Martuszewski, Edward
"Mądrzejszy Mazur niż diabeł. Zbiór
przysłów i wyrażeń przysłowiowych
polskich z terenu Warmii i Mazur",
oprac. Tadeusz Oracki, Olsztyn 1977 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 515-517
1977
R ecenzje i om ówienia 5 1 5
M ą d r z e j s z y M a z u r n i ż d i a b e ł . Z b i ó r p r z y s ł ó w i w y r a ż e ń p r z y s ł o w i o w y c h p o l s k i c h z t e r e n u W a r m i i i M a z u r . O p r a c o w a ł T a d e u s z O r a c k i , O l s z t y n 1977, s s . 146, 2 n l b . , P o j e z i e r z e .
Z n au k o w eg o p u n k tu w id zen ia je s t to p ra c a h y b ry d a ln a . A u to r p ra g n ie być zarazem p a rem io g rafe m i p arem io lo g iem , a le p e łn y su k ces o d n o si ty lk o ja k o k ry ty k d o ty ch czaso w eg o s ta n u rzeczy w te j d zied zin ie. T rze b a m u p rz y znać ra c ję , g d y stw ie rd z a w e w stęp ie:
„W w y d a w n ic tw ac h p o św ięco n y ch p rzy sło w io m p o lsk im z zasad y p om i ja się lu b u w zg lęd n ia ty lk o n ie k tó re p rz y sło w ia z te re n u W arm ii i M azur. T ak ie stan o w isk o n aszy ch p a rem io g rafó w n ie b y ło czym ś w y jątk o w y m , sk o ro i w in n y ch d zied zin ach n a u k i oba re g io n y tra k to w a n o jeszcze do n ied a w n a po m acoszem u. C zołow y p o lsk i fo lk lo ry s ta o k re su m ięd zy w o jen n eg o J a n S ta n isła w B y stro ń , k tó ry tu i ów dzie w sw o ich p ra c a c h w y k o rz y sty w a ł m a te ria ły z te re n u d aw n y ch P ru s W schodnich, z u p ełn ie p o m in ął te n re g io n w sw ym stu d iu m o p rz y sło w iac h p o ls k ic h . W re e d y c ji d z ie ł O sk ara K o lb e rg a cały to m sześćd ziesiąty pośw ięcono p rzy sło w io m , a le n ie zn ajd z ie się tam a n i je d n e j p o zy cji b ib lio g ra fic z n e j n a te m a t p rzy słó w w a rm iń sk ic h i m az u rsk ic h . — — P o m in ięc ie lu b n ied o sta tec zn e u w z g lęd n ie n ie p rzy słó w z te re n u W arm ii i M azu r m oże su g ero w ać, że p a re m io g ra fia p o lsk a n ie m a tu żad n y ch tra d y c ji i że m a te ria ł p rzy sło w io w y n ie p rz e d sta w ia w ięk szy ch w a rto śc i poznaw czych i a rty s ty c z n y c h ” .
T ad eu sz O rack i w d alszy m c ią g u sw y ch ro zw ażań słu sz n ie p rzy p o m in a z asłu g i p a rem io g raficz n e K rz y sz to fa C e le sty n a M ro n g o w iu sza, G u staw a G ize- w iu sza, H e rm an n a F risc h b ie ra , W o jciech a K ętrzy ń sk ie g o , М а х а T o ep p en a, J a n a K a ro la S em b rzy ck ieg o , M arcin a G erssa, E m ilii S u k e rto w e j-B ie d ra w in y , K a ro la M ałłk a, W alen teg o B arczew sk ieg o , A u g u sty n a S te ffe n a , M a rii Z ie n ta ry - -M a lew sk iej.
Ju ż z esta w ien ie ty c h n azw isk w y k a z u je , że p a re m io g ra fia m a z u rsk o -w a r m iń sk a is tn ie je , lecz w ro zp ro szen iu . K siążk a O rack ieg o , k tó ry , ja k się o k a z u je , ró w n ież w sw oim czasie z b ie ra ł p rzy sło w ia, g łó w n ie n a M azu rach , je s t zate m „p ierw szą p ró b ą o g ło szen ia ta k o b sz e rn ej liczb y te k s tó w (1080). W yko rz y sta n o tu w sposób k ry ty c z n y n ie ty lk o p ra ce w y m ien io n y ch a u to ró w , a le p rzep ro w ad zo n o ta k ż e szczegółow e p o szu k iw an ia w c zaso p iśm ien n ictw ie re g io n aln y m la t 1842— 1939 --- . S ię g n ię to tak ż e do w ie lu k a le n d a rz y o raz do ró żn y ch lo k aln y c h w y d aw n ictw z z a k re su lite ra tu ry lu d o w e j. W y k o rzy stan o te ż p ra ce e tn o g ra fó w i fo lk lo ry stó w , ró żn e z b io ry p ie ś n i . P o n iew aż p rz y sło w ia łączą się często z a n eg d o tą , b a jk ą i zag ad k ą, trz e b a b y ło zap o zn ać się tak ż e ze zb io ram i b a je k lu d o w y ch , tw ó rczo ścią p isa rz y lu d o w y ch i re g io n a l n y c h W arm ii i M azu r. K o rzy stan o ta k ż e ze w sp o m n ień M azu ró w i W arm ia ków , zaró w n o o p u b lik o w an y ch , ja k i sp o czy w ający ch d o tąd w rę k o p is ie ” .
W ierząc a u to ro w i, że p rzep ro w ad zo n a p rzez n ieg o k w e ren d a b y ła su m ien n a i m ak sy m a ln ie szero k a, a tak ż e , że d o k o n an a p rzez n ieg o se lek c ja (p o siad a bow iem w sw y ch z b io ra ch p o n ad 1900 te k stó w i w a rian tó w ) b y ła w łaściw a, m am po w ażn e w ą tp liw o ści, czy a k tu a ln e m ożliw ości k o m en ta rza p a rem io lo - g icznego w y k o rz y sta ł a u to r w sposób k ry ty cz n y . T rze b a bow iem stw ie rd zić , że w y k o rz y sta ł je w sposób d a le k i od zasad o b o w iązu jący ch w p a rem io lo g ii tra k to w a n e j fach o w o , a n ie po d y le ta n c k u .
J e s t rzeczą zro zu m iałą, że O rack i jak o a u to r sło w n ik a b io g raficzn e g o po w in ien b y ł p o d aw ać d a tę u ro d z in (e w en tu a ln ie ró w n ież śm ierc i, je ś li o p isy
5 1 6 R ecenzje i om ówienia
w an a osoba ju ż n ie ży je), m ie jsc e je j u ro d z en ia, k o n k re ty b io g rafic zn e , cho ćb y w ro d z a ju „ n ajw ię k szy p o lsk i a stro n o m ” .
T ad eu sz O rack i jak o a u to r p ierw sz ej k o m p lek so w ej p ró b y o p u b lik o w an ia p rzy słó w i zw ro tó w p rzy sło w io w y ch u w aża n a to m ia st, że w y sta rc zy podać je d y n ie te k s t, b ez u z u p e łn ie n ia go in fo rm a c ją „ b io g ra ficz n ą ” : k ied y , gdzie, k to zan o to w a ł po ra z p ierw sz y (e w en tu a ln ie - po ra z d ru g i, trz e c i) p re ze n to w a n e p rzy sło w ie. S to su je w p raw d zie od te j zasad y w y ją tk i, a le czy n i to w sposób w o lu n tary sty c z n y , ab y ju ż n ie p o w ied zieć sam ow olny. A p o w in ien tra k to w a ć to ja k o sw ój p o d staw o w y obow iązek.
T ad eu sz O rack i ja k o a u to r szk icu F o lk lo r u s tn y (w p ra c y zb io ro w ej K u l tu ra lu d o w a M azurów i W a rm ia k ó w , ss. 473— 477) słu szn ie k o n fro n tu je z p rz y sło w iam i zan o to w an y m i p rzez O sk ara K o lb e rg a osobno p rzy sło w ia w a rm iń sk ie , osobno zaś m az u rsk ie . S zk o d a, że n ie u w z g lęd n ił teg o b a rd zo isto tn e g o k ry te riu m p o d z ia łu w sposób k o n se k w e n tn y w książce M ą d rzejszy M a zu r n iż
dia b eł, choćby ze w zg lęd u n a św ię ty ch , k tó rz y n a k a to lic k ie j W arm ii w y stę
p u ją dość często w p rzy sło w iach , n a to m ia s t n a e w a n g elick ic h M azu rach tr a k to w a n i są jak o b łę d y i w y p aczen ia w ia ry p a p isto w sk ie j. Je ślib y w ięc ok azało się, że p rz y sło w ia ze św ię ty m i zan o to w an e z o stały ró w n ież n a M azu rach , b y ło b y to zjaw isk iem szczególnie g o d n y m u w a g i i in fo rm a c ji d la c zy te ln ik a : k ied y je zan o to w an o , w ja k ie j o k o licy M azur, k to to u czy n ił.
S zk o d a, że a u to r tłu m acząc się w zględem n a p o p u la rn y c h a ra k te r k sią żk i „n ie ro z b u d o w ał” k o m en ta rzy i o b jaśn ie ń , n ie z acy to w ał w w ie lu w y p ad k ach c a łe j lite ra tu ry p rz ed m io tu . W y d aje się, że k siążk a m o g ła zachow ać p o p u la r n y c h a ra k te r, n ie tra c ą c w alo ró w poznaw czych, ja k ie d a je w ied za h isto ry cz n a , p o p u la ry z a c ja bow iem n ie m oże oznaczać o k aleczen ia o e le m en ty isto tn e , ta k ie, ja k im i w sło w n ik u b io g raficzn y m są in fo rm a c je , p o d aw an e po n azw isk u i im ie n iu u w z g lęd n ia n ej osoby.
E le m e n ta rn e b łę d y w p ra c y p a re m io g ra fa m u szą rz u to w ać n a w a rto ść p ra c y p arem io lo g a. T ak też je s t w p rz y p a d k u k sią żk i T ad eu sza O rackiego. N ie słu szn ie w y d zielo n e w n ie j w osobny ro z d z ia ł K o m e n ta rze i o b ja śn ien ia sta n o w ią je d y n ie sp o rad y czn e, w y ry w k o w e i n ie zaw sze w łaściw e v ad em ecu m po o lb rzy m iej d zied zin ie p rzy sło w io zn aw stw a. S zkoda n a p rz y k ła d , że T ad eu sz O rack i (w k o m en ta rzu o znaczonym n u m erem 73) k ry ty k u ją c O sk ara K o lb erg a za in te rp re ta c ję p rz y sło w ia o filip ie z k o n o p i n ie u ja w n ia n a zw isk a teg o uczo nego, k tó ry w sw oim czasie p rz e d s ta w ił w łaściw ą in te rp re ta c ję . N ie je s t to je d y n e m iejsce, w k tó ry m a u to r w ychodzi z zało żen ia, że w im ię p o p u larn eg o c h a ra k te ru k sią żk i w olno cudze zasłu g i tra k to w a ć ja k o anonim ow e d o b ro ogóln o n aro d o w e.
R ozdział K o m e n ta rze i o b ja śn ie n ia z aw ie ra oprócz k siężycow ego św ia tła p arem io lo g iczn ej w iedzy a u to ra ró w n ież sp o ro in fo rm a c ji z d zied zin y języ k o zn aw stw a, obyczajow ości, b io lo g ii, h is to rii lite ra tu ry , g e o g ra fii i in n y c h
d zied zin .
T ad eu sz O rack i m a n ie w ą tp liw ie ra c ję kończąc sw ój w stę p sło w am i: „ P rzy sło w ia W arm ii i M azu r — to n ie ty lk o cen n y m a te ria ł d la fo lk lo ry s tó w i języ k o zn aw có w o ra z b ad aczy k u ltu ry lu d o w e j re g io n u m azu rsk ieg o i w arm iń sk ieg o , a le i d o k u m en t o p ierw szo rzęd n y m zn aczen iu św iad czący o p o lsk o ści m ieszk ań có w o b u reg io n ó w i ich k u ltu ry d u ch o w e j” .
R ecenzje i om ówienia 5 1 7 w y d o ro b ek p arem io g raficz n y w o d n iesie n iu do M azu r i W arm ii, z w rac a ją c ty m u w ag ę n a te m a t h isto ry cz n o -etn o g ra fic z n y n a d a l c ze k ający n a o p raco w a n ie. W y d aje się, że p a rem io g rafo w ie m ogą jeszcze sp o ro zn aleźć, zw łaszcza
w liczn y ch ro c zn ik ac h czasopism i k a le n d a rz y . P rz e d e w szy stk im je d n a k p rz y
sło w ia i zw ro ty p rzy sło w io w e z M azu r i W arm ii c z e k ają n a p a rem io lo g a i to tak ie g o , k tó ry oprócz p rz y g o to w an ia fach o w eg o b ęd zie u m ia ł w y k o rzy stać w ied zę o p rzeszło ści ty c h d w u regionów .
J e ś li zaś ch o d zi o sp o p u la ry zo w an ie b a d a ń p a re m io g raficz n y c h i p a rem io - lo g iczn y ch to w y d a je się, że w zo rem w ty m w zg lęd zie n a d a l p o zo stają o b y dw a to m y d z ie ła J u lia n a K rzy żan o w sk ieg o M ą d rej g ło w ie dość d w ie sło w ie.
E d w a rd M a rtu sz e w s k i
W a l e n t y B a r c z e w s k i , K i e r m a s y n a W a r m i i i i n n e p i s m a w y b r a n e . W y d a ł i w s t ę p e m p o p r z e d z i ł W ł a d y s ł a w O g r o d z i ń s k i , O l s z t y n 1977, P o j e z i e r z e , s s . 280, n l b 4, i l u s t r a c j e w t e k ś c i e .
„P o jez ierz e ” re a liz u ją c k o n se k w e n tn ie se rię : „ L ite ra tu ra W arm ii i M azu r w D aw n y ch W iek ach ” jak o szó sty to m ik te g o c y k lu w y d ało n ie k tó re p ism a k s. W alen teg o B arczew sk ieg o , proboszcza b rą sw a łd zk ieg o , zn an eg o d ziałacza ru c h u p o lsk ieg o n a W arm ii. W śród p ra c ks. B arczew sk ieg o K ie rm a sy na W a r
m ii z a jm u ją szczególne m iejsce. S ą one p isa n e g w a rą w a rm iń sk ą, u k a z u ją zw y
k łe, co d zien n e ży cie W arm iak ó w u sc h y łk u X IX w ie k u , ich z ain te re so w a n ia , zw y czaje, o b rzęd y . Jed n o cześn ie ks. B arczew sk i rzeczow o z w raca u w ag ę n a p rz y w iąz an ie lu d u w arm iń sk ie g o d o o jczy steg o jęz y k a , p rzy p o m in a p rz e śla d o w an ia z do b y K u ltu rk a m p fu , o p isu je rzeź b re d y ń sk ą z 1863 ro k u , ja k ró w n ież w y d a rze n ia g ie trz w a łd z k ie z 1877 ro k u , w in te re s u ją c y sposób p rz e d s ta w ia n ie k tó re z aję cia ro ln ic z e, ja k u p ra w ę ln u , n ie zap o m in a tak ż e o b a rd z o w ażn y ch zm ian ach g o sp o d arczy ch w si w a rm iń sk ie j z połow y X IX w iek u , m ia n o w icie o se p a ra c ji. T o m ik zam y k a ją p rz y sło w ia w a rm iń sk ie .
W szy stk ie te sp ra w y z a w a rł ks. B a rczew sk i w czw arty m w y d a n iu z 1923 ro k u . N a to m ia st ob ecn ie n ie o trzy m a liśm y p ełn eg o te k s tu z 1923 ro k u , gdyż w y d aw ca d o k o n ał około 30 opuszczeń, co z resztą w zasad zie sy g n a liz o w a ł czy teln ik o m . W zasad zie, p o n iew aż je d n a k n ie zazn aczy ł, że p o czątek w obecnym w y d a n iu n ie p o k ry w a się z p o czątk iem w w y d a n iu z 1923 ro k u , p o d o b n ie n ie u ja w n ił, że z o stały opuszczone ro z d ziałk i o K u ltu rk a m p fie i G ie trz w a łd z ie. C z y te ln ik je d n a k m ia ł p raw o do w y ja śn ie n ia m otyw ów , ja k im i k ie ro w a ł się w y d aw ca n ie u w z g lęd n ia ją c k o m p letn eg o te k s tu K ierm a só w . O g ro d ziń sk i p i sze, że o p a rł się n a czw arty m w y d a n iu , k tó re p o siad a 131 stro n i 1 n ieliezb o - w an ą (ss. 242— 243, p rz y p is 107). C hyba je d n a k n a s tą p iła tu p o m y łk a, gdyż w y d an ie c zw arte liczy 139 stro n ic i 1 n ielicz b o w a n ą. N ie p rzy p u szczam bo w iem , ab y is tn ia ły d w ie w e rsje czw arteg o w y d an ia.
O prócz K ierm a só w na W a rm ii w o m aw ian y m w y b o rze p ism B arczew sk ie go z n ala zły się fra g m e n ty G eo g ra fii p o lsk ie j W a rm ii, sz ereg o d cin k ó w P iś
m ie n n ic tw a p o lskieg o na W a rm ii w X I X i X X w ie k u , d ru k o w a n y ch w „G a
zecie O lsz ty ń sk iej” , a tak ż e je d n a u lo tk a p o lity c zn a z 1907 ro k u . O ile m ożna ap ro b o w ać te k s ty , k tó re ob ecn ie z o stały p rz ed ru k o w a n e , to n a le ż y w y ra zić
