ST EFA N K RU K
BADANIA TEATROLOGICZNE
W KA TO LICK IM UN IW ERSYTECIE LU BELSK IM
Na w stępie u sta la m y zakres p rzed m io tu o bserw acji. T eatrolo gia jest tu ta j rozum iana szeroko, jako n au k a o w szystkich elem en tach te a tru , tzn. o sztuce aktorskiej, reżyserii, scenografii, m uzyce, a także o lite ra tu rze dram atyczn ej, bez k tó re j te a tr obejść się nie może. D rug im p ro b lem em, jaki należy tu postaw ić, jest p o stu lat b adan ia historycznego. P u b likacji pow stałych pięćdziesiąt la t tem u nie m ożna oceniać z dzisiejszego albo, co będzie chyba trafn iejszy m określeniem , w yłącznie z dzisiejszego p u n k tu w idzenia.
W okresie ubiegłego pięćdziesięciolecia b ad an ia teatrologiczne w K U L -u prow adzili n a stęp u jący uczeni: ks. d r C ezary P ęch ersk i, prof, d r W iktor H ahn, prof, d r H en ry k Życzyński, prof, d r Ju liu sz K le in e r oraz prof, d r Ire n a Sław ińska. D orobek ty ch badaczy om ów iony zostanie w tak iej w łaśnie kolejności, a to z uw agi n a czas pracy, ja k też ze w zględu na dużą rozpiętość staw ianych zagadnień.
D ziałalność ks. Cezarego P ę c h e r s k i e g o w K U L -u p rzy p a d a na lata 1918— 1924. P row adził on „N aukę d y k c ji” w dw u k u rsa c h — niż szym i wyższym . W r. akad. 1920/21 odn oto w ujem y w yk ład: „Rozbiór
Kordiana Słow ackiego” . Ks. P ęch ersk i żywo in tereso w ał się w ym ow ą
posłów sejm ow ych złotego w ieku. P rzejaw em ty ch zain tereso w ań była przygotow ana praca h a b ilita c y jn a O w y m o w ie se jm o w e j X V I w ie k u oraz rozpraw ka: Z y g m u n t A u g u st jako mówca s e jm o w y L P rzed w czesna śm ierć nie pozwoliła ks. P ęch ersk iem u dokończyć in nych rozpoczętych prac.
W 1921 r. podejm uje działalność naukow ą w L ub linie W ik to r H a h n. Będzie ją konty n uow ał do 1939 r. Uczony te n w iele studiów pośw ięcił problem atyce teatrologicznej. W okresie w cześniejszym opublikow ał m. in. n astępu jące rozpraw y: Juliusza Słowackiego ,,S am u el Zb o ro w sk i” 2,
1 „Przegląd W sp ółczesn y”, VI (1923), nr 16, s. 161— 165. 2 L w ó w 1905.
L itera tu ra d ram atyczna w Polsce X V I w i e k u 3, R ok 1863 w dramacie polskim 4, Kościuszko w polskiej poezji dram a tycznej 5. W L ublinie pow
sta ły dalsze stu d ia z tego zakresu. H ah n pracow ał nad dram atem . Pod daw ał analizie w y b ra n e u tw o ry (Sam uela Zborowskiego, B a lla d y n ę 6), k reślił dzieje m o ty w u (pow stanie styczniow e, Kościuszko), pisał rów nież p race sy n tetyczn e. Nieobce b y ły H ahnow i dociekania czysto filologicz ne 7. Znacznie częściej jed n a k spotyka się w jego stud iach typ badań genety czn y ch 8. W idać tu w y ra ź n ą ew olucję; w pracy o Balladynie obok rozdziału pośw ięconego genezie u tw o ru spotykam y inne, świadczące o now ym p odejściu do p ro b lem u 9. H ahn pisał rów nież o tea trz e , ściślej m ów iąc o jego re p e rtu a rz e , o d ziejach scenicznych d ram atów w yb ran ych autorów . Do tego k ręg u zaliczyć należy p ionierską rozpraw ę H e n ry k Ibsen
w Polsce 10, będącą zapow iedzią in n ej w ielkiej pracy tego badacza: Sha- kespeare w Polsce n . W dw u pierw szych rozdziałach broszury o Ibsenie
om aw ia p rzeg ląd polskich b ad ań n ad tw órczością d ram atyczn ą Ibsena oraz p rze k ład y n a język polśki. Trzeci, najobszerniejszy rozdział, obej m u je dzieje sceniczne d ram a tó w Ib sen a w Polsce. A uto r om aw ia insce nizacje k rakow skie, lw ow skie, w arszaw skie, poznańskie. O dnotow uje naz w isko reży sera, obsadę; jeśli m ógł dotrzeć do recenzji, re fe ru je wówczas o pinie k ry ty k ó w . P ra c ą o Ibsenie otw ierał H ahn drogę do dalszych badań tego ty p u . P ro b lem aty ce re p e rtu a ro w e j poświęcił uczony następujące szkice: K siądz S tanisław Konarski jako reform ator teatru s z k o ln e g o 12 oraz Karol Estreicher jako tłu m a cz u tw o r ó w d ra m a ty czn y c h 13. W p ierw szym om aw ia działalność przekład o w ą K onarskiego, n astęp n ie oryginalne p ró b y d ram a ty c z n e a u to ra Tragedii Epam inondy. W drug im — H ah n ze staw ił i p okrótce om ówił d ra m a ty tłum aczone przez E streichera.
B adania H e n ry k a Ż y c z y ń s k i e g o (lata działalności w K U L-u 1927 — 1939) sk u p iały się w okół d ram a tu . P rz y czym odnotow ujem y tu ta j prace an ality czn e i teoretyczne. Życzyński om aw iał Dziady A dam a Mic
3 L w ó w 1906. 4 L w ó w 1913. 5 P ozn ań 1918.
6 „ B a ll a d y n a ” Juliu sza S ło w a c k i e g o , L u b lin 1947.
7 O d w ó c h u t w o r a c h d r a m a t y c z n y c h D e o t y m y , L ublin 1937.
8 M. in . w stu d iu m o S a m u e l u Z b o r o w s k i m , o B a ll a d y n ie , p o n a d to w szkicu
S k o k K o r d ia n a , L w ó w 1937.
8 R o zd zia łek I X o m a w ia w p ły w B a l l a d y n y n a m u zy k ę p olsk ą, X — w p ły w teg o u tw o ru n a m a la r stw o i rzeźb ę, zaś rozd ziałek X I — p o św ięco n y je s t dziejom scen iczn y m B a l l a d y n y .
10 L u b lin 1929.
u W ro cła w 1958.
12 O d b itk a z k s ię g i p a m ią tk o w ej E p o k a W i e l k i e j R e f o r m y , L w ó w 1923. 13 O dbitka z „P am iętn ik a L itera c k ieg o ”, X X V III (1931), z. 1, s. 10.
kiew icza u , Marchołta J. K asprow icza 15, N orw idow ego Zw olona 16 oraz całą twórczóść K. H. R ostw orow skiego 17. P u b lik a c ja „Dziady” d r e zd e ń
skie M ickiewicza spotkała się z k ry ty c z n ą oceną M anfreda K rid la n a ła
m ach „W iadomości L iterack ich ” 18. K rid l zarzucił Ż yczyńskiem u, że po słu g u je się „stępiałym i narzędziam i m etod y tra d y c y jn e j” . Życzyński od pow iedział K ridlow i w broszurce O p o jm o w an iu „Dziadów” 19, dom agał się w niej p lu ralizm u m etodologicznego oraz szacunku dla odm iennych stanow isk. D la dopełnienia obrazu p rac y badaw czej Ż yczyńskiego dodać należy studium teorety czne Zasady k o m p o zy c ji i techniki d ra m a ty czn e j 20. Juliusz K l e i n e r działał w K U L -u w lata ch 1944— 1948. W L ublin ie opublikow ał m onografię o K rasiń sk im 21 i M ickiew iczu 22, studia: Proble
m a ty improwizacji K o n r a d a 23 oraz T r a g i z m 24, tu ta j w reszcie pow stał
szkic teorety czny z zakresu d ram a tu p t. Rola podm iotu m ówiącego w
epice, w liryce i w poezji d ram a tyczn ej 2S. K le in e r staw iał w nim tezę, że
budow anie sam oistnych „podm iotów m ów iących” je s t naczelnym zada niem poezji dram aty czn ej. W d ru g im studium , Istota poezji d r a m a ty c z
nej 26, pow stałym już w K rakow ie, n a k re ślił w ielotw orzyw ow ą teo rię d ra
m atu. „D ram atu rg praw d ziw y — czy tam y w p ra c y z 1948 r. — tw orzy dzieło te a tra ln e, nie ty lko u tw ó r literack i. T ra d y c y jn y podział poezji n a trz y działy su g e ru je m y ln y pogląd, że d ram a t je s t odm ianą rów n o rzęd n ą w stosunku do epiki i liryki. Tym czasem stanow i on coś różnego w n a j głębszej istocie. D ram at nie jest budow aniem k o n stru k c ji słow nych, su g erujący ch pew ne zespoły p rzed staw ień, lecz jest kształto w an iem rzeczy w istości te a tra ln e j” 27. Nieco dalej zaś K le in e r pisał — ,,[...] słowo — n a rzędzie w yłączne, jedyn e lite ra tu ry — jest w u tw o rze te a tra ln y m tylko jed nym ze środków ekspresji, nie jedy n y m . Mowa ruchów , gestów , m i m iki, m ow a sy tu a c ji unaocznionej przez u gru p o w an ie i po staw y osób i w spółudział rzeczy, m owa obrazu danego przez dekoracje, m ow a św ia
14 K o m p o z y c j a i s t y l „ D z ia d ó w ” w il e ń s k ic h , P ozn ań 1928 oraz „ D z ia d y ” d r e z
d e ń s k ie M i c k ie w ic z a , L u b lin 1932.
15 „March ołt” K a s p r o w i c z a , L ublin 1935. 16 N o r w id a — „ Z w o l o n ”, L u blin 1937.
17 T w ó r c z o ś ć K a r o la H u b e r ta R o s t w o r o w s k i e g o , L u b lin 1938.
18 „W iadom ości L itera c k ie”, 1933, n r 4, s. 3.
10 L u b lin 1933.
20 W yd. X, Ciesizyn 1922; w y d . II, W rocław 1947. 21 K r a s i ń s k i, L u b lin 1948.
22 M ic k ie w ic z , L u b lin 1948. 23 L u b lin 1947.
24 L u blin 1946.
25 „T w órczość”, III (1947), z. 1, s. 109— 115.
23 W: „L isty z tea tru ”, III (1948), nr 24, s. 1— 3; IV (1949), nr 32, s. 1—4. 27 Is to ta p o e z j i d r a m a t y c z n e j , [W:] S tu d i a z z a k r e s u te o r ii l i t e r a t u r y , L u b lin
teł i m roków — to nie m niej isto tn e środki w yrazow e, m ogące niekiedy obejść się bez słow a” . I ta k konk lu do w ał — „ K ształtu je się [w dram acie] nie tw ó r słow ny, lecz zespołowa sztuk a te a tr u ” 28.
N ad teo rią d ram a tu p ra c u je rów nież Ire n a S ł a w i ń s k a , k tó ra w r. 1950 objęła w K U L -u k a te d rę teo rii lite ra tu ry . Sław ińskiej teoria d ra m a tu , sfo rm u łow ana w 1958 r. i zm odyfikow ana w 1967, opiera się na fu n d am e n ta ln y m tw ierdzeniu, że d ra m a t jest s tru k tu rą 29. „K oncepcja s tr u k tu ry — czytam y w opracow aniu późniejszym — [...] wiąże się z pojęciem jedności, in te g ra ln e j całości, w k tó rej w szystkie elem enty zm ierzają k u jed n e m u celowi, zw iązane w zajem ną zależnością i w spół pracą. A naliza d ra m a tu w in n a więc u jaw nić tę ostateczną jedność, za rów no ja k i fu n k cję poszczególnych elem entów , o k tó rej decyduje n a czelna zasada u tw o ru . K am ieniem w ęgielnym tej jedności jest oczywiście sfera znaczeń, najw yższy i p ry m a rn y sens dzieła, sens organizujący dla sw oich celów w szy stk ie sk ład n ik i” . T ak więc tok pracy analitycznej m usi być uw ieńczony ro zszyfrow aniem „naczelnej zasady”, k tó ra organizuje u tw ór, jego poszczególne elem enty. A u to rk a w ym ienia sześć podstaw o w ych s tru k tu r: zdarzenie dram aty czn e, s tru k tu rę postaci, organizację czasu i p rze strz e n i, św iat poetyck i d ram a tu (m akrokosm os teatraln y ), k sz ta łt te a tra ln y d ra m a tu oraz s tru k tu rę słowną.
Q bok ogólnej te o rii d ra m a tu dru g im kręgiem zagadnień teo rety cz n y ch op racow yw anych przez S ław ińską jest d ram a t poetycki. Zaliczyć tu należy studia: Metafora w d r a m a c ie 30 oraz K u definicji dram atu
poetyckiego 31. D ram at p oetycki ro zum ian y je s t tu ta j jako zaprzeczenie
w ery zm u teatraln eg o , jak o dążność do k o n stru o w an ia w ielkiej m etafory, niosącej ze sobą m akrokosm os znaczeń uogólnionych.
W zak resie analizy d ra m a tu in sp iru ją c e są inne studia: P r z y w o ły
wanie przestrzeni w dramacie Słowackiego „Zawisza Czarny” 32 oraz
O badaniu w izji teatralnej W yspiańskiego 33.
W la ta c h 1958— 1962 S ław ińsk a inform ow ała polską teatrologię o ba
28 Op. cit., s. 49.
29 P ie r w sz a w e r sja : G ł ó w n e p r o b l e m y s t r u k t u r y d r a m a tu , „P am iętn ik T ea tra l n y ”, 1958, z. 3— 4, s. 367— 379; przedr. w : S c e n ic z n y g e s t p o e t y , K raków 1960, s. 11— 34. D ruga w ersja: S t r u k t u r a d zieła teatraln ego. P r o p o z y c j e b a d a w c z e , [W:] P r o b le - n y ”, 1958, z. 3— 4, s. 367— 379; przedr. w : S c e n ic z n y g e s t p o e t y , K raków 1960, s. 11— 30 „Z eszyty N a u k o w e K U L ”, 5 (1963), nr 3, s. 25— 36. P ierw sza redakcja:
M e t a p h o r in D r a m a , [W:] P oetics, P o e t y k a , P o e ti k a , W arszaw a 1961, s. 341—346.
31 Cz. I p u b lik o w a n a w : „Z eszyty N a u k o w e K U L ”, I (1958), nr 3, s. 79—92; całość w : S c e n ic z n y g e s t p o e t y , K rak ów 1960, s. 221— 266.
32 W: J u li u s z S ło w a c k i . W 150-lecie u rodzin , Warsizawa 1959, s. 283— 299. 33 „P a m iętn ik L itera c k i”, X L I X (1958), z. 2, s. 403—423.
daniach teoretycznych na Z a c h o d zie 34. W osobnych pracach om ów iła publikacje angielskie 35 i fran cu sk ie 36.
U lubionym poetą scenicznym S ław ińskiej je st N orw id. A utorow i
Pierścienia wielkie) d a m y pośw ięciła osobną książkę 37. K om edie N orw ida
u jęte zostały tu na tle te a tru pozytyw istycznego, co pozw oliło au torce u w ypuklić ich now atorstw o. Do tego k ręg u zainteresow ań przy n ależą ponadto odkryw cze stu dia Ciąg scenicznych gestów w teatrze Norw ida 38 oraz Reżyserska ręka Norwida 39.
Epoką, do k tó re j S ław ińska ch ętnie pow raca, je st m odernizm . W 1948 r. opublikow ała m onografię Tragedia w epoce Młodej P o l s k i 40, w 1966 zaś antologię Myśl teatralna Młodej Polski 41. O dtąd niem al w y łącznie zajm uje się n ajszerzej p o jętą e ste ty k ą te a tru . P rz eja w e m ty ch zainteresow ań jest choćby k a rto te k a term in ó w te a tra ln y c h grom adzona pod jej k ieru nk iem w k ated rze teo rii lite ra tu ry , ja k rów nież w łasne
stud ia 42.
O drębne m iejsce w naukow ym dorobku S ław ińskiej z a jm u ją prace o tea trz e relig ijn ym , m. in.: p raca ed y to rsk a z zak resu św iadom ości te a tra ln e j C laudela opatrzona w s tę p e m 43 oraz stu d iu m W spółczesny
teatr religijny na Zachodzie u .
Jak ie w nioski w y p ły w ają z pow yższych uw ag? C hyba takie, że w K U L-u zajm ow ano się głów nie b ad aniam i n ad d ram atem . A kcen t głów ny tych dociekań spoczywał n a prob lem atyce teo retycznej.
34 T eoria d r a m a tu na Z ach odzie (1945— 60), „P am iętn ik L ite r a c k i”, L II (1961), z. 3/4, s. 290— 316; L III (1962), z. 1/2, s. 283— 309.
35 W s p ó łc z e s n y d r a m a t p o e t y c k i w A n gli i, „Spraw ozdania z P rac N au k ow ych Wydiziału N auk S p ołeczn ych P A N ”, 1958, z. 7.
36 W k ł a d F rancji w n o w ą e s t e t y k ę te a t r u , „K w artalnik N e o filo lo g iczn y ”, I X (1962), s. 228—247.
37 O k o m ed ia ch N o r w id a , L ublin 1953.
38 Ciąg sc enicznych g e s t ó w w te a t r z e N o r w id a , [W:] S c e n ic z n y g e s t p o e t y , K ra k ów 1960, s. 85— 90.
39 „Przegląd H u m an istyczn y”, 1964, z. 4, s. 19— 32. 40 Toruń 1948.
41 W ybór tek stów : Irena S ła w iń sk a i S tefa n K ruk. N oty: B ożen a F ran k ow sk a, W arszaw a 1966.
42 M. in.: A u t o r d u cabaret: q u e s t io n s de te r m i n o lo g i e th e a t r a l e en P olo g n e, [W:] Mélanges de litt é r a t u r e c o m p a r é e e t de philolo gie e f f e r t s à M i e c z y s ł a w B r a h m e r , W arszaw a 1967, s. 502—509.
48 Z łożone W yd aw n ictw om A rty sty czn y m i F ilm o w y m . 44 „Znak”, 1967, nr 161, s. 1413— 1427.
