Rozwój Nidzicy na tle procesów osadniczych w komornictwie w okresie krzyżackim

Grzegorz, Maksymilian

Rozwój Nidzicy na tle procesów

osadniczych w komornictwie w

okresie krzyżackim

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 287-298

A

R T

Y K U Ł Y

i

M

A

T

E

R

I

A

Ł

Y

Maksymilian Grzegorz

ROZWÓJ NIDZICY N A TLE PROCESÓW OSADNICZYCH

W KOMORNICTWIE W OKRESIE KRZYŻACKIM

Nidzica, podobnie ja k w iele in n y ch m ia st m azu rsk ich i w arm iń s k ic h po­ czątkam i sw ym i sięgających połow y X IV w ieku, doczekała się stosunkow o d u ­ żej liczby o pracow ań o m aw iających dzieje sam ego ośrodka m iejskiego, jego zabytków , rozw oju przestrzennego czy działalności osadniczej, choć rzeczy w i­ sta w arto ść badaw cza w ielu z n ich jes t znikom a. Część to p u b lik acje o d tw ó r­ cze nie w y k ra cz a ją ce poza u stalen ia n a js tarszej l ite r a tu r y regionalnej.

Do n ajb a rd zie j z aniedbanych dziedzin, niestety, trz e b a obecnie zaliczyć podstaw ow e badania- historyczne, jak i archeologiczne.. W y n ik a to głównie z po m ijan ia koniecznych k w e ren d arch iw aln y ch i poszukiw ania źródeł oraz nieuw zględniania u k azujących się sukcesyw nie w y d aw n ictw źródłow ych, a n a ­ w e t edycji p u b likow anych już w X IX wieku, tak ich jak ak ta sta n ó w P ru s krzyżackich *, czy też regestów z a rch iw u m Z akonu K rzyżackiego op raco w a­ nych przez E richa Joachim a, a w y danych w latach 1948— 1973 p rzez W alth era H u batscha 2. E d y cja ta przynosi in fo rm acje n a te m a t kilkudziesięciu co n a j ­ m niej listów i d o kum entów z tegoż archiw um . Dotyczące Nidzicy są w w ię k ­ szości nie w ykorzystane. S tąd ich w ag a dla przyszłych pra c badaw czych.

Po d staw o w y m k o m pendium w iedzy o regionie Nidzicy oraz sam y m m ie ­ ście i z am k u pozostaw ała przez wiele dziesiątków lat m ono g rafia Ju liu sa G re- goroviusa s. P ra c a powyższa, choć obecnie w znacznej już m ierze przestarzała, um ożliw iła opracow anie licznych skrótow ych dziejów tego m iasta J.

Niemieckim h istorykom sztu k i zawdzięczam y też pierw sze w stępne o p ra ­ cowanie z ab y tk ó w tego m iasta, jednakże w dość ogólnym, skró to w y m zarysie 5. H istoriografia polska w ostatnich lata ch wzbogaciła się o p o p u larn o n a u ­ kowe opracow anie L u cjan a Czubiela 8, w k tó ry m umieszczono sporo ilu stracji stanow iących kopie ry cin ' ż d a w n ej lite r a tu r y niem ieckiej, a także zbiorowe

r'l , 1 A c f e n S d e r S t ä n d e t a g e P r e u s s e n s u n t e r d e r H e r r s c h a f t d e s D e u t s c h e n O r d e n s , h r s g . M . T o e p p e r r . n B d i ; 1—5, L e i p z i g 1878—1886 ( d a l e j : A S T ) . 2 R e g e s t a u h j & t o r i c o - d i p l o m a t i c a O r d l n i s s . . M a r i a e T h e u t o n l c o r u m 1198— 1525, b e a r b . v o n E . J o a c h i m - ,; i h r s g . v o n W . H u b a t s c h , B d . l , T . 1— 3, G ö t t i n g e n 1948—1973; B d . 2. G ö t t i n g e n 1948; R e g i s t e r , G ö t t i n g e n 1965 ( d a l e j : R e g . ) . 3 J . G r e g o r o v i u s , D i e S t a d t N e i d e n b u r g i n O s t p r e u s s e n , . M a r i e n b u r g 1883. 4 S t o w n i k G e o g r a f i c z n y K r ó l e s t w a P o l s k i e g o , p o d r e d . F . S u l m i e r s k i e g o , t . 7, W a r s z a w a 1886, s . 31; H . F r e d e r t c h s , N e i d e n b u r g , K r . N e t d e n b u r g , w : D e u t s c h e s S t ä d t e b u c h , B d . 1, K ö ­ n i g s b e r g 1939, s . 87 1 fc b jv c N idzica , w : M i a s t a p o l s k i e w T y s i ą c l e c i u , t . 2, W r o c ł a w i i n . 1967, s . 1933. d o . 5. A . B o e t t i c h e r , D i e j f i o u - u n d K u n s t d e n k m ä l e r d e r P r o v i n z O s t p r e u s s e n , H . 3. D a s O b e r l a n d , K ö n i g s b e r g 1893, s s a s O —97. 6 L . C z u b i e l , N i d z i c a , O l s z t y n 1965; z o b . t e ż Z a b y t k i a r c h i t e k t u r y i b u d o w n i c t w a w P o l ­ s c e . W o j e w ó d z t w o O l s z t y ń s k i e - , ! j ï p r . L . C z u b i e l , s e r i a A , t . 7, z . 10, W a r s z a w a 1971. K O M U N IK A T Y M A Z U R S K O - W A R M IŃ S K IE , 1 9 » , nr 4 (1 Ы )

opracow anie L u cjan a Czu'bieia i Tadeusza Dom agały dotyczące wszystkich znanych zabytkow ych ośrodków W arm ii i M azur. Podsum ow aniem niejako dorobku obu historiografii jest najnow sza zbiorow a m ono g rafia N id z ic y 8, k tó ra sk ru p u la tn ie uw zględnia dotychczasow y dorobek bad aw czy i zaw iera rów nież szczegółowy spis bibliograficzny, dotyczący arty k u łó w i publikacji popularnonaukow ych.

Najgruntowmiej, jak dotychczas, zostało opracow ane osadnictwo w iejskie k o m tu rstw a ostródzkiego, k tó re siłą rzeczy z u w ag i na przynależność kom or- nictw a nidzickiego do k o m tu rs tw a ostródzkiego obejm ow ało także i te n ob­ szar. Postęp w tej dziedzinie w ostatnich latach b y ł szczególnie widoczny w zw iązku z ukazaniem się szeregu publikacji, w ty m a r ty k u łu C zesław a Ba- sz y ń sk ie g o 8, zaw ierającego cenne zestaw ienie osad k o m tu rs tw a ostródzkiego z uw zględnieniem przynależności a d m in istracy jn ej i własnościowej, wielkości obszaru wsi, d a ty w y staw ien ia p rzy w ileju lokacyjnego oraz podstaw y źródło­ wej. Pow yższy spis stanow i k ro k n ap rzó d w sto su n k u do sta n u sieci osadni­ czej p rezen to w an ej przez L o th a ra W ebera 10.

Najnow sza p ra ca podsum ow ująca globalnie całość b a d a ń osadniczych dla obszaru k o m tu rs tw a ostródzkiego w yszła spod pióra jedynego bodajże J a p o ń ­ czyka, k tó ry zajm u je się histo rią Z akonu Krzyżackiego, p rofesora w Otaru, K inya A bego Z asługą jego jest znaczne uściślenie d an y ch dotyczących sieci osadniczej, głów nie n a podstaw ie m ateriałó w ręk o p iśm ien n y ch z archiw um Z akonu Krzyżackiego.

In teresu jące u w ag i n a tem at działalności osadniczej n a M azurach zn aj­ d u jem y w syntety czn y m a rty k u le W ładysław a C h o jn a c k ie g o 12.

W w y m ien ian y ch wyżej p racach znajdzie czytelnik tak że obszerne w sk a­ zówki bibliograficzne, dotyczące dziejów osadnictw a h isto rii politycznej, a r ­ cheologii i inn y ch dziedzin wiedzy.

P rz e d staw ia n y a r ty k u ł n ie p re te n d u je do ra n g i gruntow niejszego opraco­ w an ia zagadnień osadniczych, społeczno-gospodarczych czy politycznych m iasta Nidzicy. P o d jęto w nim próbę ponow nego spojrzenia na genezę po w stan ia te ­ go ośrodka adm inistracyjnego i m iejskiego na tle postępów ak cji osadniczej. Ma on też n a celu zasygnalizow anie dalszych m ożliwości badaw czych w iążą­ cych się z zachow anym m ate ria łe m źródłow ym. W ykorzystanie niektórych źródeł pozwoliło np. p rzesunąć o k ilkadziesiąt la t d a tę p ow stania zam k u straż-

iczego w Nidzicy.

2 8 8 M aksym ilian G rzego rz

7 L . C z u b i e l , T . D o m a g a ł a , Z a b y t k o w e o ś r o d k i m i e j s k i e W a r m i i ł M a z u r , O l s z t y n 1969, 216 221. 8 N i d z i c a . Z d z i e j ó w m i a s t a 1 o k o l i c , p o d r e d . A . W a k a r , P o j e z i e r z e , O l s z t y n 1976. 9 C . B a s z y ń s k i , O s a d n i c t w o k o m t u r s t w a o s t r ó d z k i e g o d o p o ł o w y X V w i e k u . P o d s t a w y g e o g r a f i c z n o - h i s t o r y c z n e o p e r a c j i g r u n w a l d z k i e j , Z a p i s k i H i s t o r y c z n e , I960, t . 25, z. 2, s s . 103— 118. 10 L . W e b e r , P r e u s s e n v o r 500 J a h r e n l n c u l t u r h i s t o r i s c h e s t a t i s t i s c h e r u n d m i l i t ä r i s c h e r B e z i e h u n g n e b s t S p e c i a l - G e o g r a p h i e , D a n z i g 1878, s . 476 i n . S z e r e g c i e k a w y c h u w a g n a t e m a t d z i a ł a l n o ś c i o s a d n i c z e j z a w d z i ę c z a m y t e ż p r a c y C . K r o l l m a n n a , Z u r B e s i e d l u n g s - G e s c h i c h t e u n d N a t i o n a l i t ä t e n m i s c h u n g i n d e n K o m t u r e l e n i n C h r i s t b u r g , O s t e r o d e u n d E l b i n g . Z e i t s c h r i f t d e s W e s t p r e u s s i s c h e n G e s c h i c h t s v e r e i n s , H . 64, D a n z i g 1923, s . 27 i n . 11 K . A b e , D i e K o m t u r e l O s t e r o d e d e s D e u t s c h e n O r d e n s i n P r e u s s e n 1341— 1525, S t u d i e n z u r G e s c h i c h t e P r e u s s e n , B d . 16, K ö l n u n d B e r l i n 1972. K i n y a A b e p r z y g o t o w a ł s w ą p r a c ę b ę d ą c u c z e s t n i k i e m s e m i n a r i u m p r o f . W . H u b a t s c h a w B o n n . Z p o w o d u z a p e w n e n i e z n a j o ­ m o ś c i j ę z y k a p o l s k i e g o p o m i n ą ł o n w i ę k s z o ś ć o p r a c o w a ń p o l s k i c h , z o b . w t e j s p r a w i e M . G r z e ­ g o r z , R e c e n z j a p r a c y K . A b e , D i e K o m t u r e i O s t e r o d e d e s D e u t s c h e n O r d e n s i n P r e u s s e n 1341— 1525. K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1973, t . 3, s s . 285—289. 12 W . C h o j n a c k i , O s a d n i c t w o p o l s k i e n a M a z u r a c h w K i l l — X V I I w . , w : S z k i c e z d z i e ­ j ó w P o m o r z a , t . 2, p o d r e d . G . L a b u d y i S . H o s z o w s k i e g o , W a r s z a w a 1959, s s . 5— 33.

Rozwój N idzicy na tle pro cesó w o sad niczych 2 8 9

* * *

Znaczący, jak n a siedzibę k o m o rn ik a krzyżackiego, zam ek zbu d o w an y na wzniesieniu g ó ru jący m n a d okolicą i przy leg ający do w schodnich um ocnień m iasta budził zain tereso w an ie badaczy. Typow e g eom etryczne k o n tr y zam ­ ku, ja k i n ien aru szo n a reg u larn o ść u k ła d u przestrzennego m ia sta i ry n k u , z b u ­ dow anego na planie p ro sto k ą ta daw ały, zdaw ać b y się mogło, całkiem jed n o ­ znaczną odpowiedź na te m a t jego pow stan ia w m iejscu nie zab u d o w an y m i n a su w a ły przypuszczenie, że po w stał on zapew ne n a su ro w y m korzeniu i w zgodzie z obow iązującą w p aństw ie krzyżackim sz tu k ą lokow ania ośrod­ k ów m iejskich i siedzib adm inistracy jn y ch . Z am ek nidzicki, jak i m iasto n a ­ leżały jed n ak w średniow ieczu do specyficznych, z p u n k tu w idzenia położe­ nia w pobliżu g ran ic y krzyżaoko-mazow ieckiej, jednostek osadniczych.

Był to niew ątpliw ie zam ek strażniczy, jakich w iele w y b u d o w ał Z akon na sw ych rubieżach wschodnich, południow ych czy zachodnich. C h a ra k te r i przeznaczenie zamku, jak i przyległej osady w a ru n k o w a ły zatem w zględy obrony p ań stw a krzyżackiego, a w zw iązku z tym geneza jego p o w stan ia nie m u siała się w iązać początkow o ściśle z rozw ojem osadnictwa, a b u d o w y nie należy kojarzyć z organizow aniem koniecznej a d m in istracji teren o w ej. T a jego właściwość w zw iązku z p rzy ję tą w lite ratu rze chronologią po w stan ia — oce­ n iającą czas b u d o w y zaró w n o m iasta, jak i zam ku n a lata 1380— 1400 ls, w znacznej m ierze su g e ru jąc ą się aktem fo rm aln ej lokacji m ia sta p rz y p ad a ­ jącej na 7 g ru d n ia 1381 r o k u 11 — m usi jed n a k budzić różnego ro d z aju w ą t­ pliwości i zastrzeżenia. G łów ne z nich dotyczą rzekom o pierw szej w z m ian k i o zam ku z aw a rtej w zachow anym m a te ria le historiograficznym , pochodzącym z 1376 ro k u IS, k tó rą za B oetticherem 19 dość bezkry ty czn ie p rz y ję ła cała lite­ r a tu r a niem iecka, ja k i polska, podczas gdy istn ie je w iele w iary g o d n y ch i n ­ form acji o znacznie starszej m etry ce w y m ieniających Nidzicę bezpośrednio z nazw y. J e d n a wszakże z n ic h pochodząca z 27 w rześn ia 1359 r o k u 17 zasłu ­ guje n a szczególną u w ag ę ze w zględu na c h a ra k te r przekazu. Pochodzi ona bow iem z w ystaw ionego przez w ielkiego m is trza d o k u m en tu lokacyjnego na p ra w ie chełm ińskim dla d óbr Z b y lu ty („Sbilutten, Bilau). D o k u m en t te n w y ­ staw iono w łaśnie w N idzicy w czasie bytności ta m w ielkiego m is trz a i g ru p y d o sto jn ik ó w zakonnych, k tó rz y lu stru ją c te r e n 30 w rześnia 1359 ro k u zazna­ czyli tak że sw ą obecność w Działdowie i D ą b r ó w n ie 18. B ył to ch y b a rok o najw iększym n asileniu akcji osadniczej na obszarze byłego ko m o rn ictw a n i­ dzickiego, gdyż w k ró tk im okresie w tym że 1359 roku, lokow ano łącznie 7 osad 19.

U żyta w oryginale p rz y w ile ju z 27 w rześn ia 1359 r o k u n a zw a Nidzicy zo­ stała podana w lekcji „uf N eid en b u rg ” , całkiem jednoznacznie określającej

13 L . C z u b i e l , T . D o m a g a ł a , Z a b y t k o w e o ś r o d k i m i e j s k i e W a r m i i i M a z u r , O l s z t y n 1969, s s . 216—221; J . Z . Ł o z i ń s k i , A . M i ł o b ę d z k i , A t ł a s z a b y t k ó w a r c h i t e k t u r y w P o l s c e , W a r s z a w a 1967, s . 143. A u t o r z y c i d a t u j ą b u d o w ę z a m k u n a l a t a 1381— 1404. 14 J . G r e g o r o v i u s , o p . c i t . , s s . 237—238, a n l g . 6; C o d e x d l p l o m a t i c u s P r u s s l c u s , h r s g . v o n J . V o i g t , B d . 3, K ö n i g s b e r g 1848, n r 150. 15 S c r i p t o r e s r e r u m P r u s s i c a r u m , B d . 2, h r s g . T . H i r s c h , M . T ö p p e n , E . S t r e h l k e , L e i p z i g 1863, s . 580 ( d a l e j : S R P ) . 16 A . B o e t t i c h e r , D i e B a u - u n d K u n s t d e n k m ä l e r , s . 90. 17 P r e u s s i s c h e s T J r k u n d e n b u c h , B d . 5, h r s g . K . C o n r a d , M a r b u r g 1989—1976, n r 769 ( d a l e j : P r U ) ; R e g . 1, n r 289. 18 P r U , 5, n r 772 i 773. 19 K . A b e , o p . c i t . , s. 180 i n . 19. K o m u n i k a t y

2 90 M aksymilian G rze go rz

c h a ra k te r tego m iejsca jako obw arow anego ośrodka osadniczego, być może adm inistracyjnego, a w każdym razie strażniczego.

W ydaje się, że właśnie te n p o b y t wielkiego m istrza na obszarze komor- nictw a ostródzkiego m iał c h a ra k te r rekonesansu i niew ykluczone, że wów­ czas to podjęto decyzje, k tó re w perspektyw ie m iały nie ty lk o pod względem fo rm aln o -p raw n y m zaważyć na przyszłych losach tego regionu.

Tym b ard ziej nieodparcie nasuw a się p y tan ie na tem at c h a ra k te ru istn ie ­ jącej już wów czas warow ni, czasu jej pow stania oraz roli jak ą spełniała. Jednoznacznej odpowiedzi oczywiście oczekiwać nie sposób. Tym niemniej, sądząc z .r e la c ji pochodzenia k ronikarskiego o nap ad ach L itw inów na okolice Działdowa i Nidzicy 2°, m ożna się domyślać istnienia w tych regionach zacząt­ ków organizacji adm inistracji urzęd n ik ó w zakonnych 21.

W spom nianych lokacji wsi w byłym kom ornictw ie nidzickim , w ciągu 1359 roku, nie m ożna jed n ak uznać w sensie chronologicznym za początek planow ej akcji osadniczej K rzyżaków w tym regionie. Wiadomo bowiem, że już wcześniej na obszarze tej jednostki adm in istracy jn ej lokowano liczne osa­ d y na praw ie chełm ińskim i pruskim .

Poczynając od nad an ia 24 czerwca 1328 roku k o n trak tu lokacyjnego dla wsi W ielka S ław ka (Gr. Schlaf f k e n ) 2!, położonej w południow o-zachodniej strefie kom ornictw a nidzickiego, Zakon w 1347 ro k u lokow ał S afro n k ę (Saf- fronka) 2\ w 1348 ro k u Szkotowo (S k o tta u )24, w 1349 J a y b u t t e n 25 i B artki (B a rto sch k en )2e, a następnie w 1351 roku Rączki (R o n tżk e n )27 oraz w 1355 D obrzyń (Dobrzienen, G u tf e ld ) S8, w 1356 S zym any (Schiemanen, S c h im in a u )29 i w iele dalszych osad, w tym w ogrom nej większości dóbr zobowiązanych do służby na rzecz Zakonu.

T a k więc rozpoczęta w 1328 ro k u w kom ornictw ie nidzickim planow a akcja osadnicza była z pełnym powodzeniem kontynuow ana. Zm ienia to znacznie z ap a try w an ia na jej przebieg, przesuw ając początkow ą d atę jej roz­ poczęcia na okres od 1328 roku, a n ie jak przyjm ow ali n iek tó rzy autorzy na lata 1350— 1380 30.

Sięgając poza te ry to riu m bezpośrednio w łączone do kom ornictw a nidzickie­ go, obejm ującego południow e rubieże k o m tu rs tw a ostródzkiego, do sąsied­ nich jednostek ad m in istracy jn y ch m ożna z łatwością zauważyć, że pierw sza oficjalna lokacja n astąpiła ta m już w 15 sierpnia 1321 ro k u 31. M istrz k ra jo w y p ru sk i F r y d e ry k von W ild en b u rg n a d ał wów czas rycerzom m ający m swe do­ b ra w ziemi chełm ińskiej Piotrow i z Leszcza (Heselecht) oraz braciom H eym a- now i i K onradow i z W ądzyna (Wonsyn), a także ich przyjaciołom tysiąc czterysta łanów w ziemi sasińskiej, a ściśle w kom ornictw ie dąbrów ieńskim ,

20 S R P , 3, 5. 94. 21 T r a d y c j a z w i ą z a n a z p i e c z ę c i ą m i a s t a w i ą ż e c z a s p o w s t a n i a t e g o o ś r o d k a z 1355 r., c o j e d n a k J . G r e g o r o v i u s , o p . c i t . , s . 21, o d r z u c a . 22 P r U , 2, n r 622. 23 P r U , 4 , n r 280, s . 160. 24 I b i d e m , n r 356, s . 323. 25 I b i d e m , n r 454, s . 412. 26 I b i d e m , n r 454, s . 412. 27 I b i d e m , n r 692, s. 622. 28 I b i d e m , B d . 5, n r 330, s . 185. 29 I b i d e m , n r 490, s . 275; C . B a s z y ń s k i , o p . c i t . , s . 113, p o d a j e t e ż l o k a c j ę W a ż y n ( W s i e -n e -n ) p o d 1359 r . 30 W . C h o j n a c k i , o p . c i t . , s . 8. 31 P r U , 2, n r 363.

Rozwój N id zicy na tle pro cesó w o sad niczych 291

n a sty k u g ranicznym z k om ornictw em nidzickim . Lokację tę, co łatw o z au w a ­ żyć, znam ionow ał rozmach. Z akonow i budzącem u się z le ta rg u po w strząsie w y w o łan y m konfliktem w ew n ętrzn y m , w w y n ik u k tó reg o w ielki m is trz K a ­ rol z T rew iru był zm uszony pod koniec 1317 ro k u opuścić P ru sy , chodziło zapew ne o sukces, ja k b yśm y dziś powiedzieli, sp e k ta k u la rn y . W istocie rze­ czy te n w łaśnie a k t fo rm aln o -p raw n y zapoczątkow ał podjęcie p lan o w ej ak cji osadniczej na tym obszarze ziemi s a s iń s k ie ja2. Miał on też z całą pew nością znaczenie specjalne, co uwidoczniło się w w y jątk o w o obszernej i bard zo r e p re ­ zen taty w n ej liście św iadków , p rzy p o m in ającej jedynie tr a k t a t y m ięd z y p ań st­ wowe, jak ą rz ad k o sp o ty k a się w d o k u m en ta ch w y s ta w ia n y ch przez Zakon przy okazji lokacji wsi czy miast.

N adanie ta k ogrom nego obszaru, trak to w a n eg o jako kom pleks dóbr, mogło n astąpić w okolicach puszczańskich, albo n a pustkow iach, z czym w ty m regionie w ów czas m iano do c z y n ie n ia 3S. N adanie to, biorąc pod u w ag ę nie­ chęć Z akonu do wielkiej własności rycerskiej, św iadczy też o tym , że K rz y ­ żacy w m ia rę n ap ły w u ludności zm ierzali do ja k najszybszego zasiedlenia południow ej części Mazur.

W stępem jed n a k do tych w szystkich poczynań osadniczych b yło u n o rm o ­ w anie się sy tu acji na obszarze należącym do daw n ej ziemi sasińskiej —■ w G a- Iindii i Jaćw ieży. W lite ratu rze przedm iotu pisze się n a ogół zgodnie, że ob­ szar pow stałego w latach 1340— 1341 k o m tu rs tw a ostródzkiego b y ł zbliżony do te ry to riu m zasiedlonego niegdyś przez Sasów. K. Abe stw ierd za zaś wręcz, że w pełni m u odpow iadał ” . Z tak im stanow iskiem tr u d n o się jed n ak zgo­ dzić z u w ag i na dotychczasow y sta n b a d a ń w tej spraw ie, choć u znać należy, że obszar k o m tu rs tw a ostródzkiego w przybliżeniu n aw iąz y w a ł d o d a w n ej ziemi sasińskiej. Zachow ały się bow iem dość w y raziste śla d y zainteresow ania Z ak o n u ziemią sasińską, pochodzące już z la t pięćdziesiątych X III wieku. O ziem ię tę toczył się w ieloletni spór m iędzy K rzyżakam i, a k siążętam i k u ­ jaw skim i, k tó ry znalazł odbicie w czasie zjazd u włocławskiego, gdy 4 sie rp ­ nia 1257 ro k u na m ocy u k ła d u K azim ierza i Siem ow ita z Z akonem , książęta ci zrzekli się m iędzy in n y m i ziemi sasińskiej, uznając p r a w a Z a k o n u 8S. U kład z 1257 ro k u w sensie p u b liczn o -p raw n y m m ożna uznać za ostateczne rozw ią­ zanie tej sp raw y , choć w n astęp n y ch latach do n ie j jeszcze w racano.

N iepoślednie znaczenie d la rozw oju osadnictw a n a obszarze tej ziemi m o ­ g ły też m ieć w ydarzen ia zw iązane z z an ik an iem w a lk pow stańczych P rusów . Zakon o d budow ując pośpiesznie w 1247 roku w a ro w n ię w D zierzgoniu i orga­ nizując k o m łu r s tw o 3a, w skład którego w eszła m iędzy in n y m i ziem ia sasiń- ska, a zatem i ziemie później pow stałego na południow ym jej s k ra w k u kom or- nictw a nidzickiego, nie podjął przez dłuższy czas żadnej żywszej działalności osadniczej na przyszłym jego obszarze. W ydaje się, że g łów nym pow odem tego sta n u b y ł b r a k osadników, obok oczywiście realizacji przez Z akon d łu g o ­

32 C . B a s z y ń s k i , o p . c i t . , s . 107. 33 K . G ó r s k i , F r a g m e n t y d z i e j ó w P r u s w X V t u . . R o c z n i k G d a ń s k i , 1937, t . 9—10, 8. 22; Z o b . t e ż G . L a b u d a , H i s t o r i a P o m o r z a , t . 1, c z . 1, s . 282, k t ó r y p i s z e o u p a d k u , a p ó ź n i e j o c a ł k o w i t y m w y g i n i ę c i u G a l i n d ó w , d o k t ó r y c h m o ż n a z a l i c z y ć m i ę d z y i n n y m i S a s s ó w . 34 K . A b e , o p . c i t . , s . 16. 35 U r k u n d e n b u c h d e s B i s t h u m s C u l m , B d . 1, h r s g . C . P . W o e l k y , D a n z i g 1887, n r 50; B . W ł o d a r s k i , R y w a l i z a c j a о z i e m t e p r u s k i e t u p o ł o w i e X I I I w i e k u , T o r u ń 1958, s . 51. 36 G . A . M ü l v e r s t e d t , D i e B e a m t e n u n d C o n v e n t s m i t g l i e d e r i n d e n V e r w a l t u n g s - D t s t r t c t e n d e s D e u t s c h e n O r d e n s i n n e r h a l b d e s R e g i e r u n g s b e z i r k s M a r l e n w e r d e r , Z e i t s c h r i f t d e s H i s t o ­ r i s c h e n V e r e i n s f ü r d e n R e g . B e z i r k M a r i e n w e r d e r , 1883, H . 9, s . 93 n .

29 2 Maksymilian G rze go rz

falow ych celów, ja k dążenie do opanow ania Pom orza G dańskiego, czy w alk a o um ocnienie się na zdobytych ziemiach wschodnich i północnych.

D ecydującym i przełom ow ym w ydaje się w ty m w y p a d k u u k ład poko­ jo w y z aw a rty w d n iu 14 k w ie tn ia 1321 ro k u ” m iędzy Zakonem K rzyżackim a księciem m azow ieckim W acław em i b iskupem płockim Florianem , W ów­ czas to zezwolono, za (pewną) opłatą, na w stęp do puszczańskich obszarów nadgranicznych ziemi sasińskiej polskim drw alom , m yśliw ym , rybakom czy sm olarzom z sąsiedniego Mazowsza 38. Bezpośrednio po tym układzie nastąpiło też w spom niane wyżej nad an ie kom pleksu dóbr z 15 sierpnia 1321 roku ry c e ­ rzom ziemi chełm ińskiej.

P rzed staw io n e wyżej zestaw ienie osad lokow anych w kom ornictw ie po­ zwala zorientow ać się w kolejności objęcia kolonizacją, n a jp ie rw południow o- -zachodnich części ziemi sasińskiej n ajm n iej n arażonych na p o w tarzające się najazd y Litwinów.

Akcja kolonizacyjna n a tej ziemi m iała swój specyficzny przebieg, gdyż w zględy w ojskow e spowodowały, że Zakon zaczął w ty m regionie tworzyć przede w szystkim w sie zobow iązane do służby w ojskow ej, a pow tóre czynił to w te n sposób, że o ddaw ał w ręce przyszłych zasadźców olbrzym ie kom pleksy dóbr, z któ ry ch z czasem w y k ra w a n o poszczególne wsie. Z nane są n ad an ia na tym tere n ie osadnikom aż szesnastu tak ich kom pleksów d ó b r 30. W śród za­ sadźców otrzy m u jący ch n ad an ia znaczną większość stanow ili Polacy i P r u ­ sowie.

Dopiero w 1350 roku przy stąp ił Zakon do lokacji w łasnych wsi czynszo­ w ych na ty m tery to riu m . Na tle rozbudow anej sieci d óbr rycersk ich stanow iły one w y ra źn ą mniejszość. Proces te n zdecydow anie różnił się od rów nolegle prow adzonej, od 1320 ro k u akcji osadniczej w strefie południow o-zachodniego Pom orza G dańskiego, to jest n a terenie k o m tu rs tw a człuchow skiego czy też, najw cześniej organizowanego, k o m tu rs tw a gniewskiego, gdzie dom inow ały wsie czynszowe.

R ezu ltat planow ej działalności osadniczej Z akonu na obszarach objętych b yłym k om ornictw em nidzickim b y ł im ponujący. W początkach XV w ieku z najdow ały się ta m łącznie 62 osady, w ty m 8 w si czynszowych n a p raw ie chełm ińskim , należących do Zakonu, czyli stanow iących własność państw a krzyżackiego w Prusach, 5 wsi czynszowych na p raw ie pruskim , 13 d óbr r y ­ cerskich n a p ra w ie chełm ińskim , 35 dóbr na p raw ie p ru sk im oraz jedno m ia ­ sto na praw ie chełm ińskim — Nidzica i jeden zamek strażn iczy w W ielbarku (Willen'berg) jako siedziba p ro k u rato ra krzyżackiego, jednakże praw ie z całą pewnością bez okręgu ad m inistracyjnego 40.

Żadna z podporządkow anych k o m tu rs tw u ostródzkiem u jednostek adm i­ n istrac y jn y ch nie posiadała ta k rozbudow anej sieci osadniczej i wielkością obszaru nie dorów nyw ała tem uż kom ornictw u nidzickiemu. Dla porów nania należy dodać, że kom ornictw o działdow skie liczyło 42 osady, olsztyneckie 44 osady, iław skie 21 osad, ostródzkie 44 i dąbrów-nieńskie 47 osad.

P o w staje zatem pytanie, kiedy i w jakich okolicznościach w yłoniły się

31 P r U , 2, n r 335. 38 W . K ę t r z y ń s k i , O l u d n o ś c i p o l s k i e } w P r u s l e c h n i e g d y ś k r z y ż a c k i c h , L w ó w 1882, s. 223 n . ; W . C h o j n a c k i , o p . c i t . , s . 6 n . 39 K . A b e , o p . c i t . , s . 33 n . 40 I b i d e m , s . 172 n . K . A b e n i e s ł u s z n i e p o m i j a t e n o ś r o d e k p r o k u r a t o r s t w a b e z o k r ę g v i a d m i n i s t r a c y j n e g o .

Rozwój N idzicy na tle procesów o sad niczych 2 93

o kręgi a d m in istracy jn e? P ie rw o tn e terytoria, k tó re w eszły w skiad k o m tu r ­ stw a ostródzkiego, znajd o w ały się do 1340 ro k u pod ad m in istrac ją k o m tu ró w dzierzgońskich. Ź ródła bezpośrednie nie przekazały wszakże pełniejszych d a ­ ny ch o m niejszych okręgach tegoż k o m tu rs tw a, ani o ich urzędnikach, ponie­ waż — jak sądzę — w gronie św iadków do k u m en tó w w y staw ian y ch przez wielkiego m istrza, czy innych dostojników Z akonu w ym ieniano ich jedynie w sporadycznych w ypadkach. Tu tkw i — m oim zdaniem — głów na przyczy­ na naszej niew iedzy o pom niejszych okręgach ad m inistracyjnych. Dla p rz y k ła ­ du m ożna wspomnieć, że o urzęd n ik ach krzyżackich zaw iadujących znacznym przecież okręgiem nowskim , wchodzącym w skład w ó jto stw a tczew skiego za­ chow ała się jedyna w zm ianka i to z połowy XV w ieku, w d odatku ta k s k rz ę t­ nie u k ry ta w aktach sta n u P r u s krzyżackich, że pozostała do dziś nieznana au to ro m z ajm u jący m się ad m in istrac ją krzyżacką. P odobnych p rzykładów m ożna b y przytoczyć znacznie więcej i to zarów no z P ru s właściw ych, jak i z Pom orza G dańskiego i ziemi chełm ińskiej.

D okum enty krzyżackie spow odow ały też zmniejszenie n ap ły w u inform acji o ry cerstw ie — z ziemi chełm ińskiej, P om orza G dańskiego czy P ru s właści­ w ych — które w czasach Z akonu znikło w dużej m ierze z list św iadków . Do­ piero rozwój życia stanow ego i zalegalizow anie p raw a oporu stan ó w w s p r a ­ w ach m iędzypaństw ow ych spow odow ało pojaw ienie się g w a ran tó w spośród stan u rycerskiego, duchow ieństw a i m ia st w tra k ta ta c h m iędzypaństw ow ych poczynając od 1422 roku.

Jeśli chodzi o region Ostródy, w przekazach krzyżackich zachow ały się jedynie znikom e ślad y z 11 czerwca 1316 roku J<, w zm ian k u jące o prow izorze zam ku w D ąbrów nie i z 6 stycznia 1332 ro k u o p ro k u rato rz e w O stródzie 42 oraz nieliczne inform acje o kilku inn y ch pom niejszych jednostkach adm ini­ stracyjnych, k tó re w eszły do now o pow stałego w latach 1340— 1341 k o m tu r ­ stw a ostródzkiego.

Milczenie zatem bezpośrednich p rzekazów nie m u si przesądzać istnienia jakiegoś ośrodka adm inistracy jn eg o czy przygranicznej strażnicy. Wiele prz e ­ m aw ia 'bowiem za tym , że Nidzica p rzed 1359 rokiem była nie tylko ośrod­ kiem obronnym czy strażn icą strzegącą, na w zór na p rzy k ład W ielbarka (Wil­ lenberg), granic przed e w en tu a ln y m i n a jazd am i z L itw y i Mazowsza “ , ale pełniła fu n k cję cen tru m adm inistracy jn eg o okręgu. Za ta k im przypuszczeniem przem aw iałoby, że w początkach X V wieku, g d y p ojaw iły się pierw sze do­ kładniejsze inform acje o zasięgu te ry to ria ln y m k o m o rn ic tw k o m tu rs tw a ost­ ródzkiego, kom ornictw o nidzickie było najw iększe z nich. W ątpliw e, b y Za­ kon odszedł w ty m p rz y p ad k u od u tarty ch p ra k ty k ą sposobów działania i tu w rejonie Nidzicy w try b ie w y ją tk o w y m ustan o w ił w sposób sztuczny, przez wydzielenie na p rzy k ład z okręgu dąbrów nieńskiego (lepiej u d o k u m en to w a ­ nego historycznie), jednostkę w iększą od m acierzystej. Spotkałoby się to z p ro ­ testem choćby u rz ęd n ik a krzyżackiego, którego pieczy pow ierzono o k ręg dzie­ lony, poniew aż godziłoby to w jego in te res y gospodarcze.

41 P r U , 2, n r 152, s . 10S. 42 I b i d e m , n r 782, s . 521; n r 858, S. 578; n r 859, s . 580. 43 K . A b e , o p . c i t . , s , 71, n i e s ł u s z n i e m ó w i o j e d n o r a z o w y m p o j a w i e n i u s i ę w ź r ó d ł a c h W i e l b a r k a . W t e j s p r a w i e z o b . C . K r o l l m a n n , o p . c i t . ; s . 29. W i e l b a r k o t r z y m a ł j . r a w a m i e j ­ s k i e w 1724 r . O b s z e r n i e j s z e d a n e o p r o k u r a t o r a c h k r z y ż a c k i c h w W i e l b a r k u p r z y t a c z a G . A . M ü l v e r s t e d t , D i e B e a m t e n u n d K o n v e n t s m i t g l l e d e r i n d e n V e r w a l t u n g s b e z i r k e n d e s D e u t s c h e n O r d e n s i n n e r h a l b d e s O b e r l ä n d i s c h e n K r e i s e s , O b e r l ä n d i s c h e G e s c h i c h t s b l ä t t e r , 1900, H . 2, s . 58 i n .

29 4 Maksymilian G rze go rz

Kiedy zatem na obszarze ziemi sasińskiej pow stały w a ru n k i dogodne do utw orzenia krzyżackich um ocnień strażniczych, przekształconych zapew ne n a ­ stępnie w pom niejsze c en tra adm inistracyjne? Mogło to nastąpić po 1257 roku, to jest po form alnym zrzeczeniu się p ra w do tej ziemi przez K azim ierza i Sie- m ow ita I, jeśli n a w e t początek planow ej akcji zasiedlania p rz y p ad ł dla póź­ niejszego okręgu dąbrów nieńskiego na rok 1321, a nidzickiego dopiero na 1328 rok, to nie wyklucza to możliwości w cześniejszego usy tu o w an ia ośrod­ ków broniących granic. S trażnice te zapew ne z czasem przejm ow ały funkcje ad m in istracy jn e na trad y c y jn y c h terytoriach, albo też Zakon sam stopniowo określa! zasięg granic.

Starsza lite ra tu ra przedm iotu w ślad za Jo h a n n e m Voigtem 11 podaje da­ tę budow y zam ku n a 1266 rok. Ju liu s G regorovius zaś p rzyjm uje, że mogło to nastąpić w latach 1266— 1268 l3. Pow odem tych ustaleń i spekulacji w okół daty założenia pierw szego zam ku w Nidzicy była dość ogólna w zm ianka w kronice P io tra D usburga o budowie zam ków i m iast w P rusach, w ty m także w G a l in d i i 46. W ydaw ca tej kroniki M ax T o p p e n 41 w zamieszczonym przypisie w praw d zie odrzuca możliwość id en ty fik acji tej wiadomości z Nidzi­ cą z uw agi na to, iż miejscowość ta leżała w ziemi sasińskiej. T y m niem niej w szystko w skazuje na to, iż zam ek ten mógł rzeczywiście powstać w X III w ie ­ k u i niew ykluczone, że w łaśnie w latach 1266— 1268, jak to p rz y jm u je G re ­ gorovius. Na korzyść takiego u stalenia przem aw ia m iędzy in n y m i i to, że zie­ m ia sasińska, oczywiście obok innych, wchodziła niegdyś w skład Galindii. T aki pogląd re p re z en tu je ostatnio także choćby G e rard L abuda, pisząc o cał­ k o w ity m spustoszeniu tej ziemii, jej losach do X III w ieku włącznie 48. Pogląd ten u m acnia stanow isko części d aw n ej historiografii niemieckiej. Gwoli obiek­ tyw izm u należy jed n ak dodać, że nowsza lite ra tu ra w ogóle pom ija wszelkie dane dotyczące wcześniejszego założenia Nidzicy przed 1376 rokiem , nie po­ dejm u jąc polemiki.

Znacznie tru d n iejsze w y d a je się uchw ycenie m om entów przeobrażeń tej nadgranicznej placówki, korzystającej zapew ne ze specjalnego p o d atk u na swe utrzym anie, zwanego „W artegeld” 4ł. A że przeobrażenia ta k ie następ o ­ wały, zdaje się nie ulegać wątpliw ości. Niestety, obecny s ta n naszej wiedzy wi ty m względzie jest dalece n iew ystarczający. Można jedynie w ysunąć przy­ puszczenie, że okręg nidzicki znajdow ał się przed 1359 ro k iem pod zarządem a d m in istrac y jn y m p ro k u rato ró w lub też w ójtów krzyżackich, gdyż w zara n iu Zakonu K rzyżackiego w P ru s ac h te w łaśnie pom niejsze siedziby urzęd n ik ó w krzyżackich, obok oczywiście kom turstw , p o jaw iły się stosunkow o najw cześ­ niej; i iżnaczna ich część nie m iała b y n a jm n iej c h a ra k te ru jednostek tery to rial- nychq Może w tym tk w iła w łaśnie różnica m iędzy na przykład w ójtostw am i sam odzielnym i a niesam odzielnym i, czy też p ro k u rato rstw a m i stanow iącym i ośrodek zarządu teryto rialn eg o lub będącym i też strażnicam i ochraniającym i terytoriaipirzygraniczne, nieznacznie ty lk o uposażonymi, np. w fo lw a rk i kilka

44 J . V o i g t , G e s c h i c h t e P r e u s s e n s , B d . 2, K ö n i g s b e r g 1827, s . 406; J . G r e g o r o v i u s , o p . c i t . , s . 5; G . A . M ü l v e r s t e d t , D i e B e a m t e n u n d K o n v e n t s m i t g l i e d e r i n d e n V e r w a l t u n g s b e z i r k e n d e s D e u t s c h e n O r d e n s i n n e r h a l b d e s O b e r l ä n d i s c h e n K r e i s e s , s . 56. 45 J . G r e g o r o v i u s , -op. c i t . , s . 5. 46 S R P , B d . l , - s i " 6 5 ; • • e t i n t e r r a G a l i n d i e c i v i t a t e m q u a n d a m s u c c e s s i v i s t e m p o r i b u s c o n s t r u x e r u n t ■ • ” . udf-oiV 47 I b i d e m , s . 65, p r z y p . 4. 48 G . L a b u d a , H t s t o r t a ' - p i t t n o r z a , t . 1, c z . 1, s . 281 i n . 49 K . G ó r s k i , U s t r ó j p a ń s t w a i Z a k o n u k r z y ż a c k i e g o , G d y n i a 1938, s . 43.

Rozwój N idzicy na tle procesów o sad niczych 295

wsi stanow iących własność p ań stw a (w tym zagrodniczyctEr.z;riudnością s łu ­ żebną zobow iązaną do odpłatnej p racy na rzecz Z akonu Krzyżackiego). P o ­ wyższe rozw ażania pozostałyby li ty lk o dom ysłam i, g d yby nie tyÿow a, w łaś­ ciwa Z akonow i organizacja sieci osadniczej wokół istniejącego ośrodka a d m i­ nistracyjnego. ’boi.

K iedy istniejące cen tru m strażnicze i o b ro n n e przekształciło sięr.w kom or- nictwo rów nież pozostaje tajem n icą. W praw dzie lite ratu ra, zwłaszcza n ie­ miecka, pośw ięcona zagadnieniom organizow ania się administrację;!«! p a ń st­ w ie krzyżackim nie pod jęła pro b lem u p ow stania i u g ru n to w a n ia sręak p m o r- nictw na. obszarze P ru s właściw ych, ale n a w e t na podstaw ie pobieżnych rfo w y ­ ry w k o w y ch sondaży źródłow ych m ożna ustalić, te pierw sze z nich pojaw iły się w latach 1320— 1321 59 w okręgu bałgijskim . N iestety, liczne przecież, '.przy­

w ileje lokacy jn e w y staw ian e przez w ielkich m istrzó w d la wsi w o k rę g u b n i-

dzickim nie z aw ierają k o n k retn y ch w zm ianek o p r z e b ie g u 'g r a n ic tej je d ­ nostki a d m in istracy jn ej i nic też nie wnoszą istotnego, co m ogłoby rzucić bliższe św iatło na t e n problem . Pozostaje zatem przyjąć, że z w pełn i u k sz tał­ to w an y m kom o rn ictw em nidzickim spotykam y się dopiero w początkach X V w ieku w raz z pojaw ieniem się dan y ch o zarządzających kom orn ik ach Z a­ konu 5I.

W ostatecznym ra ch u n k u jednak, dopiero nasilenie planow ej akcji osad­ niczej, a w zw iązku z tym szybkie przeobrażenia w k ra jo b razie osadniczym, w p ły n ęły na podjęcie decyzji o lokalizacji m iasta w pobliżu daw nego ośrodka adm inistracy jn eg o i równocześnie zdecydow ały o b u d o w ie nowego zam ku w m iejsce d aw nej, zapew ne skrom nej strażnicy, a zarazem siedziby u rz ę d n i­ ków krzyżackich, k tó rej lokalizacja w terenie budzi obecnie znaczne rozbież­ ności w ocenie. A. B oetłicher 62 na p odstaw ie w zm ianki z 1488 ro k u m ów iącej o w ystępow aniu nowego przedzam cza zauważa, że d a w n y zam ek został prz e ­ kształcony w pierw sze z podzamczy, które ostatecznie spłonęło w 1784 roku. L. Czubiel i T. D o m a g a ła 58 piszą n a to m iast o zam eczku daw niejszego dzie­ dzicznego wójtostw a, n ie podejm ując polem iki w tej spraw ie, ani bliżej nie w yjaśn iając do kogo m iało ono należeć. Rozstrzygnięcie mogą przynieść b a d a ­ n ia archeologiczne i architektoniczne.

Lokacja m iasta N idzicy 7 g ru d n ia 1381 roku, na tle procesu u rb an izo w a- nia P r u s właściw ych, p rz y p ad a na okres schyłkow y tej działalności. Okoliczne m ia sta puszczańskiej ziemi sasińskiej b y ły lokow ane: D ąbrów no w 1326 roku, Ostróda w latach 1327— 1330, Działdowo w 1344 ro k u i O lsztynek w ro k u 1359.

A kcja lokacji m ia st w państw ie krzyżackim postępow ała z zachodu ku północy wzdłuż linii W isły i w pierw szej kolejności objęła ziemię ch ełm iń ­ ską. Na jej terenie pow stało do początków X V w ieku piętnaście ośrodków m iejskich, w ty m cztery biskupie, choć większość z nich, bo dziesięć osad m iejskich, otrzym ało swe p rzyw ileje przed końcem X III w ieku lu b na p o ­ czątku w iek u X IV 5‘. 50 P r U , 2, n r 281, 358. 51 J . V o i g t , N a m e n - C o d e x d e r D e u t s c h e n O r d e n s - B e a m t e n , K ö n i g s b e r g 1343. s . 95—96; G . . A . M ü l v e r s t e d t , D i e B e a m t e n u n d K o n v e n t s m i t g l t e d e r l n d e m V e r w a l t u n g s b e z i r k e n d e s D e u t s c h e n O r d e n s i n n e r h a l b d e s O b e r l ä n d i s c h e n K r e i s e s , s . 57 i r .. ; P . G . T h i e l e n , / D i e V e r ­ w a l t u n g d e r O r d e n s s t a a l e s P r e u s s e n v o r n e h m l i c h i m IS. J a h r h u n d e r t , K ö l n 1955, s . 159. 52 A . B o e t t i c h e r , o p . c i t . , s . 92. 53 L . C z u b i e l , T . D o m a g a ł a , o p . c i t . , s . 27. 54 S lo t o n i f c h i s t o r y c z n o - g e o g r a f l c z n y z i e m i c h e ł m i ń s k i e j го ś r e d n i o w i e c z u , о р г . к . P o r ę b ­ s k a p r z y w s p ó ł p r . M . G r z e g o r z a , p o d r e d . M . B i s k u p , W r o c ł a w i i n . 1971, в. 12 i n .

2 96 M aksymilian G rze g o rz

Ośrodki m iejskie Pom orza Gdańskiego włączone do p ań stw a krzyżac­ kiego w latach 1308— 1309, przeszły częściowo proces lokacji, relokacji, a n a ­ wet translokacji, które w zasadzie, poza Św ieciem i Lęborkiem , następow ały po zaw arciu tr a k t a t u kaliskiego w 1343 roku. Do początków X V w ieku d w a ­ dzieścia jeden ośrodków utrzym ało sw e przyw ileje. Do szczególnie p o k rz y w ­ dzonych należały Gdańsk, Tczew i Nowe, k tó ry ch rozwój został przez Zakon celowo zaham ow any, a m iasta w części lub w całości zniszczone. Ludność

zaś m iejsk ą zmuszono do opuszczenia swoich siedzib.

Im ponujący przebieg m iała planow a akcja lokacji m iast w P ru s ac h w łaś­ ciwych, k tó rej rezu ltatem było rzeczyw iste fo rm aln o -p raw n e lokow anie pięć­ dziesięciu ośmiu m iast do połow y XV wieku.

Dalsze procesy urbanizacyjne n astąp iły dopiero po odbudow ie życia go­ spodarczego, po stu latach od m om entu zakończenia w ojny trzynastoletniej, to jest od 1466 roku. Wówczas lokow ano Olecko (1560 т.), G ołdap (1570 r.) i inne ośrodki miejskie.

Na tle osadniczo-urbanizacyjnych procesów zachodzących w państw ie krzyżackim lokacja m iasta Nidzicy przebiegała rów nolegle z nad an iem -kon­ trak tó w lokacyjnych takim m iastom , jak B iały B ór w 1382 roku, Młode M ia­ sto G dańsk w 1380 roku czy n a w e t S ta re Miasto G dańsk w latach 1374— 1377 na Pom orzu G dańskim , lub też P a sy m w 1386 -roku w zachodniej strefie M a ­ zur, a w 1385 ro k u Bisztynek w południow ej W arm ii 5S.

W ielki m istrz W in ry ch von K n ip ro d e n ad ając y przyw ilej lokacy jn y m ia ­ stu Nidzicy (unsir S ta d t N ydinburg) a d resu je go sołtysow i H anusow i G ransow i, k tó ry m a obowiązek m iasto obsadzić 56. Miasto i jego m ieszkańcy otrzym ują czterdzieści łanów w g ranicach znanych Z akonow i na p raw ie chełm ińskim n a wieczne i wolne posiadanie, z k tó ry ch sołtys otrzym uje cztery ła n y wolne w ogrodach i polach z ty tu łu pełnionej fu n k cji na wieczne, w olne i dziedzicz­ ne posiadanie w raz ze sw y m i dziedzicami. P o n ad to m iasto o trzy m u je wieś, ta k zw aną Wieś Miejską (Stadt Dorf) z sześćdziesięcioma łanam i na praw ie chełm ińskim , w k tó rej H a n u s G ra n s m a tak że pełnić fu n k cję sołtysa, o trzy ­ m ując z tego ty tu łu kolejne sześć łanów wolnych, a p leban cztery łan y wolne. Z pozostałych pięćdziesięciu łanów m ieszkańcy m ieli płacić po trz y wia-rdunki z każdego łanu, a tak ż e po sześć fenigów corocznego czynszu z każdego d w o ­ rzyszcza (parceli) w mieście na św ięta Bożego Narodzenia.

Sołtys otrzym uje także jed n ą trzecią części dochodu z kar, a Zakonow i p rz y p ad a ją dwie trzecie z nich, w yłączyw szy sądow nictw o na drogach, k tó re Zakon zachow uje dla siebie, podobnie jak sądow nictw o n a d P rusam i.

Także z czynszów w e w n ą trz m iasta, k tó re są, albo mogą być („Ouch w as czinsses b y n n e n d e r S ta t ist a d ir w erdin m a g ”) z łaźni m iejskiej otrzym ują po jednej trzeciej Zakon, m iasto i sołtys, i w tak im w ym iarze w razie k o ­ nieczności m ają dać swój w kład do b udow y czy nap raw y . W tak im też w y ­ miarze, to jest po jednej' trzeciej m iano dzielić czynsze pozostałe. Poza ty m miało m iasto daw ać Zakonow i ze w zpom nianych czterdziestu łanów w olnych i sześćdziesięciu łanów stanow iących łącznie osiemnaście pługów po k o rcu pszenicy, k o rcu żyta, w yłączyw szy cztery ła n y plebańskie.

Do sąsiedniego D ąbrów na m iano odwoływać się od w yroków m iejscowego

55 M . B i s k u p , H i s t o r i a P o m o r z a , t . 1, c z . i , s . 849. W s p r a w i e m i a s t P o m o r z a G d a ń s k i e ­ g o a u t o r t e n w p r o w a d z i ł p o p r a w k ę — z o b . t e n ż e , R o z w ó j s i e c i m i a s t p r u s k i c h d o d r u g i e j p o ­

t o w y X V I I w . , K w a r t a l n i k H i s t o r i i K u l t u r y M a t e r i a l n e j , 1980, n r 3, s . 404 n .

Rozwój N idzicy na tle procesów o sad niczych 2 97

sołtysa. M ły n y i s ta w y m ły ń sk ie Zakon zachował dla siebie, choć zezwolił m ieszkańcom na pojenie bydła. Sołtysa zwolniono z szarw arków . N atom iast m ieszkańcy wsi zostali do nich zobowiązani w tak im w ym iarze, że z każdych dwóch łanów odpracow yw ano tak, jak z połowy parceli m iejskiej. Mieszczanie i m ieszkańcy wąi otrzym ali też p raw o łow ienia ry b w Nidzie i w staw ie m łyńskim na potrzeby własnego stołu.

M iasto zostało zw olnione n a okres d w u n a stu la t z obow iązku płacenia czynszów, w ieś zaś na cztery lata. Z przed staw io n y ch tu w a ru n k ó w lokacji w ynika, że był to ty p o w y a k t nad aw czy p ra w a chełmińskiego, z jakim m iano do czynienia w dziesiątkach innych przypadków .

P ow staje, jak w każdym w y p a d k u analizy przyw ilejów lokacyjnych, p y ­ tanie, czy p rzy w ile j taki byl program em rozw oju osady, czy też rezu ltatem w ieńczącym dzieło.

Mimo w prow adzonych lat wolnizny, nie m ożna nie dostrzec — co w y n ik a choćby ze sform ułow ań m ów iących o konieczności płacenia czynszów, któ re są (to znaczy już się płaci, jak np. czynsz z łaźni) i tych, które będą płacone w przyszłości — że m o m en t w y d an ia p rz y w ile ju b y ł faktycznie form alno- -p raw n y m zalegalizow aniem m iejskiego ośrodka będącego w tra k c ie rozwoju. To oczywiście w yjaśnia dlaczego Nidzica rozw inęła się w stosunkow o k ró t­ kim czasie, bo około dw udziestu lat. Potw ierd zen iem tego jest też w ystaw io­ ny już w 1382 ro k u przyw ilej dla szewców, n a d ający im 16 ław szewskich z wolnizną czteroletnią na p ra w ie chełm ińskim 67, jak rów nież bard zo wcześ­ nie pojaw iająca się wiadomość o szkole w Nidzicy 5e.

Su m u jąc należy zauważyć, że rozw ój ośrodka osadniczego i a d m in istra- cyjnego, jakim b y ła Nidzica przebiegał etap am i w p latając się w sposób n a ­ tu r a ln y w dzieje tej ziemi. D ecydujący w p ły w na jego p ow stanie m ia ły w a ­ r u n k i polityczno-terytorialne, a więc położenie w puszczańskiej w yludnionej ziemi sasińskiej w pobliżu granic krzyżacko-m azow ieckich n a rażo n y ch na n a ­ jazdy zarów no z Litw y, jak i z Mazowsza. W zględy powyższe w pły n ęły na c h a ra k te r zbudow anego zam ku strażniczego i obronnego, k tó ry w ybu d o w an o tam zapew ne w X III wieku, być może około lat 1266— 1268.

Z apoczątkow anie akcji osadniczej w latach dw udziestych X IV wieku, w p ie rw w sąsiednim o kręgu d ąb ró w n ień sk im oraz w latach trzydziestych X IV w iek u w przyszłym kom ornictw ie nidzickim, w płynęło na przeobraże­ nia w ty m rejonie, w w y n ik u któ ry ch zbudow ano now y zam ek i 7 gru d n ia 1381 roku lokow ano m iasto Nidzicę w pobliżu m iejsca istn iejącej już osady, zapew niając dogodne w a ru n k i do szybkiego rozw oju gospodarczo-społecz­ nego, urbanisty czn eg o i przestrzennego. Pierw sza zachow ana w dokum entach w zm ianka o zam ku pochodzi z 1359 roku. Przynosi ona rów nocześnie in fo r­ m acje o in ten sy fik acji działalności osadniczej w ty m rejonie. Z naczne upo­ sażenie m iasta oraz dogodne w a ru n k i środow iskowe, jak i osadnicze sp rz y ­ jały pom yślnem u rozwojowi Nidzicy.

57 R e g . 1, П Г 420.

2 98 Maksymilian G rzego rz D I E E N T W I C K L U N G D E S K A M M E R A M T E S N I D Z T C A ( N E I D E N B U R G ) I M H I N B L I C K A U F D I E B E S I E D L U N G S P R O Z E S S E Z U R Z E I T D E S R I T T E R O R D E N S Z u s a m m e n f a s s u n g D i e E n t w i c k l u n g d e r S l e d l u n g s - u n d V e r w a l t u n g s s t ä t e ; w e l c h e N i d z i c a d a r s t e l l t e , g i n g i n E t a p p e n v o r s i c h u n d v e r b a n d s i c h a u f n a t ü r l i c h e W e l s e m i t d e r G e s c h i c h t e d i e s e s G e ­ b i e t e s . E i n e n e n t s c h e i d e n d e n E i n f l u s s a u f i h r E n t s t e h e n h a t t e n , d i e p o l i t i s c h - t e r r i t o r i a l e n B e ­ d i n g u n g e n , a l s o d i e L a g e i m e n t v ö l k e r t e n U r w a l d g e b i e t i n d e r ' N ä h e d e r G r e n z e z w i s c h e n d e n K r e u z r i t t e r n u n d M a s o w l e n , w a s e i n e s t ä n d i g e B e d r o h u n g d u r c h Ü b e r f ä l l e s o w o h l a u s L i t t a u e n w i e a u c h M a s o w l e n d a r s t e l l t e . D i e s h a t t e e i n e n E i n f l u s s a u f d é o j C h a r a k t e r d e s d o r t e r r i c h t e ­ t e n W a c h t - u n d V e r t e i d i g u n g s s c h l o s s e s , e r b a u t g e w i s s i m X I I I . J a h r h u n d e r t , w a h r s c h e i n l i c h u m d i e J a h r e 1266— 1268. D e r A n f a n g d e r B e s i e d l u n g s a k t i o n i n d e n z w a n z i g e r J a h r è l V d e s X I V . J a h r h u n d e r t s — z u e r s t i m b e n a c h b a r t e n G e b i e t D ą b r ó w n o — s o w i e i n d e n d r e i s s l g e r J a h r e n d e s X I V . J a h r ­ h u n d e r t s — i m s p ä t e r e n K a m m e r a m t N i d z i c a — h a t t e l n d i e s e m G e b i e t V e r ä n d e r u n g e n z u r F o l g e . D a r a u s e r g a b s i c h d i e E r r i c h t u n g e i n e s n e u e n S c h l o s s e s u n d a m 7. f D e z e m b e r 1381 w u r d e d i e S t a d t N i d z i c a i n d e r N ä h e d e r s c h o n b e s t e h e n d e n A n s i e d l u n g a n g e l e g t . S i e h a t t e g ü n s t i g e M ö g l i c h k e i t e n f ü r e i n e s c h n e l l e w i r t s c h a f t l i c h - g e s e l l s c h a f t l i c h e , s t ä d t e b a u l i c h e u n d r ä u m l i c h e E n t w i c k l u n g . D i e e r s t e i n D o k u m e n t e n e r h a l t e n g e b l i e b e n e E r w ä h n u n g ’ü b e r d a s S c h l o s s s t a m m t e a u s d e m J a h r e 1359. Z u g l e i c h e n t h a l t s i e M i t t e i l u n g e n ü b e r d i e V e r s t ä r k u n g d e r B e s i e d l u n g s s t ä t i g k e i t i n d i e s e m G e b i e t . E i n e g u t e V e r s o r g u n g d e r S t a d t s o w j ç f d i e g u t e n U m w e l t b e d i n g u n g e n b e g ü n s t i g t e n d i e E n t w i c k l u n g v o n N i d z i c a .