w alka o realizm je s t w alką o sw oisty styl, czy też o zw ycięstw o m etody realizm u krytycznego.

D yskusja ta, zaczęta p rzed rokiem , nie je st zakończona 6S. D la­ tego też o rew izji b u rżu a z y jn e j koncepcji ro m anty zm u 64 nie zade­ cydow ało przem yślenie p ro b le m aty k i realizm u w odniesieniu do lite ­ r a tu r y rom antycznej, ale p o staw ienie i próby rozw iązania problem u genezy polskiego rom antyzm u, stosunku tej lite ra tu ry do w spółcze­ snego jej życia polskiego. I to, oczywiście, je st w łaściw ie jed en z as­ p ektów p roblem u realizm u. A spekt bardziej jed n a k rozw ażający t r e ­ ści ideologiczne aniżeli m etodę artysty czną.

T rzeba od razu powiedzieć, że to w łaśnie, to zapom inanie o je d ­ ności treści i form y, je st głów ną słabością naszej w iedzy o polskiej lite ra tu rz e rom antycznej. W obec roli, jak ą polska lite ra tu ra ro m an ­ tyczna odegrała w w alce narodow o-w yzw oleńczej, wobec obecności treści tej lite ra tu ry (Mickiewicz) w świadom ości społecznej, w obec żywego udziału jej h aseł w a k tu a ln ej w alce coraz to now ych poko­ leń — spraw ą szczególnie w ażną była rew izja trad y cy jn y ch , b u rżu a - zy jn ych in te rp re ta c ji. Ich ko d y fik ato rem by ł po w ojnie Ju liu sz K le i­ n er p u b lik u jąc y trz y obszerne tom y m onografii tw órczości A dam a M ickiewicza (do Pana Tadeusza włącznie) 65. U kazał się z tego za­ kresu i szereg drobniejszych prac idealistycznych. N iektóre z ty ch przyczynków , pisanych m etodam i tra d y c y jn y m i *, przyniosły zresztą

* Ostatnio przybyła nam rzecz o komediach Norwida °7. N iestety, autorka nie staw ia sobie pytania, jaki jest sens obiektyw ny osiągnięć ideow o-artystycz­ nych Norwida-kom ediopisarza. Nie wychodzi z kręgu rekonstrukcji świadom o­ ści autora na zasadzie jego cytat. Autorka nie widzi, że pomija całą istotną