R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E T o m X L V III-X L IX , z e s z y t 7 - 2 0 0 0 -2 0 0 1
HELENA DU Ć-FA JFER Kraków
D O R O B E K F O L K L O R Y S T Y C Z N Y P R O F E S O R A R Y S Z A R D A L U Ź N E G O
Pewne sfery zainteresow ań naukow ych prof. Ryszarda L uźnego i sposób postrzegania przez Niego rzeczyw istości w schodniosłow iańskiej w znacznym stopniu określone zostały czynnikami biograficznym i. M ając we w czesnym okresie swego życia bezpośredni kontakt z rzeczyw istością społeczną, kulturo wą, językow ą, religijną pogranicza polsko-ruskiego, posiadał Profesor w łasną, opierającą się skutecznie indoktrynującym program om , wizję Słow iańszczyzny wschodniej. To ona decydowała o obecności w badaniach i publikacjach Uczonego pewnej problem atyki i zagadnień, które były generalnie niedostrze gane, czy pom ijane przez innych badaczy, a jeśli nawet uw zględniane, to najczęściej w interpretacji zgodnej z oficjalnym i w ytycznym i. W sposób najpełniejszy zaistniały te dośw iadczenia w trzech sferach badaw czych bardzo istotnych w dorobku naukowym Profesora: w zakresie badań stosunków lite rackich i kulturalnychpolsko-w schodniosłow iańskich, w badaniu problem atyki ukrainoznawczej i w dziedzinie badań folklorystycznych. N iniejszy artykuł ma na celu przybliżenie właśnie tej trzeciej dziedziny zainteresow ań, ważnej w dorobku Profesora i - m ożna pow iedzieć - bardzo łubianej przez N iego, w miarę upływu lat coraz częściej eksplorowanej m .in. pod kątem problem a tyki tytułowej w ielu konferencji naukow ych czy przedsięw zięć w ydaw niczych. W całokształcie dorobku naukow o-piśm ienniczego U czonego obejm uje ona spory procent pozycji bibliograficznych, co w połączeniu z w ysoką rangą m erytoryczną poruszanych zagadnień oraz dokonań badaw czych i translator- skich decyduje o istotnym wkładzie Profesora we w spółczesną polsk ą a także w schodniosłow iańską folklorystykę. W ym ieniając najw ażniejsze osiągnięcia folklorystyki w siedem dziesięcioleciu niepodległości Polski prof. D orota
Si-m onides1 uSi-m ieszcza w śród nich także folklorystyczny dorobek prof. Luźne go, dostrzegając ważność kom paratystycznego kształtu prow adzonych przezeń badań i wyznaczonego pola eksploracji. W ydzielenie więc i próba bliższej precyzacji tej części spuścizny twórczej zm arłego przed rokiem Uczonego, która plasuje go w kręgu czołow ych polskich folklorystów, wydaje się sprawą w ielorako zasadną, istotnie dopełniającą Jego sylw etkę twórczą, jak a zapewne przez w iele jeszcze lat będzie wyłaniać się i konstytuow ać drogą kolejnych przybliżeń dokonyw anych piórem i działaniam i uczniów oraz innych kontynu atorów dzieła Profesora.
W całościow ym spisie publikacji Ryszarda Luźnego2 dokonanym w nie spełna rok przed Jego śm iercią odnajdujem y co najmniej sześćdziesiąt pozycji bibliograficznych, które uznać m ożna za sensu stricte folklorystyczne. Obok nich je s t w iele prac, które o problem folkloru zahaczają przy okazji om aw ia nia innych zagadnień historyczno - czy teoretycznoliterackich, zagadnień kulturow ych, religijnych, etnicznych, zarów no ściśle w schodniosłow iańskich, ja k i tych z pogranicza polsko-ruskiego. W śród tego bogatego statystycznie m ateriału dostrzegam y nie m niejsze bogactw o problem ow e oraz warsztatowo- -form alne. M am y więc do czynienia z podręcznikam i i skryptami, z publika cjam i książkow ym i o charakterze opracow ań monograficznych, studiam i i roz praw am i w tom ach prac zbiorow ych, w ydaniach seryjnych i periodykach specjalistycznych, z artykułam i i kom unikatam i naukowym i, hasłam i encyklo- pedyczno-słow nikow ym i, recenzjam i, spraw ozdaniam i, przeglądam i, pracami popularnonaukow ym i, publikacjam i popularyzatorskim i, przekładam i literacki mi, pracam i redakcyjnym i i edytorskim i.
U dokum entow any drukiem chronologiczny początek zainteresow ań krakow- sko-lubelskiego slaw isty folklorem odnosi się do przełom u lat sześćdziesią tych i siedem dziesiątych. W 1969 roku w „Ruchu L iterackim ” pojaw iła się pierw sza folklorystyczna recenzja pióra Ryszarda Luźnego, pośw ięcona w yda niu pism Zoriana Dołęgi Chodakow skiego w opracow aniu i ze w stępem Julia na M aślanki3. Lata siedem dziesiąte zaow ocow ały przede w szystkim dwiema pozycjam i w ynikłym i z potrzeb dydaktyki uniw ersyteckiej, skryptem oraz
1 G łów ne osiągnięcia fo lk lo r y sty k i w siedem dziesięcioleciu niepodległej Polski, “Pam iętnik Słow iański” , 38/39(1988), s. 9-24.
2 R ysza rd Łużny. Spis p u b lika cji 1955-1997, red. G. Przebinda, J. Św ieży, K raków 1997. 3 [R ec.], Zorian D ołęga-C hodakow ski, O Sław iańszczyźnie p rz e d chrześcijaństw em oraz
inne p ism a i listy, oprać, i w stęp J. M aślanka, W arszaw a 1967, „R uch L iteracki” 1969, nr 3,
podręcznikiem Rosyjska literatura ludowa4 dla studentów filologii rosyjskiej. Obok nich rozpoczął prof. Łużny penetrację bardzo inspirującego, bogatego problem owo pola badawczego, które na gruncie folkloru polskiego eksploro wał zwłaszcza prof. Julian Krzyżanow ski, tzn. w zajem nych relacji folkloru i literatury. Zajął się bliżej tym kształtem romantycznej ludow ości rosyjskiej, jaki ujawnił się w „Księciu Srebrnym " Aleksego Tołstoja5 a także podjął studia nad „ludow ością” w pisarstw ie Lwa Tołstoja6. W reszcie lata siedem dziesiąte przynoszą zapoczątkow anie tego kierunku w badaniach folklorys tycznych Uczonego, który później stanie się dom inantą Jego poszukiw ań tekstowych, dokonań herm eneutycznych, działań translatorskich i popularyza torskich odnoszących się do folkloru w schodniosłow iańskiego. Już bowiem w 1977 roku Profesor ogłosił swoje pierw sze studium dotyczące „w iersza duchownego”, jak sam twierdzi „zapom nianego i nie badanego gatunku rosyj skiej epiki ludow ej”7. Z całym przekonaniem dow odził w ów czas potrzeby podjęcia badań nad tym specyficznym dla obszaru w schodniosłow iańskiego gatunkiem folklorystycznym , który nie pow inien być elim inow any poza obręb zainteresowań naukowych ze w zględów na zdanie, którym nauka radziecka wytrącała poza nawias wszystkie ideologicznie niew ygodne treści:
zdanie, którym badaczow i-historykow i nie w olno się w żadnym w ypadku kierować, iż w sensie treściowym i ze w zględu na sw ą wymow ę ideow ą obiekt badania je st całkow icie naszej w spółczesności obcy8.
A dalej już p a r exellence twierdził:
4 T e n ż e, Rosyjska literatura ludowa. Skrypt dla studentów filo lo g ii rosyjskiej, K raków 1974; t e n ż e , Rosyjska literatura ludowa. P odręcznik dla studentów filo lo g ii rosyjskiej,
W arszawa 1977.
5 T e n ż e, „ K siążę Srebrny ” A leksego Tołstoja a fo lk lo r. Z dziejów rom antycznej lu d o
wości, w: Studia rusycystyczne z epoki R om antyzm u, (Polska A kadem ia N auk - O ddział w K ra
kowie. Prace K om isji Słow ianoznaw stw a, nr 28, W rocław 1973, s. 91-114.
6 T e n ż e, Lew Tołstoj - p isa rz ludowy, „Slavia O rientalis” , 27(1978), n r 1, s. 17-32; t e n ż e , Lw a Tołstoja „pisarstwo lu d o w e" [streszczenie], „S praw ozdania z P osiedzeń K o m i sji N aukow ych O ddziału PAN w K rakow ie” 1978, 21/1(1979), s. 110-111.
7 T e n ż e, Poetyka „ w iersza duchow nego ” - zapom nianego i nie badanego gatunku
rosyjskiej epiki ludowej, „Studia F ilologiczne”, 1977, z. 3, F ilologia Rosyjska (W yższa Szkoła
Pedagogiczna w B ydgoszczy), s. 33-55; t e n ż e, P oetyka rosyjskiego w iersza „duchow nego", „Slavica W ratislaviensia” (A cta U niversitatis W ratislaviensis, nr 403), 14(1978), s. 103-121.
„w iersz duchow ny” stanowić w inien dla dzisiejszego badacza, zarówno etno grafa i folklorysty, jak i historyka literatury, taki sam obiekt zainteresowań, jak i pozostałe przejawy tw órczości ustnej ludu rosyjskiego (podobnie zresztą także ukraińskiego i białoruskiego) ja k zw łaszcza cała poezja epicka9.
Był więc krakow ski slaw ista tym badaczem, który pierw szy po wojnie zainicjow ał i konsekw entnie realizow ał podjęte później także przez innych uczonych studia nad „w ierszem duchownym ” . Ale nie tylko nad nim, bo generalnie nad całą leżącą odłogiem i świadomie pom ijaną przez folklorysty kę radziecką dziedzinę ustnej tw órczości ludowej związanej ze sferą sacrum chrześcijańskiego. W ten sposób jaw i się nam idea nadrzędna, klam ra spinają ca w całość tak różnorodny i szeroki krąg zainteresow ań naukow ych Profeso ra, w śród których badania nad folklorem m iały stanow ić tylko cząstkę szer szych poszukiw ań i eksplikacji istoty duchowości Słowiańszczyzny w schod niej. N ie tej jed n ak Słowiańszczyzny, która istniała w wym iarze ofkjaln o ści stw orzonej propagandow ym i czynnikam i radzieckim i, ale tej znanej z auto psji, z bezpośrednich dośw iadczeń dzieciństw a i m łodości, jak ie po latach pow racały obrazam i w spom nieniow ym i, aktualizującym i się nieoczekiw anie w różnych sytuacjach, jak chociażby tej opisywanej w liście Profesora z 1992 roku
grupa lw owskich śpiewaków w strojach ludow ych klęczała przed cudow ną ikoną M atki Bożej z K orczm ina [...] i m odliła się tak, jak się um ieją modlić (w iem coś na ten tem at, bo w dzieciństw ie w ziem i stanisławow skiej bywałem z rodziną w cerkw iach greckokatolickich i w idziałem te form y pobożności i du chow ości w schodnio-zachodniochrześcijańskiej) ludzie ze w schodniej Galicji, R usini-U kraińcy10.
N ic więc dziw nego, że Uczony, kierując się podstaw ow ą zasadą poszuki w ania i głoszenia praw dy nie zgodził się na pom ijanie w badaniach nauko w ych tej części kultury i literatury w schodniosłow iańskiej, którą uważał za artystyczny wyraz, zew nętrzną emanację duchowości religijnej przyrodzonej ludom badanego obszaru kułturow o-etnicznego. W prost przeciw nie, większość prac folklorystycznych prof. Luźnego dotyczy tych zagadnień, które eksponu
9 Tam że.
10 W ielce Szanow ny P anie P rezesie (list do P rezesa Fundacji im Sw. W łodzim ierza w K ra kow ie z dnia 6. 06. 1992 r.) „ М іж С у с и д а м и ” А л ь м а н а х Ф у н д ац и і Св. В о л о д о м и р а X р е с т и т е л К и їв с к о Р уси. В и п у ск д р у ги й , K raków 1992, s. 19.
ją religijno-etyczny charakter tw órczości słownej Rosjan i innych narodów wschodniosłowiańskich.
Tradycja ruska [...] nierozdzielnie zw iązana z rodzim ym folklorem [...] jest nierozłączna, w prost tożsama, z bardzo silnym w tej kulturze nurtem religijnym , z obecnym w niej tw órczo oraz na różne sposoby św iatem sacrum oraz ethosu chrześcijańskiego w jego wschodnim , bizantyńsko-słow iańskim w y d a n iu ",
twierdził Uczony, konsekwentnie dokum entując to stw ierdzenie kolejnym i przykładam i tekstów, udostępnianym i odbiorcy polskiem u. I to nie tylko specjaliście-filologow i, znawcy Słowiańszczyzny w schodniej, ale też szersze mu odbiorcy, czytelnikowi takich czasopism, jak „Znak” , Życie C hrześcijań skie w Polsce”, „Tygodnik Pow szechny”, „W ięź”, „Życie K atolickie”, „T ygo dnik Podlaski”, a nawet „Przekrój” . Teksty te, tłum aczone na jęz y k polski przez samego Profesora, publikow ane były w połączeniu z obszernym kom en tarzem, om ówieniem kontekstu kulturowego, analizą artystyczną i funkcjonal ną, interpretacją ideową, co pozwalało przyjm ować je nie jak o pojedyncze egzem pla ludowej, spontanicznej ekspresji twórczej, lecz odczytyw ać zakodo waną w nich tradycję i poznawać przez nie kulturę duchow ą i społeczną tych ludów, które dane teksty wygenerowały i przekazyw ały w obiegu ustnym , a częściowo też pisemnym. Ukazując historyczne przem iany i funkcjonow anie społeczne tekstów sięgających swym rodow odem często czasów staroruskich, podkreślał Badacz istotne funkcje, jakie w kształtow aniu się nowożytnej kultury rosyjskiej i szerzej w schodniosłow iańskiej odgryw ała i odgryw a nadal ludowa tradycja ruska, głęboko nasycona, pierw iastkiem religijnym .
Tak więc przede wszystkim , jak wyżej w spom inaliśm y, na w arsztacie filologa-folklorysty znalazły się te teksty ludowej pieśni epickiej, które w ter minologii rosyjskiej znane są jako д у х о в н ы е стихи, w dosłow nym zaś tłu m aczeniu na język polski jako „wiersze duchow ne” . Ich specyfikę gatunkow ą określił Badacz następująco:
różni się [ta odmiana] od innych form [...] w schodniosłow iańskiego eposu (a więc od bylin i dum jako utworów o charakterze bohaterskim i tem atyce legendar- no-baśniow ej lub historycznej, pieśni historycznych opiew ających konkretne i real
" T e n ż e , Jeszcze je d n a opow ieść o Kitieżu, g rodzie niew idzialnym , „R oczniki H um a nistyczne” 42(1994), z. 7, s. 151-166, tu: s. 166.
ne w ydarzenia dziejow e, wreszcie ballad o treściach obyczajowych) swymi w y łącznie religijnym i tem atam i i m oralizatorskim i celami ideow ym i12.
W skazał też na genezę i początkow ą cyrkulację tych tekstów w środowisku
kalik czyli pielgrzym ów do m iejsc świętych, później w środow isku jarm ar-
czno-odpustow ych śpiew aków i m uzykantów, wreszcie od końca XVII wieku poczynając, w środow isku staroobrzędow ców i różnych rosyjskich sekt religij nych. Podkreślił silny genetyczny zw iązek „wierszy duchow nych” ze źródłami literackim i (biblia, hagiografy, apokryfy). „W ierszom duchow nym ” poświęcił prof. Łużny kilkanaście mniej lub bardziej szczegółow ych studiów, rozpraw, artykułów , także popularyzatorskich. W śród nich takie, jak: Poetyka „ wiersza
duchownego ” - zapom nianego i nie badanego gatunku rosyjskiej epiki ludo w e)13; Pieśń ludowa - zapom niana karta z dziejów życia religijnego Ros j a n 14; Pieśń o księciu D ym itrze Dońskim, świętym R osyjskiej Cerkwi Praw o sła w n ej15; R osyjski ludowy wiersz duchowny-Biblia pauperum Słowiańszczyz ny W schodniej1 ; Z badań nad rosyjską ludową p ieśnią religijną17; Б и б л е й с к и е ветхо и н о во за вет ны е темы в р у с с к о м с л о в е с н о м п е с е н н о м ф о л ь к л о р е 18; ,,R zeczy o sta teczn e” w optyce twórców rosyjskie go ludowego ,,wiersza duchow nego'''''; Rosyjska ludowa poezja religijna wobec B ib lii2''. U koronow aniem dążeń badawczych i popularyzatorskich
w odniesieniu do „w iersza duchow nego” jest Pieśń o niebieskiej księdze.
A ntologia rosyjskiej ludowej po ezji religijnej2'', w której autorem wyboru,
przekładów na jęz y k polski oraz obszernego opracow ania jest Ryszard Łużny.
12 T e n ż e, P oetyka „w iersza duchow nego", s. 34-35. 13 Patrz przypis 7.
ł Pieśń ludow a - zapom niana karta z dziejów życia religijnego Rosjan, „T ygodnik Podlas ki” 7(1989), nr 3(43), s. 1, 11
15 „Ż ycie C hrześcijańskie w P olsce”, 1989, n r 9-10.
16 W: B iblia a kultura E uropy (2000 lat chrześcijaństw a), t. 1, Ł ódź 1992, s. 147-156. 17 „R oczniki H um anistyczne” , 39/40(1991/1992), z. 7, s. 17-22.
18 W: Jew s a n d Slaves, vol. 2 The Bible in a Thousand Years o f Russian Literature, Jerusalem 1994, s. 67-76.
19 W: F olklor-sacrum -religia, red. J. B artm iński, M. Jasińska-W ojtkow ska, Lublin 1995, s. 131-144.
W: B iblia w literaturze i fo lk lo r ze narodów w schodnioslow iańskich, red. R. Łużny, D. Piw ow arska, K raków 1998, s. 35-48.
Dzięki staraniom więc i zasłudze krakow sko-łubelskiego Badacza „gatunek zapom niany i nie badany” stał się bardziej znany polskiem u odbiorcy.
Drugim gatunkiem folklorystyczno-literackim , jakim prof. Łużny zajął się bliżej, z podobnych zresztą przyczyn, jak w przypadku „w iersza duchow nego” jest legenda i podanie.
Dziwne to, ale i niestety prawdziwe: w nauce rosyjskiej nad tym i popularnym i w daw niejszym piśm iennictwie oraz w folklorze form am i narracyjnym i badań w ostatnim stuleciu praw ie w ogóle się nie prow adzi, tekstów się nie w ydaje, stąd też niem al nikt się nimi - zarówno w sensie naukow ym , ja k i czytelniczym - nie interesuje22.
Jedna szczególnie legenda stała się m otyw em przew odnim poszukiw ań interpretacji i popularyzacji legendow o-podaniow ych Uczonego. Jest to Opo
wieść o niewidzialnym grodzie Kitieżu, która kilkakrotnie w różnych p o sta
ciach tekstowych była publikow ana przez Profesora w jeg o w łasnym tłum a czeniu na język polski, stając się rów nocześnie przedm iotem interpretacji i kom entarzy naukowych. Obok wersji ludowej legendy, zam ieszczonej naj pierw w „Zeszytach N aukow ych KUL”23, Profesor opublikow ał w łasny p rze kład oraz szczegółow e opracow anie Opowieści o niew idzialnym grodzie K itie
żu oraz o Fiewronii D ziew icy W łodzim ierza Bielskiego24, stanow iącej libret
to do opery M ikołaja Rim skiego-K orsakowa, zaś odrębne studium pośw ięcone temu utworowi Jeszcze je d n a opowieść o K itieżu-grodzie niew idzialnym za m ieścił w „Rocznikach H um anistycznych” K U L25. W prow adził też kiteżską legendę w szerszy kontekst teoretyczno- i historycznoliterackiej interpretacji w artykule Od podania o apostole Andrzeju i opow ieści o niew idzialnym
grodzie K itieżu do „Legendy o wielkim inkw izytorze”. Z badań nad żyw otnoś cią fo rm gatunkowych w piśm iennictw ie rosyjskim 26. Efektem koronnym
22 O powieść o niew idzialnym grodzie Kitieżu. Z legend i p odań daw nej Rusi, w yboru dokonał, tłum aczył z języ k a staroruskiego i rosyjskiego, w stępem i przypisam i opatrzy ł R. Ł u ż ny, W arszaw a 1988, s. 7
23 R. Ł u ż n y , L egenda o niew idzialnym grodzie K itieżu, „Z eszyty N aukow e K U L ” , 28(1985), nr 2 (110), W prowadzenie, s. 65-68, Przekład, s. 68-76.
24 W. В i e 1 s к i, O powieść o niew idzialnym grodzie K itieżu oraz o F iew ronii D ziew icy, przeł. z języ k a rosyjskiego, oprać., w stęp i przypisy R. Łużny, K raków 1993.
25 R. Ł u ż n y, Jeszcze je d n a opow ieść o K itieżu, grodzie niew idzialnym , „R oczniki H um anistyczne”, 42(1994), z. 7, s. 5-12.
tych poczynań badaw czo-translatorskich było, podobnie jak w przypadku „w ierszy duchow nych”, wydanie antologii Opowieść o niewidzialnym grodzie
Kitieżu. Z legend i podań dawnej Rusi. A utor w yboru zaw arł w nim teksty
trojakiej prow eniencji. W pierwszej części znajdują się podania i legendy zaczerpnięte z piśm iennictw a staroruskiego, z Powieści lat minionych i Pate-
ryku K ijow sko-Pieczerskiego, dotyczące zwłaszcza początków Rusi oraz póź
niejsze lokalne legendy żywotopisarskie. W części drugiej znajdują się legen dy ludowe, natom iast w części trzeciej nowożytne legendy literackie wybrane z rosyjskiej literatury XIX і XX wieku. A ntologia realizuje naczelny postulat badaw czy prof. Luźnego dotyczący odczytań w tradycji piśm ienniczo-folklo- rystycznej dawnej i współczesnej Rusi form i sensów naturalnej religijności:
Legenda rosyjska, zarów no w tym kształcie, w jakim w ystępuje w piśm iennic tw ie staroruskim i w folklorze, ja k i w postaci literackich utworów stylizacyjnych, przedstaw ia dziejącą się w człowieku i w społeczności narodowej «historię świę tą» [...] A w takiej historii w sposób oczyw isty zaangażow any musi być Bóg i szatan, bo między nim i rozgryw a się człow ieczy dram at dążenia do doskonałoś ci, do św iętości27.
Obecność sacrum w folklorze w schodniosłow iańskim odnajduje też w ba daniach i publikacjach Profesora szersze, w ykraczające poza pieśń i legendę, pole eksploracyjne. Tak na przykład, w duchu odczuć religijnych, ujęty został problem psychologizm u w dawnym piśm iennictw ie ruskim. Legenda-apokryf- -epos pieśniow y to te gatunki folklorystyczno-literackie, na bazie których Uczony dowodzi, iż:
szeroko rozum iana literatura religijna, czyli taka, w której tw órcy przedstaw ia j ą relację: rzeczyw istość ludzka a sfera sacrum, człow iek a Bóg, doczesność a transcendencja, je st tą dziedziną, w której «psychizm » św iata i sposoby jego konkretyzacji ujaw niają się najw cześniej i najpełniej28
Podobnie rzecz wygląda w w ypadku koncentracji badacza na czynniku strukturalnym . Studium Podróż-w ędrów ka ja k o zasada kompozycyjna epiki
ludow ej Słowian W schodnich29 prowadzi do końcowych wniosków, wśród
27 O pow ieść o niew idzialnym , s. 12,
й R. Ł u ż n y, Legenda - a p o k ry f - epos pieśniow y. Z badań n ad sztuką portretow ania
p sych o lo g iczn e g o w daw nym p iśm iennictw ie Słow ian Wschodnich, w: P roblem y psychologizm u w literaturach w schodnioslow iańskich, red. W. W ilczyński, Zielona G óra 1991, s. 7-19.
których jest też stw ierdzenie o w ystępującym w folklorze m otyw ie spotkania na drodze-pielgrzym ce życiowej od narodzin po kres ostateczny Boga lub Jego wysłanników. Zdarza się to wędrowcom , którzy na to zasłużyli, ale też i takim, którzy tę łaskę otrzym ują za darmo.
Dokonany ogląd dorobku folklorystycznego prof. Luźnego w yraziście ujawnia problem w spółegzystencji i współzależności, zw łaszcza w kulturze literackiej dawnej Rusi zjaw isk folklorystycznych i literackich. W skazane więc na wstępie referatu pole badań naukow ych, które m ożna by nazwać kom paratystyką folklorystyczno-literacką w yłania się w yraźnie z tła całościo wych dokonań badaw czo-publikatorskich Uczonego. Główny, uogólniający tekst w danej kwestii, zatytułow any O dwóch obiegach - ustnym i p iśm ie n n i
czym - w życiu literackim dawnej R usi30 konstatuje i dokum entuje generalną
zasadę współistnienia:
Obie te dziedziny sztuki słowa: piśm iennictw o i tw órczość ustna, aczkolw iek autonom iczne i rozw ijające się według sobie w łaściw ych praw czy zasad ew olu cyjnych, zgodnie z w łasnym w ewnętrznym system em aksjologicznym [...] i w za leżności od określonych zapotrzebow ań [...] i m ożliw ości tem atyczno-ideow ych - istniały rów nocześnie obok siebie, egzystow ały paralelnie, w czasie i w prze strzeni, jako dwie kom plem entarne wobec siebie dziedziny narodow ej kultury, pow iązane w zajemnie na w ielorakie sposoby35.
Istotne jest też drugie nie mniej precyzyjnie wyrażone stw ierdzenie z p o wyższego tekstu, wskazujące na rolę i m iejsce folkloru w kulturze starorus- kiej.
przed pow szechną alfabetyzacją społeczeństw a [..,J — co przecież je s t zdobyczą dopiero czasów now ożytnych - [...] tw órczość literacka ustna postaw ała, rozw ijała się i funkcjonowała w całej społeczności danego narodu, we w szystkich jego warstwach i kręgach społecznych, w yrażała, a rów nocześnie zadow alała potrzeby duchowe nie tylko w iejskich, chłopskich kręgów , w arstw , środow isk32.
Profesor Łużny śledził również obecność folkloru w rosyjskiej literaturze nowożytnej, przejaw iającą się czy to w form ie stylizacji ludow ych, czy jak o źródło inspiracji określonych wątków treściow ych, czy w innej jeszcze posta
30 W: Kultura literacka daw nej Rusi, „A cta U niversitatis L odziensis” . F olia L itteraria 32, Łódź 1992, s. 19-35
31 Tam że, s. 22. 32 Tam że, s. 21-22.
ci. Do w spom nianych już ekskursów folklorystycznych dotyczących tw órczoś ci Lwa oraz A leksego Tołstojów dodać warto wyłonione i udostępnione przez Profesora szerszem u kręgowi czytelniczem u stylizacje folklorystyczne W ia czesław a Iwanowa i M ikołaja Leskowa. W ybrał też i przygotow ał do druku tłum aczone w espół z gronem redakcyjnym zaopatrzone naukowym opracow a niem Rosyjskie bajki ludowe ze zbioru Aleksandra Afanasiew a33 oraz Opo
wieści A pokryficzne A leksego Rem izow a34. N ależy tu też przypom nieć za
m ieszczony w antologii legend i podań wybór dziew iętnasto- i dw udziesto w iecznych legend literackich. Badacz interesow ał się też bliżej twórczością literacką Stanisław a V incenza, z gruntu i świadomie uw ikłaną w ścisłą w spół zależność z folklorem w schodniosłowiańskim .
Od postaci Stanisław a Vincenza łatwo jest nam przejść do kolejnej dzie dziny zainteresow ań folklorystycznych prof. Luźnego, ściśle zresztą wpisanej w generalny kierunek podejm owanych przez N iego działań badawczych. Cho dzi tu o inny obszar kom paratystyczny, w iążący się w wysokim stopniu z działaniam i popularyzatorskim i, w yznaczony tym razem odnośnymi relacja mi interetnicznym i. Także w tym względzie w ytyczył Profesor pewne założe nia ogólne, kierunkujące konkretne ju ż planow ane na przyszłość posunięcia praktyczne. Zaw arł je w rozprawie W kręgu fo lklo ru i literatury. Ekskurs
w dzieje stosunków kulturalnych polsko-w schodniosłow iańskich2,5.
A skala zadań i celów badaw czych rysuje się tu w yjątkow o rozlegle i cieka wie. M ożna więc i trzeba będzie dokonyw ać zbliżeń i porów nań w szystkich czte rech w ym ienionych ludowych piśm iennictw słow iańskich - także w aspekcie w szystkich m ożliw ych typów ich wzajem nych w ięzi interliterackich, ujmowanych przy tym zarówno jako całość „czteroczłonow a” jak i jako pary [...] Potrzebne będą [...] dalsze szczegółowe ustalenia, a potem ujęcia syntetyczne obrazujące w zajem ne dw ustronne oddziaływ ania folklor-literatura w obrębie każdej z tych kultur narodow ych, bo tylko tą drogą dojść będzie później m ożna do porów naw czych konstatacji wspólnych [...] Przy podejm ow aniu [...] prób ujęć komparatys- tycznych i typologicznych niezbędne będzie uw zględnienie także kontekstu szer szego, pozaliterackiego rów nież, a więc w ychodzącego poza zakres folklorystyki c z y s t e j , „literackiej” , obejm ującego problem atykę etnograficzną w jej szer szym aspekcie etnologicznym , „antropologiczno-filozoficznym ” [...] Osobne zagad nienie, a rów nocześnie zadanie badaw cze, to kw estia bytow ania i funkcjonowania
33 O bszerny ten zbiór nie ukazał się drukiem za życia Profesora. O becnie czynione są końcow e przygotow ania redakcyjne do jeg o wydania.
34 Pozycja złożona do druku w w ydaw nictw ie K atolickiego U niw ersytetu Lubelskiego. 35 „S tudia P o lo n o -S lav ica O rientalia” . A cta litteraria V II, W rocław 1981, s. 9-33.
folkloru danego narodu słow iańskiego w innym, sąsiednim kontekście etnicznym [...] Niezbędne wreszcie będzie szczegółowe przebadanie procesu w chłaniania przez poszczególne literatury dorobku ludowego sąsiadów ” 56.
W praktyce skoncentrował się Profesor na w ym ienionym tu jak o ostatni kierunku badań kom paratystycznych. Zaowocow ały one m .in. takim i rozpra wami i artykułam i, ja k Р у с с к и й н а р о д н ы й э п о с в п о л ь с к о й литерату
р е11 ; Kultura chrześcijańska D aw nej Rusi w optyce p o lsk ie j - wczoraj i dziś3S; Rosyjska pieśń ludowa w literaturze p o lskiej39; Vincenz a kultura ludowa R usinów 40; Czy można dziś w Polsce zbierać i badać fo lk lo r wschodniosłowiański4]?W obszarze polsko-w schodniosłow iańskich stosun
ków folklorystycznych rozw ijała się też działalność translatorska i publikator- ska prof. Luźnego. Upow szechniała ona i popularyzow ała, zw iększała m ożli wość poznawania i przysw ajania folkloru w schodnich sąsiadów w Polsce. Praktyka translatorska w zakresie folkloru pozw oliła tłum aczow i ująć swe doświadczenia i przem yślenia w form ę kom unikatów -raportów czy raczej relacji teoretyczno-praktycznych o w ym ownych tytułach: Z dośw iadczeń w ar
sztatowych polskiego tłumacza rosyjskiej p ieśni ludowej42, Z zagadnień p r z e kładu rosyjskiej literatury ludowej na ję z y k p o lsk i43; „Kosm a i Dam ian z gwoździem ” czyli przysłow ie i porzekadło na w arsztacie filo lo g a i tłum a cza4 ; Ja k przekładać rosyjską ludową p ro zę legendarno-podaniow ą? Z do świadczeń warsztatowych tłumacza bajek religijnych45. R efleksja filologa
36 Tam że, s. 12-13.
37 S. К u n i e c-B o r y c z k o , R. Ł u ż n y , Р у с с к и й н а р о д н ы й э п о с в п о л ь с к о й
литературе, w: С л а в я н с к и е лит ерат уры и ф о л ь к л о р ( Р у с с к и й ф о л ь к л о р X V III), L enin
grad 1978, s. 188-203.
38 R. Ł u ż n у, K ultura chrześcijańska D aw nej R usi w optyce p o ls k ie j - w czoraj i dziś, w: Teologia i kultura ludowa Sta rej Rusi, red. W. H ryniew icz, J. S. G ajek, Lublin 1993,
s. 265-284.
39 T e n ż e, Rosyjska pieśń ludowa w literaturze polskiej, w: O puscula p o lo n ica et russica, t. II, T oruń 1994, s. 7-19.
40 T e n ż e, Vincenz a kultura ludowa Rusinów, w: Studia o Stanisław ie Vincenzie, red. P. N ow aczyński, Lublin-R zym 1994, s. 201-214.
41 T e n ż e, Czy m ożna dziś w Polsce zbierać i badać fo lk lo r w schodniosłow iański?
[streszczenie], „Spraw ozdania z posiedzeń K om isji N aukow ych” , 23/2(1979), s. 337-338. 42 „Ruch L iteracki” , 29(1988), z. 1-2, s. 1-14.
43 W: Z p olskich studiów slaw istycznych, seria V II, W arszaw a 1988, s. 411-421.
44 W: Studia porów naw cze z literatur słowiańskich, red. R. Ł użny, Z. N iedziela, W rocław 1992, s. 31-44.
a rów nocześnie tłum acza-praktyka przekładającego teksty wgłębione we w łas ny, specyficzny grunt kulturow y i religijny na język społeczeństw a z innego kręgu kulturow o-religijnego, uśw iadam ia nam zakres kom petencji i wiedzy, jakim dysponować musi tłum acz podejm ujący się takiego zadania:
O tw iera się tu bow iem rów nocześnie perspektyw a - nęcąca i obiecująca realne korzyści poznaw cze - w niknięcie w sferę kultury innej, mało u nas znanej, kultu ry chrześcijańskiego bizantyńsko-słow iańskiego W schodu, życia społeczno-obycza jow ego i religijnego, duchow ego nie tylko w arstw ludowych i nie tylko życia społeczeństw a rosyjskiego w przeszłości. Problemy, przed jakim i staje tu tłumacz, są niekiedy rzeczyw iście problem am i naukow o-badawczym i, a jego rozterki, wy bory i decyzje potw ierdzają nieraz dawniej ju ż form ułow ane prześw iadczenie, że przekład literacki to także literaturoznaw cza interpretacja, w ynik herm eneutycznej dociekliw ości, rezultat refleksji i kom petencji specjalisty: filologa, historyka, etnografa46.
Zarysow ane tu w dużym skrócie główne obszary folklorystycznej penetra cji prof. Luźnego odzw ierciedlone w całościow ym jego dorobku naukowo-pi- sarskim i translatorskim wskazują, iż osiągnięcia Uczonego w pisują się w co najm niej cztery nurty zainteresow ań folklorystyki współczesnej, spośród sied m iu w ym ienionych przez Janinę H ajduk-N ijakow ską47, a więc:
1. badania zjaw isk folkloru w ujęciu historycznym i na tle porównawczym, które eksponują zagadnienia genezy różnych zjaw isk folklorystycznych, sku piają uw agę na w zajem nych zw iązkach folkloru i literatury;
2. badania folkloru w jego kontekście kulturowym , które eksponują specy fikę funkcjonow ania folkloru w obiegu społecznym;
3. badania folkloru jako integralnej części kultury ogólnonarodow ej, które eksponują historyczny charakter folkloru, śledzą jego zm ieniające się funkcje społeczne;
4. badania poetyki i estetyki folkloru.
O prócz tego dostrzec trzeba interetniczny i interkulturow y kontekst działań Profesora jak o folklorysty z w szystkim i tego konsekw encjam i i zobow iąza niami.
Ale najistotniejsza w dorobku folklorystycznym krakow sko-lubelskiego Uczonego slaw isty wydaje się specyfika jego badań w tym zakresie, uw arun
46 T e n ż e, Z dośw iadczeń w arsztatow ych p o lskieg o tłum acza rosyjskiej p ie śn i ludo
wej, „R uch L iteracki” 29(1988), z. 1-2, s. 1-14, tu: s. 9.
47 F olklorystyka, w: Słow nik etnologiczny. Term iny ogólne, red. Z. Staszczak, W arszaw a 1987, s. 128-130.
kowana w spom nianym i doświadczeniam i z bezpośredniego kontaktu z ludo w ością w schodniosłowiańską. D ośw iadczenie to w brew prow adzonej propa gandzie kazało mu postrzegać folklor Słowian W schodnich jako w yraz ducho wości w wysokim stopniu nasyconej czynnikiem religijnym . W tym kierunku więc rozw ijały się zasadnicze badania folkloru i literatury kształtow anej pod jego wpływem, prowadzone przez Profesora jeszcze w tych czasach, gdy nauka radziecka odcinała się kategorycznie od w łasnej, niew ygodnej ideolo gicznie tradycji. Zatem w chwili, gdy sytuacja polityczna za w schodnią grani cą uległa zasadniczej zm ianie, prof. Łużny mógł na bazie w łasnych dokonań i odkryć wskazać trwałe podstaw y rosyjskiej, ukraińskiej czy białoruskiej tożsam ości, jakiej po latach indoktrynacji zaczęły poszukiw ać narody wschod- niosłowiańskie. Przypom niał więc to, co w w ielu w łasnych tekstach opisyw ał i om aw iał jako „zapom niane” . W m om encie bowiem , gdy zachodzi:
odkryw anie przez Rosjan na nowo wagi i znaczenia ich kulturow ej, zw łaszcza zaś religijnej tradycji, korzeni i źródeł tego, co stanow i istotę dziś i wczoraj duchowej egzystencji tego narodu. W śród ow ych odkryć, przypom nień i fascynacji kulturowych nie powinno zabraknąć jeszcze jednego, pew no nie m niej ważnego źródła i korzenia narodowej i kulturalnej oraz duchow ej identyfikacji Rosjan, a m ianowicie folkloru, kultury nieoficjalnej, przejaw ów tw órczości artystycznej ustnej, ludowej. W łaśnie bow iem w tej dziedzinie tw órczej aktyw ności Rosjan, w dorobku kulturalnym tych warstw czy środowisk daw nego społeczeństw a rosyj skiego, które określilibyśm y mianem kultury artystycznej popularnej, m asow ej, a który tradycyjnie nazywamy folklorem , znaleźć m ożna przekonujące św iadectw a autentycznej, żywej wiary, praw dziw ej pobożności, charakterystycznej dla w arstw ludowych duchow ości i znamiennego dla szerszych kręgów społecznych narodu ethosu48.
Słowa te w pełni ujaw niają głęboką świadom ość i celow ość prow adzonych przez Profesora badań folklorystycznych, które, podobnie ja k cała spuścizna naukowa tego wybitnego znawcy Słow iańszczyzny W schodniej, nie ogranicza ły się tylko do ściśle naukowej dociekliw ości, ale posiadały znacznie szerszą, ogólnospołeczną i ogólnoludzką doniosłość.
Т Р У Д Ы П Р О Ф Е С С О Р А Р Ы Ш А Р Д А Л У Ж Н О Г О П О Ф О Л Ь К Л О Р О В Е Д Е Н И Ю Р е з ю м е Ф о л ь к л о р и с т и к а б ы л а о д н о й и з б о л е е в а ж н ы х сф ер н а у ч н ы х и с с л е д о в а н и й П р о ф е с с о р а Л у ж н о г о . В б и б л и о г р а ф и ч е с к о м с п и с к е р а б о т У ч ён о го м о ж н о н а с ч и т а т ь б о л е е ш е с т и д е с я т и п о з и ц и й и з о б л а с т и ф о л ь к л о р и с т и к и . С р ед и н и х есть п о с о б и я д л я с т у д е н т о в , м о н о г р а ф и ч е с к и е р а б о т ы , и с с л е д о в а н и я , с т а т ь и , р е ц е н з и и и п р. Б о л ь ш и н с т в о р а б о т П р о ф е с с о р а о т н о с и т с я к т е м п р о б л е м а м , к о т о р ы е э к с п о н и р у ю т р е л и г и о з н о -э т и ч е с к и й х а р а к т е р у стн о го н а р о д н о го т в о р ч е с т в а в о с то ч н ы х с л а в я н . П р о ф . Л у ж н ы п о л о ж и л н а ч а л о п о с л е в о е н н ы м и с с л е д о в а н и я м д у х о в н ы х с ти х о в , м н о г о в н и м а н и я и р а б о т п о с в я т и л н а р о д н о -р е л и г и о з н ы м л е ге н д а м . З а н и м а л с я в з а и м о в о зд е й - с т в о в а н и е м л и т е р а т у р ы и ф о л ь к л о р а и п о л ь с к о -в о с т о ч н о с л а в я н с к и м и ф о л ь к л о р н ы м и с о о т н о ш е н и я м и . Б о л ь ш и е его з а с л у ги в п о п у л я р и з а ц и и т е к с т о в р у с с к о го ф о л ь к л о р а в П о л ь ш е . Ф о л ь к л о р и с т и ч е с к и е и с с л е д о в а н и я П р о ф е с с о р а Л у ж н о г о , р ав н о к а к и все е г о н а у ч н о е н а с л е д и е , к р о м е н а у ч н о го , и м е ю т в е л и к о е о б щ е с т в е н н о е и о б щ е ч е л о в е ч е с к о е зн а ч е н и е . У а з ы в а ю т з а к р е п л ё н н ы е в ф о л ь к л о р е с т о й к и е о сн о вы р у с с к о го , б е л о р у с с к о г о и у к р а и н с к о го т о ж д е с т в а . С о д ер ж а н и е и п е р е в о д авт орки
