Sesja naukowa w Olsztynie
poświęcona 600-leciu polskiego
księgarstwa
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3, 400-404
K R O N IK A N A U K O W A W O JE W Ó D Z T W A O L SZ T Y Ń SK IE G O
S E S JA N AU KO W A W O LSZTY N IE
PO ŚW IĘCO NA 600-LECIU PO LSK IE G O K SIĘ G A R ST W A *)
S ta r a n ie m O ś ro d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W. K ę trz y ń s k ie g o , D o m u K sią ż k i w O ls z ty n ie o ra z W y d z ia łu K u ltu r y P W R N w O ls z ty n ie w d n iu 6 c z e rw c a 1964 r. o d b y ła się w s a la c h M u ze u m M a z u rs k ie g o s e s ja n a u k o w a p o ś w ię c o n a 6 0 0-leciu p o ls k ie g o k s ię g a rs tw a . S e s ji p rz e w o d n ic z y ł k u r a t o r O ś ro d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W. K ę trz y ń s k ie g o , p ro f, d r T a d e u s z C i e ś l a k .
P ie rw s z y r e f e r a t p t. K s ią ż k a p o ls k a n a M a z u ra c h i W a r m ii p r z e d 1945 r. w y g ło s ił d r W ła d y s ła w C h o j n a c k i z L e szn a .
P o c z ą tk i k s ią ż k i p o ls k ie j n a t e r e n ie d a w n y c h P r u s K sią ż ę c y c h — s tw ie r d z ił r e f e r e n t — b y ły z w ią z a n e z w p ro w a d z e n ie m r e f o r m a c ji n a M a z u ra c h o ra z z je j e k s p a n s ją d o P o lsk i. N a jś w ie tn ie js z y o k re s ro z w o ju p o lsk ie g o p iś m ie n n ic tw a p r z y p a d a n a r z ą d y ks. A lb re c h ta , m e c e n a s a i p ro p a g a to ra p o l s k ic h k s ią ż e k , k tó r y c h w la ta c h 1543— 1552 w y d ru k o w a n o w K ró le w c u i E łk u w ię c e j n iż n a te re n ie c ałej R z e c z y p o sp o lite j. D o 1568 r. w y sz ły ta m ogółem 74 k s ią ż k i p o lsk ie , w ś ró d n ic h p i e r w s z e p o ls k ie k a n c jo n a ły , k a te c h iz m y , p o s ty lle i tłu m a c z e n ia N o w e g o T e s ta m e n tu , a p o n a d to s ło w n ik ła c iń s k o - p o ls k i, k r o n ik a p o ls k a S t r y j k o w s k i e g o , u s ta w y p ’*awa p o ls k ie g o i in. S p r z e d a w c a m i ty c h k s ią ż e k b y li p o c z ą tk o w o s a m i d r u k a r z e i n a k ła d c y , u tr z y m u ją c y (np. D a u b m a n n ) k o n ta k ty h a n d lo w e z P o z n a n ie m i W iln e m .
P o 1615 r. n a s tą p ił n a ty m te r e n ie re g re s w y d a w n ic z y s p o w o d o w a n y m. in. b r a k ie m z a in te r e s o w a n ia k s ią ż k ą p o ls k ą ze s tr o n y n o w y c h w ła d c ó w P r u s , k tó rz y M a z u ra m i n ie in te re s o w a li s ię w c a le . W ó w czas to in ic ja ty w ę K ró le w c a p rz e ję ły d r u k a r n i e i k s ię g a r n i e G d a ń s k a , T o r u n ia i E lb lą g a , k tó ry c h p r o d u k c ja z a o p a tr y w a ła P o m o r z e g d a ń s k ie i z a c h o d n ie , M a z u ry i Ś lą s k . N a ty c h t e r e n a c h o d b io rc a m i k s ią ż k i p o ls k ie j b y li p o c z ą tk o w o p r z e w a ż n ie d u ch o w n i, n a u c z y c ie le i m ie szc z an ie . D o p ie ro p o d w p ły w e m r u c h u p ie ty s ty c z n e g o i o św iec e n ia , a p rz e d e w s z y s tk im d z ię k i ro z w o jo w i s z k o ln ic tw a e le m e n ta rn e g o o d b io rc a m i k s ią ż k i p o ls k ie j o d p o c z ą tk u X V III w . s ta l i się ró w n ie ż ch ło p i, b ę d ą c y o d tą d g łó w n y m i je j c z y te ln ik a m i. W y w a rło to z a s a d n ic z y w p ły w n a p o n o w n y ro z k w it d r u k a r s t w a i k s ię g a rs tw a p o lsk ie g o w K ró le w c u .
G d y w c ią g u X V II w . (po 1615 r.) z a le d w ie 3 d r u k a r n i e w y tło c z y ły w K r ó le w c u 25 d ru k ó w p o ls k ic h , to w X V III w . 12 d r u k a r ń (w ty m 2 z ało żo n e p rz e z P o la k ó w ) w y tło c z y ły ta m co n a jm n ie j 310 d r u k ó w p o ls k ic h (w ty m 190 k s i ą żek, 39 k a le n d a r z y i 79 e d y k tó w ) o ra z 2 c za so p ism a. R ó w n ie ż ta m te js z e k s ię g a rn ie E c k a rta , H a r tu n g a , K a n te r a , N ic o lo v iu s a i in. p r o w a d z iły dość s z e ro k i a s o r ty m e n t p o ls k ic h k s ią ż e k s p r o w a d z a n y c h ta k ż e z P o ls k i, p rz y czy m K a n t e r w y s p e c ja liz o w a ł s ię ja k o d r u k a r z i k s ię g a rz w ro z p o w s z e c h n ia n iu k a to lic k ie j l i t e r a t u r y n a W a rm ii.
*) S p r a w o z d a n ie n in ie js z e z o sta ło o p ra c o w a n e p rz e z W. C h o jn a c k ie g o , J . W ró b le w sk ie g o , T. H u s s a k a o ra z J. J a s iń s k ie g o .
O śro d k ie m w y d a w n ic z y m d la W a r m ii b y ło B ra n ie w o , g d z ie w la ta c h 1589— 1772 p ra c o w a ło n a u ż y te k k u r i i b is k u p ie j i je z u itó w s z e re g o ficy n . T ło cz y ły o n e g łó w n ie k s ią ż k i r e lig ijn e w ję z y k u ła c iń s k im i n ie m ie c k im , a w c ią g u p ie rw s z y c h s t u l a t ta k ż e k ilk a d r u k ó w p o ls k ic h . D o p ie ro w X V II I w . u k a z a ło s ię w ta m te js z e j d r u k a r n i je z u ic k ie j 29 k s ią ż e k w ję z y k u p o ls k im . N a to m ia s t w E lb lą g u , le ż ą c y m t a k b lis k o W a rm ii, d ru k o w a n o g łó w n ie p o ls k ą l i t e r a t u r ę p ro te s ta n c k ą . W X V II w . w y sz ło ta m 16 d r u k ó w p o ls k ic h , a w X V II I w . — 18. W śró d s to s u n k o w o n ie lic z n e j p o ls k ie j l i t e r a t u r y ś w ie c k ie j, d r u k o w a n e j w K ró le w c u , z w r a c a ją u w ą g ę w y d a w n i c tw a p r z e tłu m a c z o n e p rz e z p a s to r a J e r z e g o O le c h a , d r u k o w a n e w la ta c h 1799— 1802. O g ło sił o n s u b s k ry p c ję n a 2 p o w ie śc i S a lz m a n n a w p o ls k im tłu m a c z e n iu . Z g ło siło s ię w ó w cz a s 504 p rz e d p ła c ic ie li n a 548 e g z e m p la rz y i to p rz e w a ż n ie z s a m e g o K ró le w c a . O g ó ln a p r o d u k c ja d r u k a r ń w B r a n ie w ie . E lb lą g u , K ró le w c u i K w id z y n ie w y n io s ła w c ią g u X V II I w . co n a jm n ie j 480 d r u k ó w p o ls k ic h , w ty m 310 k s ią ż e k , 131 e d y k tó w i 39 r o c z n ik ó w k a le n d a r z y . B y ła to o c z y w iśc ie ty lk o d r o b n a część k s ią ż e k ro z c h o d z ą c y c h się n a ta m ty m te r e n ie , p o n ie w a ż ró w n ie ż k s ią ż k i p o ls k o - e w a n g e lic k ie d r u k o w a n e w B rz e g u , G d a ń s k u , L ip s k u , T o r u n iu i W ro c ła w iu k o lp o r to w a n o n a M a z u ra c h , n a to m ia s t n a W a rm ii c z y ta n o k s ią ż k i w y d a w a n e w c a łe j P o ls c e , a p rz e d e w s z y s tk im w W a rsz a w ie .
W X IX w . n a s tą p ił d a lsz y ro z w ó j d r u k a r s t w a i k s ię g a rs tw a n a tu te js z y m te r e n ie , w k tó r y m k s ią ż k a p o ls k a o d g ry w a ła r o lę n ie p o ś le d n ią d la u t r z y m y w a n ia p o lsk o śc i, d o p ó k i a k c j a g e r m a n iz a c y jn a n a p rz e ło m ie X IX i X X w . n ie s p o w o d o w a ła je j re g re s u . W K ró le w c u d z ia ła ł w X I X w . H a rtu n g , d r u k u ją c p rz e sz ło 215 k s ią ż e k i k a le n d a r z y p o ls k ic h o ra z s p a d k o b ie rc a K a n te r a , d r u k a r z S c h u ltz , k t ó r y w y d a ł 55 d r u k ó w p o ls k ic h . P o n a d to tło c z y ło ta m s p o ra d y c z n ie k s ią ż k i p o ls k ie d z ie w ię c iu in n y c h d r u k a r z y , a k i lk u k s ię g a rz y b y ło ich n a k ła d c a m i. W K w id z y n ie n a to m ia s t u k a z a ło s ię o k o ło 50 d r u k ó w p o ls k ic h . L ic z n e d r u k a r n i e i k s ię g a rn i e p o w s ta ją c e n a p r o w in c ji z a jm o w a ły się ró w n ie ż d ru k o w a n ie m i s p rz e d a w a n ie m k s ią ż e k p o ls k ic h (w B ra n ie w ie , G ą b in ie , G i ż y c k u , K ę trz y n ie , M o rą g u , O le c k u , O ls z ty n ie , O ls z ty n k u , O stró d z ie , P isz u , R esz lu , S z c z y tn ie i w S z tu m ie ). W śró d n ic h n a M a z u ra c h p o c ze sn e m ie js c e z a ję ło w y d a w n ic tw o A . G ą sio ro w s k ie g o w P is z u z 86 w y d a n y m i p o ls k im i d ru k a m i, 7 c z a s o p ism a m i i 16 ro c z n ik a m i k a le n d a r z a . N a d r u g im m ie js c u z n a jd o w a ło się w y d a w n i c tw o S a le w s k ie g o w O s tró d z ie z 69 d r u k a m i p o ls k im i. P o z o s ta łe d r u k a r n i e n a t e r e n ie M a z u r tło c z y ły z a le d w ie po k ilk a d ru k ó w p o ls k ic h z w y ją tk ie m E łk u i M o rą g a , g d zie w y c h o d z iły p rz e z k ilk a n a ś c ie la t p o ls k ie k a le n d a r z e .
N a W a rm ii g łó w n ą ro lę o d g ry w a ły d r u k a r n i e w B ra n ie w ie , g d z ie og ó łem u k a z a ło się k ilk a d z ie s ią t p o ls k ic h d ru k ó w , i w O ls z ty n ie , g d z ie w 1844 r. p ie rw s z ą d r u k a r n i ę z ało ży ł H a ric h , b ę d ą c y w ła ś c ic ie le m d r u k a r ń w M o rą g u i O ls z ty n k u . U n ie g o u k a z a ło s ię o g ó łe m p rz e d 1900 r. k ilk a d z ie s ią t d ru k ó w p o ls k ic h . N a s tę p n ie p u b lik o w a n ie d r u k ó w p o ls k ic h w O ls z ty n ie z m o n o p o li z o w ali P ie n ię ż n i p rz y w y d a w n i c tw ie „ G a z e ty O ls z ty ń s k ie j”. P la c ó w k a ta , z ało żo n a w 1886 r. o d e g ra ła w a ż n ą r o lę w u p o w s z e c h n ia n iu w ś r ó d M a z u ró w i, W a r m ia k ó w p o ls k ie j l i t e r a t u r y o ra z w z o rg a n iz o w a n iu n a W a r m ii p o l s k ie g o ży cia sp o łe c z n e g o i p o lity c z n e g o . W y d a w n ic tw o P ie n ię ż n y c h tło c z y ło d la W a r m ia k ó w k s ią ż k i a n ty k w ą , a d la M a z u ró w s z w a b a c h ą . K s i ę g a r n ia n a to m ia s t r o z p ro w a d z a ła o p ró c z w ła s n y c h w y d a w n i c tw k s ią ż k i w sz y s tk ic h p o w a ż n ie js z y c h w y d a w c ó w z c a łe j P o ls k i. W y b u c h I I w o jn y ś w ia to w e j p r z y c z y n ił s ię do z lik w id o w a n ia te j, je d y n e j ju ż n a ty m te r e n ie , p la c ó w 'k i k s ią ż k i p o ls k ie j (d z ia ł p o ls k i H ą r t u n g a z lik w id o w a ło g e s ta p o ju ż w 1934 r.), k tó r e j w ła ś c ic ie la S e w e ry n a P ie n ię ż n e g o a re s z to w a n o i z a m o rd o w a n o . N a s tą p ił
o d tą d o k re s e k s te r m in a c ji P o la k ó w , a z a ra z e m n is z c z e n ia k s ią ż k i p o ls k ie j, k tó r e j ty lk o r e s z tk i p rz e tr w a ły w u k r y c iu do m o m e n tu w y z w o le n ia .
D ru g i r e f e r a t p t. B ib lio te k i p o ls k ie i c z y te ln ic tw o k s ią ż k i p o ls k i e j n a
W a r m ii i M a z u ra c h w la ta c h 1872— 3963 w y g ło s ił m g r J a n W r ó b l e w s k i
z O ls z ty n a .
P ie rw s z e p o ls k ie b ib lio te k i lu d o w e n a W a r m ii i M a z u ra c h z o sta ły zało żo n e p rz e z d z ia ła ją c e w la ta c h 1872— 1878 T o w a r z y s t w o O ś w i a t y L u d o w e j z P o z n a n ia . O d 1881 r. o rg a n iz o w a ło t u t a j s w o je b ib lio te k i, z w a n e c z y te ln ia m i, is tn ie ją c e ró w n ie ż w P o z n a n iu T o w a r z y s t w o C z y t e l n i L u d o w y c h . N a jw ię k s z y ro z w ó j c z y te ln ic tw a n a W a rm ii p r z y p a d a n a l a t a d z ie w ię ć d z ie s ią te X I X w ie k u (np. w ro k u 1891 is tn ia ło 57 b ib lio te k ), k ie d y d e le g a te m b y ł F r a n c iszek S z c z e p a ń sk i z L a m k o w a . N a M a z u ra c h n a to m ia s t ro z w ó j b ib lio te k n a p o ty k a n a d u ż e tru d n o ś c i. O p ró c z b ib lio te k T C L d z ia ła ły ta m ró w n ie ż B e z p ł a t n e C z y t e l n i e Z. E. L e w a n d o w s k i e g o . W o s ta tn ic h la ta c h p rz e d p ie rw s z ą w o jn ą ś w ia to w ą z a ró w n o n a W a r m ii j a k n a M a z u ra c h c z y te l n ic tw o k s ią ż k i p o ls k ie j p o d u p a d ło (is tn ia ło z a le d w ie 14 b ib lio te k ). W czasie w o jn y ru c h c z y te ln ic z y z o sta ł z u p e łn ie z a h a m o w a n y . D o p ie ro w o k re s ie p r z y g o to w a ń d o p le b is c y tu W y d z ia ł O św ia ty P o z a sz k o ln e j W a r m iń s k ie g o K o m i te t u P le b is c y to w e g o re a k ty w o w a ł T C L i z o rg a n iz o w a ł sieć b ib lio te c z n ą . J e d n a k p o k lę sc e p le b is c y to w e j d z ia ła ln o ś ć ty c h b ib lio te c z e k z a m a r ła z u p e łn ie . W ty m o k re s ie Z w i ą z e k T o w a r z y s t w M ł o d z i e ż y w P r u s a c h W s c h o d n i c h z o rg a n iz o w a ł s w o je b ib lio te c z k i. W 1933 r. in ic ja ty w ę w r u c h u c z y te ln ic z y m p rz e ję ło P o ls k o -K a to lic k ie T o w a rz y s tw o S z k o ln e n a W a rm ię , k tó r e z o rg a n iz o w a ło sieć b ib lio te c z n ą p n .: C e n t r a l n a B i b l i o t e k a P o l s k a w N i e m c z e c h , O d d z i a ł : P r u s y W s c h o d n i e o b e jm u ją c ą s w y m z a s ię g ie m W a rm ię , M a z u ry i P o w iś le . N o w y m e le m e n te m w d z ia ła ln o ś c i b ib lio te k p o ls k ic h w la ta c h trz y d z ie s ty c h b y ło sz k o le n ie k a d r y sp o łe c z n y c h b ib lio te k a rz y i o rg a n iz a to ró w c z y te ln ic tw a .
P r z e z c a ły o k re s is tn ie n ia b ib lio te k p o ls k ic h n a W a rm ii i M a z u ra c h s p o ty k a ły s ię o n e z k o n tr a k c ją ze s tro n y w ła d z p ru s k ic h . K o n tr a k c ja t a szła d w ie m a d ro g a m i: 1) p rz e z u t r u d n i a n i e d z ia ła ln o ś c i p o ls k ic h b ib lio te k , 2) p rz e z z a k ła d a n ie b ib lio te k n ie m ie c k ic h .
M im o p rz e c iw d z ia ła n ia n ie m ie c k ie g o i c o ra z tr u d n i e js z y c h w a r u n k ó w ż y cia p o ls k ie g o b ib lio te k i p o ls k ie n a W a rm ii i M a z u ra c h p r o w a d z iły s w ą d z ia ła ln o ś ć aż d o o s ta tn ic h ty g o d n i p rz e d w y b u c h e m I I w o jn y ś w ia to w e j, k ie d y to z c a ły m r u c h e m p o ls k im u le g ły zag ład z ie . P o z o s ta ły ty lk o n ie lic z n e k s ię g o z b io ry , k tó r y m u d a ło się p r z e tr w a ć w o je n n ą pożogę. Z ty c h to w ła ś n ie k s ią ż e k o ra z z k s ią ż e k p rz y w ie z io n y c h p rz e z r e p a t r i a n t ó w z ac z ę ło się ro z w ija ć s a m o r z u tn ie c z y te ln ic tw o n a t e r e n ie w o j. o lszty ń sk ie g o . W 1946 r. p o w s ta ły p i e r w sze b ib lio te k i p o w sz e c h n e . O k re s o rg a n iz a c y jn y , k t ó r y t r w a ł do 1950 r. m a p ię k n e k a r t y w h is to rii b ib lio te k a r s tw a n a W a rm ii i M a z u ra c h . L a ta 1951— 1956 to o k re s p ra c y z c z y te ln ik ie m m a so w y m . W o k re s ie p o p a ź d z ie rn ik o w y m d z ię k i n o w e j p o lity c e k u l t u r a l n e j o ra z le p sz e j o p ie c e r a d n a ro d o w y c h n a s tą p ił d a lsz y s y s te m a ty c z n y ro z w ó j c z y te ln ic tw a . R o k 1963 z o s ta je z a m k n ię ty p o w a ż n y m b ila n s e m o sią g n ię ć w y ra ż a ją c y c h się w d u ż e j lic z b ie p la c ó w e k b ib lio te c z n y c h , k s ię g o z b io ró w , c z y te ln ik ó w i w y p o ż y cz e ń . N p. łą c z n a lic z b a k s ią ż e k w e w sz y s tk ic h s ie c ia c h b ib lio te k p rz e k ro c z y ła 4 m ilio n y to m ó w .
W p o ró w n a n iu z o k re s e m p rz e d w o je n n y m z m ie n iła się r o la k s ią ż k i. P r z e d te m m ia ła o n a za cel o b ro n ę ję z y k a o jc z y ste g o , b u d z e n ie ś w ia d o m o ś c i n a r o d o w e j, d z isia j je s t z w o ln io n a o d t e j ro li, ja k k o lw ie k o d e g ra ła p e w n ą ro lę w re p o lo n iz a c ji. D z isia j c z y te ln ic tw o k s ią ż k i w łą c z o n e w c a ł o k s z ta łt ży cia W a r m ii i M a z u r r e a liz u je o g ó ln o p a ń stw .o w y p r o g r a m p rz e b u d o w y sp o łe c z n e j,
b ie rz e u d z ia ł w p o d n o s z e n iu p o z io m u u m y s ło w e g o s p o łe c z e ń stw a , p o n a d to je s t je d n y m z c z y n n ik ó w i n te g r a c ji lu d n o ś c i n a W a r m ii i M a z u ra c h . T rz e c im p r o g r a m o w y m w y s tą p ie n ie m n a s e s ji, b y ł r e f e r a t m g ra T a d e u s z a H u s s а к a p rz e w o d n ic z ą c e g o Z a r z ą d u G łó w n e g o S to w a rz y s z e n ia K s ię g a rz y P o ls k ic h z W a rsz a w y , k tó r y m ó w ił n a t e m a t K s ię g a r s tw o w P o ls k ie j R z e c z p o s p o lite j L u d o w e j. N a w ią z u ją c d o h is to ry c z n e g o d o k u m e n tu z 1364 r., k tó r y m K a z im ie r z W ie l k i, p o w o łu ją c y d o ż y c ia U n iw e r s y t e t K ra k o w s k i, n a d a ł je d n o c z e ś n ie p r a w a i p r z y w ile je ó w c z e s n y m s p rz e d a w c o m k s ią g — r e f e r e n t p o d k re ś lił s p o łec z n y c h a r a k t e r i s iln ą w ię ź k s ię g a r s tw a z ro z w o je m n a u k i i k u l t u r y n a p r z e s tr z e n i w ie k ó w . N a s tę p n ie r e f e r e n t szc z eg ó ło w o o m ó w ił g łó w n e k ie r u n k i ro z w o ju i o s ią g n ię c ia k s ię g a r s tw a p o ls k ie g o w m in io n y m 2 0 -le c iu , d a ją c n ie k tó r e p o ró w n a n ia z p o z io m e m s ie c i k s ię g a r s k ie j w o k re s ie m ię d z y w o je n n y m . S p o ro u w a g i p o św ię c o n o w r e f e r a c ie s p ra w o m r o z b u d o w y siec i k s ię g a rs k ie j w m a ły c h m ie js c o w o ś c ia c h o ra z m e to d o m u p o w s z e c h n ie n ia k s ią ż k i p rz e z w s p ó ł c ze sn ą sieć k s ię g a rs k ą .
W r e f e r a c ie s p o ro u w a g i, p o ś w ię c o n o ro z w o jo w i k s ię g a r s tw a w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń sk im . T r a d y c je S a m u lo w s k ic h i P ie n ię ż n y c h — k się g a rz y , d z ia ła czy1, p a tr io tó w te g o re g io n u — z n a la z ły g o d n y c h n a ś la d o w c ó w w p ie rw s z y c h o rg a n iz a to ra c h k s ię g a r s tw a sp o łe c z n e g o n a o d z y s k a n y c h z ie m ia c h W a rm ii i M a z u r o ra z w p ra c o w n ik a c h d z isie js z e j siec i k s ię g a r s k ie j. P ie rw s z e k s ię g a r n i e p o lsk ie , d o d a jm y sp ó łd z ie lc z e , z ało żo n e z in ic ja ty w y n a u c z y c ie li p o w s ta ły ju ż n a p rz e ło m ie 1945/1946 r. J a k o je d n a z p ie rw s z y c h ro z p o c z ę ła d z ia ła ln o ś ć K s ię g a rs k a S p ó łd z ie ln ia „ W a jd e lo ta ” w P a s łę k u w m a rc u 1946 r. J e j z a ło ż y c ie la m i b y li E d w a rd B ie ń k o w s k i, S ta n is ła w T u ń s k i o ra z T e o d o r J a m o n (d w a j o s ta t n i n a u c z y c ie le ). W ty m s a m y m p r a w ie c za sie p o w s t a ła w K ę trz y n ie K s i ę g a r n ia S p ó łd z ie lc z a Z w ią z k u N a u c z y c ie ls tw a P o ls k ie g o , k t ó r ą z a ło ż y li: W a le n ty P u c h a ls k i, W a c ła w P ie ń k o w s k i i S te f a n ia B ie d rz y c k a . J e d n y m z p i e r w s z y c h p ra c o w n ik ó w t e j p la c ó w k i b y ł o b e c n y k ie r o w n ik k s ię g a rn i w K ę trz y n ie , J. K ru p s k i. W a r to t u d o d a ć, że w y m ie n io n y W a le n ty P u c h a ls k i b y ł n ie ty lk o z ało ży c ie le m k s ię g a rn i w K ę trz y n ie , a le te ż w K o rs z a c h i w R esz lu , p o n a d to in tr o lig a t o r a ! w K ę tr z y n ie . K s ię g a r n ię sp ó łd z ie lc z ą w W ęg o rze w ie z o rg a n i z o w ał R y s z a rd L e n c z e w s k i, d o d ziś k ie r o w n ik k s ię g a r n i D o m u K sią ż k i. H e n r y k S te fa n ia k , o b e c n y k ie r o w n ik k s ię g a r n i w P isz u , b y ł je j s p o łe c z n y m o rg a n iz a to re m w 1946 r. R ó w n ie ż k s ię g a rn ię w B ra n ie w ie n a p rz e ło m ie 1946/1947 r. z o rg a n iz o w a li h o n o ro w o i sp o łe c z n ie n a u c z y c ie le .
W y siłk o m d z ia ła c z y s p o łe c z n y c h p rz y s z ło z p o m o c ą p a ń s tw o . N o w o p o w s t a ły D o m K s ią ż k i p rz e ją ł i s tn ie ją c e p la c ó w k i, u m o c n ił je g o s p o d a rc z o o ra z p r z y s tą p i ł do tw o rz e n ia n o w y c h . R o z b u d o w a k s ię g a r s tw a n a W a rm ii i M a z u ra c h w e sz ła w n o w ą fazę'. O b ro ty k s ię g a r n i D o m u K sią ż k i w w o je w ó d z tw ie o ls z ty ń s k im b y ły w y ż sz e n iż w w o je w ó d z tw a c h : b ia ło s to c k im , lu b e ls k im , k i e le c k im , rz e sz o w sk im i w a rs z a w s k im .
K s ię g a rz e w o j. o ls z ty ń sk ie g o tw o rz ą d ziś -z w a rtą , o f ia r n ą k a d r ę p r z y w ią z a n ą d o s w o je g o z a w o d u . O b o k d łu g o le tn ic h z a słu ż o n y c h d la k s ię g a rs tw a p o s ta c i, j a k p. A p o lo n ia J a s u to w ic z , W ła d y sła w J u r a k , czy J ó z e f K a c z y ń s k i z O stró d y , o b o k w y m ie n io n y c h ju ż z a ło ż y c ie li p ie rw s z y c h k s ię g a rń , k tó rz y do d z iś o f ia rn ie p ra c u ją , w y ro s ła k a d r a m ło d y c h a b s o lw e n tó w szk ó ł k s ię g a rs k ic h o s o lid n y c h p o d s ta w a c h fa c h o w y c h i d u ż y m z a p a le d o p ra c y . W śró d n a j l e p szy c h k o lp o r t e r ó w — d z ia ła c z y n a s k a lę k r a jo w ą w id n ie je n a z w is k o S t a n i s ła w a S z w e ry n a z L id z b a r k a , n ie s tru d z o n e g o od k il k u n a s t u l a t p r z y ja c ie la k s ią ż k i i k s ię g a rn i. N a d a n e z o k a z ji 6 0 0 -lecia k s ię g a r s tw a o d z n a k i i w y ró ż n ie n ia m in is tr a K u l t u r y i S z tu k i o ra z W o je w ó d z k ie j R a d y N a ro d o w e j ś w i a d
czą n a jle p ie j, że p ra c a k s ię g a rz y W a rm ii i M a z u r cieszy s ię u z n a n ie m w ła d z i c ałeg o s p o łe c z e ń stw a . J e d n o c z e ś n ie w s a la c h M u ze u m M a z u rs k ie g o c z y n n a b y ła w y s ta w a p t. K s ią ż k a p o ls k a n a W a r m ii i M a zu ra c h . S c e n a r iu s z w y s ta w y p rz y g o to w a ł m g r J a n u s z J a s i ń s k i , a o p ra w ę p la s ty c z n ą B a r b a r a L i s - R o m a ń c z u k . N a w y s ta w ie z g ro m a d z o n o s z e re g c e n n y c h i u n ik a ln y c h s ta r o d r u k ó w z c ałej P o ls k i: z K sią ż n ic y M ie js k ie j im . M ik o ła ja K o p e rn ik a w T o r u n iu ; z B ib lio te k i G łó w n e j U n iw e r s y t e tu M ik o ła ja K o p e r n ik a w T o ru n iu ; z B ib lio te k i P o z n a ń s k ie g o T o w a rz y s tw a P r z y ja c ió ł N a u k w P o z n a n iu ; z M ie js k ie j B ib lio te k i P u b lic z n e j im . E d w a rd a R a c z y ń sk ie g o w P o z n a n iu : z B ib lio te k i G łó w n e j U n i w e r s y t e tu im . A d a m a M ic k ie w ic z a w P o z n a n iu ; z B ib lio te k i G d a ń s k ie j P A N -u ; z B ib lio te k i K ó rn ic k ie j P A N -u ; z B ib lio te k i P A N -u w K ra k o w ie ; z B ib lio te k i J a g ie llo ń s k ie j; ze Z b io ró w C z a rto r y s k ic h w K ra k o w ie ; z B ib lio te k i M u ze u m w K w id z y n ie ; z B ib lio te k i T o w a rz y s tw a N a u k o w e g o P ło c k ie g o im . Z ie liń s k ic h o ra z z B ib lio te k i U n iw e rs y te c k ie j w e W ro c ła w iu . Z a s a d n ic z y z rą b d z ie ł w y k o rz y s ta n y c h n a w y s ta w ie o p ie ra ł s ię j e d n a k n a z a s o b a c h S ta c ji N a u k o w e j P o ls k ie g o T o w a rz y s tw a H is to ry c z n e g o w O ls z ty n ie o ra z B ib lio te c e O śro d k a B a d a ń N a u k o w y c h im . W o jc ie c h a K ę trz y ń s k ie g o . P o n a d to z d u ż ą p o m o c ą p rz y s z ła B ib lio te k a W a rm iń s k ie g o S e m in a riu m D u c h o w n e g o . O p ró c z te g o k ilk a d z ie s ią t k s ią ż e k n a d e s ła ł z L e szn a d r W ła d y s ła w C h o jn a c k i, a z osób m ie js c o w y c h w y p o ż y c z y li k ilk a d ru k ó w : E m ilia S u k e r to w a - B ie d r a w in a o ra z m g r J a n W ró b le w sk i.
N a w y s ta w ie z a p r e z e n to w a n o p o r a z p ie rw s z y w O ls z ty n ie o ry g in a ły k s i ą ż e k p o ls k ic h d r u k o w a n y c h w K ró le w c u w X V I w . (m. in . w y d a w n ic tw a S e k lu c ja n a ), a ta k ż e p o lo n ic a O fic y n y B ra n ie w s k ie j. Ze s ta r o d r u k ó w s ie d e m n a s to w ie c z n y c h z w ra c a ło u w a g ę tłu m a c z o n e n a ję z y k p o ls k i d zieło А. К o - m e n s k i e g o p t. D rz w i ję z y k ó w o tw o rz o n e . R o zw ó j p iś m ie n n ic tw a p o lsk ie g o w X V III w . z n a la z ł ró w n ie ż o d b ic ie w -z g ro m a d z o n y c h e k s p o n a ta c h : k a n c j o n a ła c h ( T s c h e p i u s a ' W a s i a ń s k i e g o ) , e d y k ta c h , p a te n ta c h i p u b li- k a n d a c h k ró ló w p ru s k ic h , w tłu m a c z e n ia c h n a ję z y k p o ls k i d z ie ł K a n ta o ra z w lic z n y c h in n y c h d r u k a c h t a k r e lig ijn y c h j a k i św ie c k ic h .
N a jo b fic ie j re p re z e n t o w a n e b y ły n a w y s ta w ie w j'd a w n ic tw a d z ie w ię tn a s to w ieczn e. O b o k d z ie ł G iz e w iu s z a i M ro n g o w iu sz a p rz e d s ta w io n o w lic z n y m w y b o rz e d r u k i z O fic y n y K a n te r a w K w id z y n ie , r e lig ijn e k s ią ż k i w a rm iń s k ie , lis ty p a s te r s k ie b is k u p ó w w a rm iń s k ic h o ra z tzwT. „ lite r a t u r ę j a r m a r c z n ą ” d ru k o w a n ą p rz e w a ż n ie p rz e z A n to n ie g o G ą sio ro w s k ie g o w P is z u . W części d o ty c z ą c e j o s ta tn ie j ć w ie rc i X IX w . i p o c z ą tk ó w X X w . p o k a z a n o g łó w n ie c z a s o p iśm ie n n ic tw o p o lsk ie , a w ię c : „ G a z e tę L e c k ą ”, „ M a z u ra ” S e m b rz y c k ie g o , „ G a z e tę L u d o w ą ”, „G o ń ca M a z u rs k ie g o ”, „ M a z u ra ” J a r o s z y k a , „ G a z e tę O l s z ty ń s k ą ” , „ W a rm ia k a ”, „ N o w in y W a r m iń s k ie ” itd . O so b n e d z ia ły p o św ięc o n o lite r a t u r z e p o ls k ie j w y c h o d z ą c e j w o k re s ie p le b is c y tu , k s ię g o z b io ro w i M ic h a ła K a jk i, O fic y n ie P ie n ię ż n y c h o ra z k s ią ż k o m w y d a w a n y m w D z iałd o w ie.
O s t a tn i d z ia ł p rz e d s ta w ił b o g a ty d o ro b e k l a t p o w o je n n y c h w z a k re s ie l i t e r a t u r y re g io n a ln e j. P o k a z a n o z a ró w n o p ra c e w y d a n e w w o je w ó d z tw ie o l s z ty ń s k im j a k i w w y d a w n i c tw a c h c e n tra ln y c h , o d n o szą c e się do n a sz e g o re g io n u . W te n sp o só b w y s t a w a s ta n o w iła p la s ty c z n e u z u p e łn ie n ie te m a tó w p o ru s z o n y c h n a s e s ji n a u k o w e j.
