J o l a n t a S z c z u r k o w s k a
Uniwersytet Humanistyczno-Przyrodniczy Jana Kochanowskiego w Kielcach
MY PATRIOCI?
Najnowszą historię Polski tworzyły rozmaite wydarzenia o mniejszej i większej randze, które często na poziomie indywidualnym pozwalały odczuć i uświadomić sobie istnienie więzi narodowej. Można było zaobserwować nasilanie się i przyga-sanie patriotycznego zapału Polaków, ich odmienność w rozumieniu istoty patrio-tyzmu, rolę mediów w kierowaniu patriotycznymi odruchami rodaków itd. Poja-wiały się też opinie, że patriotyzm jest anachronizmem, czymś, co w globalnym świecie nie ma racji bytu; coś, co dzieli, a nie łączy ludzi, jest nacjonalizmem o „ła-godnym obliczu”. Jednak nie da się zignorować faktu, że większość z nas czuje jedność z narodem i daje temu wyraz. Natomiast problemami otwartymi są kwe-stie: jak silny jest patriotyzm Polaków, z czym się wiąże, na ile odczuwany patrio-tyzm znajduje swoje odzwierciedlenie w naszej percepcji i postawach wobec świa-ta społecznego, w odczuciach i zachowaniach wobec własnej grupy narodowej i wobec grup obcych, naszych czynach na rzecz ojczyzny itd. Na część z tych pytań można odpowiedzieć, odwołując się do różnych wyników badań.
1. Psychologiczne rozumienie patriotyzmu
Patriotyzm, choć jest ważnym elementem życia psychicznego człowieka, dość rzadko był obiektem badań psychologów. Dopiero w ostatnich dwóch dekadach wzrosło zainteresowanie badaczy tym zjawiskiem1. Zwykle przyjmują oni, że
triotyzm wiąże się z pozytywnymi emocjami i takim też wartościowaniem własne-go narodu. Amèlie Mummendey, Andreas Klink i Rupert Brown na przykład po-dają, że patriotyzm jest uczuciową więzią z grupą własną, a to oznacza umiłowanie swojego narodu, odpowiedzialność, zaangażowanie, lojalność, troskę i dumę z przynależności do niego2. Podobnie sądzi Daniel Bar-Tal, podkreślając, że
pa-triotyzm, będący przywiązaniem do grupy własnej i kraju, wyraża się w dumie, lojalności i trosce o ojczyznę3. Zwraca też uwagę na to, że dla patrioty ojczyzna
i naród są wartościami, za które należy oddać życie, gdy taka jest potrzeba, a w cza-sach pokoju dbać o dobro i rozwój własnego kraju.
Patriotyzm może być ujmowany jako narodowa orientacja jednostki4, choć
znacznie częściej jest on traktowany jako postawa człowieka wobec ojczyzny i na-rodu5. Składnikiem konstytuującym postawę patriotyczną jest wymiar
emocjonal-no-ewaluatywny, będący wyrazem uczuciowego stosunku człowieka do ojczyzny i narodu, a więc rozciągający się np. od miłości do nienawiści, od dumy do wstydu, od radości do smutku i troski, od lęku i zagrożenia po spokój i poczucie bezpie-czeństwa itd. Znajduje on swoje odzwierciedlenie w komponencie behawioralnym, który jest tendencją do zachowania się w określony sposób wobec własnego kraju i narodowej wspólnoty. Zakres tych ewentualnych działań jest szeroki, począwszy od gotowości oddania życia za ojczyznę, poprzez trud budowania jej dnia powsze-dniego, dobra narodowego, aż po jej zdradę. Natomiast element poznawczy obej-muje wiedzę, przekonania, sądy na temat swojej ojczyzny, narodu i siebie jako członka danej wspólnoty.
Określenie siebie jako Polaka bazuje na procesie społecznej kategoryzacji. Pro-ces ten polega na kształtowaniu się w umyśle człowieka dychotomicznych
katego-Individual” 1993, No. 2, Vol. 3, s. 45–62; R. Kosterman, S. Feshbach, Toward a Measure of Patriotic
and Nationalistic Attitudes, „Political Psychology” 1989, No. 2, s. 257–274; K. Skarżyńska, Różne oblicza i funkcje patriotyzmu [w:] Patriotyzm. Tożsamość narodowa. Poczucie narodowe, E.
Nowicki--Włodarczyk (red.), Kraków 1998; K. Skarżyńska, E. Poppe, Patriotyzm i nacjonalizm a spostrzeganie
cech Polaków i innych narodowości, „Przegląd Psychologiczny” 1993, nr 1/2, s. 179–197; A.
Mum-mendey, A. Klink, R. Brown, Nationalism and Patriotism: National Identifi cation and out Group
Rejection, „British Journal of Social Psychology” 2001, Vol. 40, s. 159–172; J. Szczurkowska, Z.
Zale-ski, Postawa patriotyczna a preferencje narodowościowe [w:] Tradycje różnorodności kulturowej i
re-ligijnej w Europie Środkowo-Wschodniej, J. Kłoczkowski, S. Łukasiewicz (red.), Lublin 2003.
2 A. Mummendey, A. Klink, R. Brown, op.cit., s.160.
3 D. Bar-Tal, Przekonania społeczne w czasie nierozwiązanych konfl iktów, „Studia
Psychologicz-ne” 1999, nr 2, s. 188.
4 Por. K. Skarżyńska, Człowiek a polityka. Zarys psychologii politycznej, Warszawa 2005, s. 279–
–305.
5 Por. R. Kosterman, S. Feshbach, op.cit, s. 257; J. Szczurkowska, Z. Zaleski, Postawa
patriotycz-na…, op.cit, s. 114; Z. Zaleski, Psychologia wsparcia dla nowej Europy. Polacy wobec referendum ak-cesyjnego 2003, Lublin 2007, s. 69.
rii „grupa własna” i „grupa obca”6. Myślowe ulokowanie siebie w grupie własnej
implikuje pojawienie się dwóch zjawisk, akcentuacji i faworyzacji „swoich”. Pierw-sze z nich polega na dostrzeganiu z jednej strony podobieństw wewnątrz wspól-noty, a więc tego wszystkiego, co łączy jej członków, a z drugiej strony różnic mię-dzy grupą własną a obcą. W efekcie rodzi się poczucie przynależności narodowej, uświadomienie sobie, kim się jest z racji tej przynależności oraz poczucie odręb-ności własnego narodu od innych. Heliodor Muszyński wskazuje, że pełne poczu-cie narodowej przynależności zyskujemy dopiero w wieku 10–11 lat7. Z kolei
Kry-styna Skarżyńska jest zdania, że następuje to, gdy mamy około 8 lat8. Istnieje
natomiast zgodność co do tego, że „wtapianie” się dziecka we wspólnotę narodową dokonuje się w procesie socjalizacji i kulturalizacji9.
Drugim wyżej wymienionym zjawiskiem jest efekt faworyzacji „swoich”, który – jak wskazuje wiele badań – daje o sobie znać na wielu ewaluatywnych płaszczy-znach. U jego podstaw leży motywacja do posiadania pozytywnej tożsamości, dlatego też zwykle członków własnej wspólnoty spostrzegamy w pozytywnych kategoriach jako tych, którzy są lepsi, bardziej pokojowo usposobieni i przyjaciel-scy niż ci z grupy obcej10. Patriotę będzie zatem cechować pozytywne
wartościo-wanie własnego narodu.
Tom Pyszczyński, Sheldon Solomon i Jeff Greenberg są zdania, że owo dążenie człowieka do posiadania i utrzymania pozytywnej samooceny jest wynikiem do-świadczania przez niego lęku przed śmiercią11. Jednostka bowiem, antycypując
przyszłość, zdaje sobie sprawę z możliwości pojawienia się różnego rodzaju zagro-żeń niepodlegających jej kontroli. Uświadamia sobie kruchość własnego życia i nieuchronność przemijania. To wszystko rodzi w człowieku trwogę, z którą mo-że sobie poradzić poprzez odwołanie się do swojej przynależności narodowej. Bycie cząstką kulturowej całości, jaką jest naród, pomaga przezwyciężyć ten egzy-stencjalny paraliżujący lęk, ale wymaga to pozytywnej waloryzacji własnego naro-du. Sprzyjają temu sukcesy rodaków, zarówno te w przeszłości, jak i obecne,
usta-6 Por. H. Tajfel, Tożsamość społeczna i zachowanie międzygrupowe, „Przegląd Psychologiczny”
1976, nr 2, s. 151–180; H. Tajfel, J.C. Turner, An Integrative Th eory of Intergroup Confl ict [w:] Th e Social Psychology of Intergroup Relations, W.G. Austin, S. Worchel (red.), Monterey 1979, s. 33–47.
7 H. Muszyński, Rozwój moralny, Warszawa 1987, s. 158. 8 K. Skarżyńska, Człowiek…, op.cit., s. 285.
9 Por. P. Boski, Kulturowe ramy zachowań społecznych, Warszawa 2009, s. 473; A. Kłoskowska,
Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996, s. 109.
10 Por. np. A. Kwiatkowska, Tożsamość a społeczne kategoryzacje, Warszawa 1999, s. 90–92. 11 T. Pyszczyński, S. Solomon, J. Greenberg, In the Wake of 9/11. Th e Psychology of Terror,
Wa-shington 2003, s. 28; E. Sołoma, Lęk przed śmiercią, światopogląd a samoocena: omówienie teorii
wiczne pomnażanie i wzbogacanie dziedzictwa narodowego, dóbr kultury narodowej, dbałość o symbole, ojczysty język i krajobraz, stan ziem, wód i lasów, upiększanie terytorium należącego do wspólnoty itd. Dla patrioty są to wartości wymagające specjalnego zabezpieczenia, ponieważ są one gwarancją trwania na-rodu, dlatego też gotów jest oddać za nie życie12.
2. Różne oblicza patriotyzmu
Jedną z najtrudniejszych kwestii jest odróżnienie patriotyzmu od nacjonalizmu, ale nie na poziomie ogólnych idei, bo to nie stanowi większego problemu, lecz na poziomie indywidualnym, w odniesieniu do realnego życia społecznego, w kon-tekście relacji między przedstawicielami różnych grup etnicznych. Na przykład Tomasz Szarota zwraca uwagę na fakt, że dla Niemców wszystkie śląskie powstania były odbierane jak zagrażające istnieniu państwa, a więc wymagały od nich patrio-tycznego zrywu. Dla Polaków, stojących pod drugiej stronie barykady, obrona Śląska też była wyrazem patriotyzmu13. Po obu stronach podsycana była wrogość
i niechęć. Czyje zatem działania możemy nazwać patriotycznymi?
Michael Billig dość ironicznie stwierdza, że gdy chodzi o naszą wspólnotę i jej działania, to wówczas mówimy o patriotyzmie, gdy chodzi o grupę obcą i jej dzia-łania, to nazywamy je nacjonalizmem14. Jego zdaniem nie ma żadnych
racjonal-nych przesłanek, aby różnicować te pojęcia. Wbrew temu w psychologii już od pewnego czasu przyjęło się traktowanie patriotyzmu i nacjonalizmu jako odręb-nych wymiarów. Zapoczątkowały ten kierunek badania Ricka Kostermana i Sey-moura Feshbacha, na podstawie których autorzy wnoszą, że patriotyzm w przeci-wieństwie do nacjonalizmu jest pozytywnym zjawiskiem, zdolnym nawet do redukcji międzynarodowych antagonizmów15. Zaczęto zatem mówić o
nacjonali-zmie jako postawie „wyłączającej” (exclusive), ponieważ wyklucza możliwość za-akceptowania obcego i obcość, niesie z sobą pogardę i niechęć do ludzi innych nacji, wiąże się z etnocentryzm i w rezultacie prowadzi do izolacji grupy własnej, oraz o patriotyzmie jako o postawie „włączającej” (inclusive), albowiem poczucie przynależności do danego narodu, miłość do własnego kraju nie są odnoszone do
12 K. Skarżyńska, Różne oblicza…, op.cit., s. 36–37.
13 T. Szarota, Niemiecki Michel. Dzieje narodowego symbolu i autostereotypu, Warszawa 1988. 14 M. Billig, Banalny nacjonalizm, Kraków 2008, s. 113–119.
innych nacji16. Stąd możliwe jest u patriotów poszanowanie członków innych
wspólnot narodowych, etnicznych. Dobrze to koresponduje z ustaleniami Pawła Boskiego, a mianowicie, że humanizm jest pozytywnie skorelowany z patrioty-zmem, a negatywnie z nacjonalizmem17. Jeszcze inne badania ujawniły, że o ile
nacjonalizm dodatnio wiąże się z rasizmem, antysemityzmem, dewaluacją grup obcych, akceptacją zbrojeń nuklearnych i przemocy w stosunkach międzynarodo-wych, o tyle patriotyzm nie ma takich związków18. Jednakże w oparciu o badania
w USA, Japonii i Polsce wykazano istotne powiązania między obiema postawami narodowymi19. Jak sugeruje Skarżyńska, są dwa wyjaśnienia tego stanu rzeczy,
a mianowicie, że jest to wynik specyfi ki postaw narodowych lub że narodowa ideologia jest wspólnym podłożem obu syndromów20.
Z kolei Robert T. Schatz, Ervin Staub oraz Howard Lavine nazywają nacjona-lizm „ślepym patriotyzmem”, karmiącym się wrogością i niechęcią do ludzi z grup obcych21. Przeciwstawiają mu „konstruktywny patriotyzm”, który ma swoje źródło
w tożsamości indywidualnej. Przejawia się on w formie lojalności wobec własnej grupy, ale z jednoczesnym krytycznym stosunkiem do podejmowanych przez nią działań. Tego rodzaju krytycyzm nie jest jednak łatwą sprawą. Wskazują na to Dorota Karwowska i Maria Jarymowicz22. W analizach patriotyzmu przyjmują
perspektywę jego nosiciela. Ich zdaniem tylko osoby posiadające rozwinięte stan-dardy wartościowania są w stanie dostrzec, że ich miłość do ojczyzny przekracza pewne granice i staje się tak naprawdę nacjonalizmem czy szowinizmem. Pozosta-łe jednostki będą mieć z tym trudność, dlatego też trzeba zdawać sobie sprawę z faktu, że patriotyzm ma zarówno pozytywne, jak i negatywne strony.
Zbigniew Zaleski sugeruje odróżnienie patriotyzmu „zachowawczego” od „otwartego”23. Pierwszy z nich odzwierciedla tylko stosunek człowieka do ojczyny
i narodu jako kulturowej wspólnoty, a drugi jest również troską o rozwój kraju we
16 D. Bar-Tal, Patriotism…, op.cit., s. 48, 51; K. Skarżyńska, Człowiek…, op.cit., s. 281. 17 P. Boski, op.cit., s. 400–401.
18 T. Blak, P. Schmidt, National Identity in a United Germany: Nationalism or Patriotism? An
Empirical Test With representative Data, „Political Psychology” 2003, No. 2, s. 301–302; R. Kosterman,
S. Feshbach, op.cit., s. 269.
19 Por. K. Skarżyńska, Człowiek…, op.cit., s. 281, 284. 20 Ibidem, s. 284.
21 Por. R.T. Schatz, E. Staub, H. Lavine, On the Varieties of National Attachment: Blind Versus
Constructive Patriotism, „Political Psychology” 1999, No. 20, s. 151–174.
22 D. Karwowska, M. Jarymowicz, Dostrzeganie pozytywnych i negatywnych stron patriotyzmu:
o złożoności standardów wartościowania u osób o różnym stopniu dystynktywności schematu Ja,
„Prze-gląd Psychologiczny” 2003, nr 4, s. 398.
wszystkich możliwych dziedzinach i dbałością o dobre relacje międzynarodowe. Zdzisław Chlewiński podkreśla, że miłość do własnej ojczyzny nie neguje miłości do innych narodów, a nawet sprzyja solidarności z nimi oraz powiększaniu war-tości uniwersalnych24. Dla patrioty istotne jest zatem to, co ludzi łączy, a nie
dzie-li, dlatego też nie jest dla niego przeszkodą żyć w społeczeństwie wielokulturowym i wielonarodowym. Danuta Mostwin, prowadząc badania wśród polskich emigran-tów w USA, zaobserwowała też, że bycie polskim patriotą nie stoi na przeszkodzie, aby pokochać swoją nową ojczyznę25.
3. Jak to z patriotyzmem u Polaków bywa?
Patriotyzm funkcjonuje w umyśle człowieka jako jedno z wielu przyswojonych w ciągu życia pojęć, a jednocześnie jako konstrukt będący wypadkową spostrze-gania, pojmowania i interpretowania siebie przez pryzmat własnej narodowości, poczucia przynależności do grupy tych wszystkich ludzi, których jednoczy ta sama ojczyzna, do narodowego My. Mówimy wówczas o naszej narodowej identyfi kacji, np. angielskości, francuskości, włoskości, polskości itd. W tym kontekście można zapytać, co tworzy psychologiczny profi l polskości. Krystyna Skarżyńska, badając młodych Polaków (18- i 19-latków) wykryła, że ci z nich, którzy identyfi kują się z polskością, wysoko cenią sobie rodzinność, harmonię, dobre relacje z ludźmi, przyjaźń, możliwość wpływania na politykę i ekonomię, aktywność polityczną i umiarkowanie w opiniach politycznych26. Te rezultaty wiążą się z efektami
psy-chologicznej diagnozy kultury polskiej dokonanej przez Pawła Boskiego27.
Wyni-ka z niej, że tradycyjnym polskim wymiarem kulturowym jest humanizm, przeja-wiający się prospołecznym nastawieniem do ludzi, potrzebą utrzymywania bliskich i długotrwałych relacji w obrębie rodziny, grupy przyjacielskiej, zachowaniem pa-mięci o przeszłych pokoleniach, wyższą kulturą duchową, intelektualną i kurtuazją wobec kobiet. Dla Polaków – jak pisze Boski – „kwintesencją humanizmu” był Jan Paweł II, ponieważ w ich przekonaniu był osobą najpełniej realizującą idee pol-skiego humanizmu28. To przekonanie jest wypadkową dostrzeżenia podobieństw
24 Z. Chlewiński, Patriotyzm i nacjonalizm. (Myśli psychologa) [w:] Christianitas et cultura
Eu-ropae. Księga jubileuszowa profesora Jerzego Kłoczkowskiego, H. Gapski (red.), Lublin 1998.
25 D. Mostwin, Trzecia wartość. Formowanie się nowej tożsamości polskiego emigranta w
Amery-ce, Lublin 1985, s. 31, 131.
26 K. Skarżyńska, Patriotyzm…, op.cit., s. 43. 27 P. Boski, op.cit., s. 371–401.
w zakresie: „1) poczucia tożsamości z rodakiem, 2) własnej religijności oraz 3) tej samej cechy – humanizmu – po stronie badanych”29.
Drugim właściwym wymiarem kultury polskiej jest sarmatyzm, będący zbio-rem wielu naszych narodowych wad, na przykład takich jak: niechęć do ugody, gorące spory i debaty polityczne, podejrzliwość wobec czyjegoś sukcesu, brak dyscypliny społecznej itd.30 W polskość wpisana jest też skłonność do
narzeka-nia. Bogdan Wojciszke wraz ze swoimi współpracownikami wykazali, że Polacy są ustawicznie niezadowoleni ze stanu rodzinnych fi nansów, z sytuacji w ojczyź-nie i z ludzi, którzy w ojczyź-niej rządzą, z perspektyw na przyszłość31. Narzekamy bez
powodu prawie na wszystko. Jeżeli już jesteśmy z czegoś zadowoleni, to tylko z naszych dzieci, współmałżonków i relacji z członkami rodziny. W związku z powyższym przyjęto tezę o istnieniu „polskiej normy negatywności”, która nakazuje nam prezentować owo niezadowolenie pomimo strat emocjonalnych, jakie ponosimy32. Czy narzekanie o stanie państwa jest wyrazem patriotycznej
troski, trudno w tym momencie rozstrzygnąć, ale warto byłoby podjąć tego ro-dzaju badania.
Ponieważ najnowsza historia Polski obfi towała w zdarzenia rozpalające serca i umysły rodaków, zmienił się również status Polski w świecie (członkostwo UE), nie tylko dużo mówiło się o patriotyzmie, ale też zaczęto go badać. Przyjrzyjmy się bliżej wybranym efektom tych prac z ostatnich dwudziestu lat.
Postawy Polaków wobec ojczyzny i narodu zainteresowały Duff y’ego, Sullivana i Polakiewicza33. W 1991 roku przeprowadzili oni na grupie 47 polskich
obywate-li – różnych pod względem etnicznym, zawodowym i reobywate-ligijnym – badania tech-niką Q-sort oraz zamknięte i otwarte wywiady. Na podstawie uzyskanych danych wyróżnili sześć różnych nacechowanych politycznie wizji możliwego ustosunko-wania Polaków do własnego kraju (zob. tab. 1). Nazywają je perspektywami pa-triotyzmu, nie różnicując jednak patriotyzmu od nacjonalizmu, co w kontekście polskiej tradycji rozumienia patriotyzmu oraz empirycznych dowodów na odręb-ność patriotyzmu od nacjonalizmu jest dyskusyjne. Ponadto trudno rozstrzygnąć, na ile badana grupa była reprezentatywna dla wszystkich polskich obywateli.
29 Ibidem. 30 Ibidem, s. 397.
31 B. Wojciszke, W. Baryła, Kultura narzekania, czyli o psychicznych pułapkach ekspresji
niezadowo-lenia [w:] Jak Polacy przegrywają, jak Polacy wygrywają, M. Drogosz (red.), Gdańsk 1995, s. 37–38.
32 Ibidem, s. 39.
33 D.M. Duff y, J.I. Sullivan, L.A. Polakiewicz, Patriotic Perspectives In Contemporary Poland:
Mimo wszystko wyodrębnione przez badaczy odmienne zapatrywania Polaków na temat patriotyzmu zwracają uwagę na bogactwo i różnorodność treściową postaw wobec własnej ojczyny i narodu.
Tabela 1. Koncepcje postaw narodowych Polaków według Duff y’ego, Sullivana i Pola-kiewicza34 PATRIOTYZM Instynktowny antykapitali-styczny Kapitalistycz- no-demokra-tyczny Refl eksyjno--uczestniczący Religijno-sym-boliczny Ojczyźniano- -arystokra-tyczny Antypatrio-tyzm – wiąże się z silnymi uczu-ciami i instynktami wobec ojczyzny – pozbawiony jest wymiaru ekonomicznego – jest ściśle związany z soc-jalizmem – odcina się od socjalizmu, skupiając się na ekonomicznej działalności na rzecz ojczyzny – jest aktyw-nym uczestnic-twem w poli-tycznym życiu kraju – akcentuje ważność za-angażowania w społeczne, ekonomiczne i polityczne problemy kraju – jest senty-mentem, ale wymaga też intelektualnego wysiłku i cięż-kiej pracy – jest symbo-liczny, roman-tyczny zgodnie z hasłem: „Bóg, honor, ojczyna” – odrzucający komunizm – obejmujący nieufność i niechęć do Rosjan – zawierający przyzwolenie na blokadę ekonomicz-nego rozwoju kraju, jeśli byłby sprzeczny z interesem społecznym czy ekologią – zawiera sąd o wyjątkowo-ści ojczyzny i dumę z niej – koncentruje się na obowiąz-kach względem kraju – obejmuje akceptację ekonomicz-nych reform oraz poddanie etniczno-na-rodowych identyfi kacji dobru ojczyny, a więc interesy mniejszości muszą być podporządko-wane interesom całego kraju – negują sym-bole narodowe oraz wszelkie przejawy pa-triotycznych uczuć czy działań, z eko-nomicznymi włącznie – cechuje go podejrzliwość wobec decyzji rządowych
Źródło: Opracowanie własne.
Mniej więcej w tym samym czasie, kiedy Duff y, Sullivana i Polakiewicza son-dowali, jak Polacy koceptualizują patriotyzm, Agnieszka Kloskowska zapytała stu lubelskich studentów o ich rozumienie pojęć ojczyzna i patriotyzm35. Okazało się,
34 Ibidem.
35 A. Kloskowska, „Kraj, do którego się wraca”. Czym jest ojczyzna dla lubelskich studentów? [w:]
że przede wszystkim wiązali oni miłość do ojczyzny z dbaniem o dobro wspólne36.
Podkreślano bowiem, że patriotą jest ten, kto realizuje to, co do niego należy, pra-cuje i uczestniczy w życiu społeczno-polityczno-kulturowym swojego kraju. Naj-mocniej zaznaczył się zatem powinnościowy aspekt patriotyzmu, mający zapewne swoje podłoże w zmianie, jaka zaszła w sytuacji polityczno-gospodarczej Polski i w poczuciu potrzeby „nadrabiania straconego czasu” w sferze gospodarczej kra-ju w stosunku do państw Europy Zachodniej.
Jednocześnie ówcześni młodzi Polacy byli dość patriotyczną grupą. Wskazują na to chociażby ustalenia Edwina Poppe, który zebrał między innymi dane doty-czące poziomu patriotyzmu i nacjonalizmu u młodzieży licealnej w sześciu krajach Europy Wschodniej. Wynikało z nich, że najbardziej patriotyczni byli Bułgarzy, a w dalszej kolejności Polacy i Węgrzy, następnie Czesi i Białorusini, a na końcu Rosjanie. Ci ostatni byli też najbardziej nacjonalistyczni, a Polacy i Czesi – naj-mniej37. Badania te przebiegały w ramach międzynarodowego programu
badaw-czego „National and ethnic sterotypes in Estern Europe”. W Polsce przeprowadzi-ła je Krystyna Skarżyńska na grupie 214 warszawskich maturzystów i ich rodziców38.
Uzyskane wyniki ujawniły, że między nacjonalizmem a patriotyzmem istnieje róż-nica funkcjonalna, ponieważ patriotyzm wiązał się z przychylnością wobec roda-ków i wysoką oceną kompetencji własnego narodu, a nacjonalizm – z wysoką ocenę jego właściwości moralnych (uczciwością, religijnością). Jednakże poziom patriotyzmu u licealistów i ich rodziców był wyższy niż poziom nacjonalizmu39.
Ponadto patriotyzm okazał się nie tylko „wyrazistą” postawą, ale też dość szeroko aprobowaną40.
36 Badania Agnieszki Kłoskowskiej były elementem szerszego programu badawczego
realizowa-nego przez polonistów i neofi lologów UMCS pod kierunkiem Jerzego Bartmińskiego. Celem tego programu było ustalenie, co znaczą i jak funkcjonują w myśleniu młodej inteligencji w kilku krajach europejskich (10) pojęcia: „ojczyzna”, „patriotyzm”, internacjonalizm” i „kosmopolityzm”. Badania przeprowadzono specjalnie skonstruowaną ankietą PATRIA, która składała się z 10 pytań, np. o de-fi nicję znaczenia słowa „ojczyzna”, o poczucie bycia Europejczykiem. Ponadto zawierała ona zdania do uzupełnienia, np. „Ktoś jest patriotą, ponieważ…” lub „Ktoś jest patriotą, ale…”.
37 Por. K. Skarżyńska, Człowiek…, op.cit., s. 281.
38 Celem tych badań było sprawdzenie, jaka jest intensywność różnych elementów postaw
pa-triotycznych maturzystów oraz jak intensywność tych postaw wiąże się z percepcją różnych cech Polaków i sąsiednich grup narodowych i mniejszości niemieckiej. Dobór próby był losowy, a badania przeprowadzono za pomocą specjalnie skonstruowanej Skali Patriotyzmu-Nacjonalizmu, skal ocen cech Polski i Polaków oraz cech przedstawicieli wybranych narodowości.
39 K. Skarżyńska, E. Poppe, Patriotyzm…, op.cit., s. 187.
40 Średnie wskaźniki patriotyzmu dla obu grup oscylowały wokół 7 w skali 9-punktowej, przy
Na temat postaw narodowych Polaków spory materiał empiryczny zebrał Piotr Radkiewicz, uczestnicząc w realizacji polskiej części międzynarodowego projektu badawczego „International Social Survey Programme”41. W roku 1995
przeprowa-dził sondażowe badania na reprezentatywnej próbie losowej dorosłych rodaków, w których wziął pod uwagę pasywny nacjonalizm (poczucie wyższości i chęć do-minacji nad innymi), ksenofobię, dumę narodową i dumę państwową Polaków42.
Dokonane przez niego analizy wykazały, że w porównaniu z krajami postkomuni-stycznymi rodacy byli najmniej ksenofobiczni, ale ich poczucie dumy z państwa nie odbiegało od średniego poziomu dla tych krajów. Natomiast ich duma naro-dowa była na bardzo niskim poziomie przy jednoczesnym wysokim poziomie nacjonalizmu43. Jednocześnie okazało się, że między oboma rodzajami dumy
a biernym nacjonalizmem są dodatnie powiązania44. Radkiewicz powtórzył te
badania w roku 2002, również na reprezentatywnej próbie dorosłych Polaków45.
Okazało się, że: 1) poziom ksenofobii był jeszcze niższy, 2) w odniesieniu do dumy państwowej nic nie uległo zmianie, 3) osłabł bierny nacjonalizm, 4) duma naro-dowa nieco się nasiliła, 5) utrzymały się pozytywne związki między rodzajami dumy a nacjonalizmem46.
Permanentnie jesteśmy zatem niezadowoleni ze stanu państwa, ale stajemy się coraz bardziej tolerancyjni i otwarci na innych. Ponadto zaczynamy cenić sobie nasze dziedzictwo kulturowe, które jest cząstką większej całości, a mianowicie uniwersalnego systemu kultury symbolicznej47. W skład tego systemu wchodzi
między innymi religia. Wprawdzie Radkiewicz ujawnił, że respondenci nie spo-strzegają katolicyzmu jako „szczególnie esencjonalnej cechy polskości”, to jednak wciąż bycie katolikiem dla około połowy badanych osób było ważnym aspektem polskiej tożsamości narodowej48. Związek między katolicyzmem a polskim
patrio-41 P. Radkiewicz, Postawy narodowe Polaków w okresie zmiany systemowej. Próba diagnozy i
za-rys tendencji rozwojowych [w:] Demokracja w Polsce, U. Jakubowska, K. Skarżyńska (red.), Warszawa
2005, s. 259.
42 Badania miały charakter ilościowy. Próbka badawcza liczyła 1603 osoby. Wskaźnikiem dumy
narodowej były odpowiedzi na pytanie o odczuwanie dumy z: historii, kultury, nauki, sztuki, litera-tury, osiągnięć militarnych i sportowych. Natomiast wskaźnikiem dumy państwowej były odpowie-dzi na temat: odpowie-działania demokracji w Polsce, odpowie-działania systemu socjalnego, politycznego znaczenia państwa w świecie, ekonomicznych osiągnięć Polski, równego sprawiedliwego traktowania przez państwo różnych grup społecznych i mniejszości narodowych.
43 Ibidem, s. 264. Por. też: Z. Bokszański, Tożsamości zbiorowe, Warszawa 2007, s. 142–143. 44 Ibidem, s. 265–266.
45 Badaniami objęto 1522 osoby. 46 P. Radkiewicz, op.cit., s. 263–265. 47 A. Kłosowska, Kultury…, op.cit., s. 37.
tyzmem jest od dawna zauważany, podkreślany i analizowany49, ale jego
empirycz-ne potwierdzenie nie jest tak jednoznaczempirycz-ne. Z jedempirycz-nej strony mamy bowiem daempirycz-ne uzyskane od dorosłych mieszkańców Kielc i okręgu kieleckiego50, wskazujące na
istnienie pozytywnego związku między postawą patriotyczną i jej składnikami a postawą religijną51, ale z drugiej strony Krystyna Skarżyńska i Edwin Poppe
wy-kazali w omówionych powyżej badaniach, że religijność wiąże się z nacjonali-zmem, a nie z patriotyzmem52.
W latach 1995–1996 badania nad patriotyzmem Polaków w aspekcie jego roli w warunkowaniu zachowań społecznych prowadziła Jolanta Szczurkowska53. Ich
istotą było sprawdzenie, czy patriotyzm determinuje przedkładanie rodaka (swo-jego) ponad inne grupy narodowościowe (obcego) w różnych życiowych sytu-acjach oraz czy patriotyzm i miejsce osiedlenia się respondentów (łącznie) mogą modyfi kować owe preferencje54. Analizy uzyskanych wyników rozpoczęto od
usta-lenia natężenia postaw patriotycznych badanych. Okazało się, że 91,5% respon-dentów prezentowało bardzo silną i silną pozytywną postawę patriotyczną. Oni też wykazywali mniejszą niechęć do Polaka niż słabi patrioci. Ponadto ujawniono, że osoby o wysokim poziomie emocjonalnego i behawioralnego patriotyzmu istot-nie bardziej faworyzują rodaka w sytuacjach zlecania inwestycji krajowych, anga-żowania do pracy, sprzedawania polskich dóbr trwałych, nagradzania za wkład w rozwój polskiej gospodarki i kultury oraz udzielania pomocy. Natomiast aspekt poznawczy patriotyzmu sprzyjał otwartości wobec grup obcych w sytuacjach
usta-49 Por. M.J. Bocheński, O patriotyzmie, Warszawa 1989, s. 16; K. Chałas, S. Kowalczyk,
Wycho-wanie ku wartościom narodowo-patriotycznym, Lublin–Kielce 2006, s. 39; K. Libelt, O miłości ojczy-zny, Kijów 1916, s. 75; A. Walicki, Trzy patriotyzmy, Warszawa 1991, s. 82.
50 Por. S. Ślusarczyk, Postawa patriotyczna a postawa religijna, niepublikowana praca
magister-ska, Akademia Świętokrzymagister-ska, Kielce 2005, s. 63.
51 Badania przeprowadzono na losowo dobranej próbie 102 osób narodowości polskiej,
wyko-rzystując dwa testy, mianowicie Kwestionariusz Postaw Patriotycznych (KPP) konstrukcji Jolanty Szczurowskiej oraz Kwestionariusz Postaw Religijnych w opracowaniu Władysława Prężyny. Dobór próby był losowy; wszyscy respondenci byli narodowości polskiej i wyznania rzymskokatolickiego, w wieku od 18 do 60 lat.
52 K. Skarżyńska, E. Poppe, Patriotyzm…, op.cit., s. 190; K. Skarżyńska, Różne oblicza…, op.cit.,
s. 48.
53 J. Szczurkowska, Postawy patriotyczne i miejsce osiedlenia a preferencje wybranych grup
naro-dowościowych (Studium empiryczne), niepublikowana praca doktorska, KUL, Lublin 1997, s. 212–215;
J. Szczurkowska, Z. Zaleski, Psychologia…, op.cit., s. 120–121.
54 W tych badaniach wykorzystano dwie skale własnej konstrukcji: Kwestionariusz Postaw
Pa-triotycznych oraz Kwestionariusz Preferencji Narodowościowych. Obie skale spełniały wymogi psy-chometryczne. Dobór próby był losowy i objął nie tylko dorosłych Polaków z różnych regionów kraju, w tym reemigrantów, ale też i pierwsze pokolenie emigrantów w USA mających polskie oby-watelstwo. W sumie przebadano 235 osoby w wieku od 20 do 65 lat.
lania obowiązkowych opłat (np. kredytowych, podatkowych) lub cen za określone dobra. Obcy był też bardziej preferowany, gdy występował w roli inwestora lub gdy jego działanie było pożądane i dobre.
Jolanta Szczurkowska dokonała pomiarów intensywności postawy patriotycz-nej dorosłych Polaków jeszcze trzykrotnie: 1) do kwietnia 2005 roku, 2) zaraz po śmierci Papieża (w przeciągu 5 dni od jego śmierci), 3) w 2009 roku (w momencie nasilania się kryzysu światowego)55. W sumie wzięła pod uwagę dane od 459
do-rosłych Polaków56. Ustaliła, że:
1) najwyższy poziom patriotyzmu prezentowały osoby badane w roku 1995, w czasie politycznych przemian w Polsce;
2) śmierć Papieża–Polaka nasiliła na tyle patriotyzm behawioralny, że osiągnął on poziom podobny do tego z roku 1995;
3) nasilenie patriotyzmu wraz z upływem czasu zmniejszyło się, szczególnie w zakresie komponentu poznawczego (drastycznie spadł poziom wiedzy o ojczyźnie w porównaniu z rokiem 1995);
4) u jednostek subiektywnie doświadczających w swoich rodzinach następstw kryzysu ekonomicznego patriotyzm nasilił się w porównaniu z patriotyzmem osób niemających takich problemów, i to na tyle, że osiągnął poziom nieróż-niący się od tego z 1995 roku (z wyjątkiem komponentu poznawczego)57;
5) problemy natury politycznej bardziej nasilają patriotyzm niż natury ekono-micznej.
Sumując, intensywność patriotyzmu w jego poszczególnych aspektach odpo-wiednio maleje lub rośnie w zależności od tego, czy doświadczamy względnego spokoju w ojczyźnie, czy uczestniczymy w specyfi cznych wydarzeniach w niej zachodzących. Szczególnie nasz patriotyzm nasila się, gdy trzeba o coś dla ojczyny walczyć, o jej przyszły kształt polityczny, dobrobyt itp., a – jak zauważył Jan
No-55 J. Szczurkowska, Patriotyzm dwóch pokoleń [w:] Pedagogika społeczna w służbie rodzinie,
K. Gąsior, T. Sakowicz (red.), Kielce 2005; J. Szczurkowska, Zmiany w postawie patriotycznej jako
odzwierciedlenie społeczno-polityczno-ekonomicznych doświadczeń polskich rodzin [w:] Materiały II Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej pt. „Rodzina fundamentem rozwoju i wychowania człowieka”,
Gdańsk 2009, s. 37.
56 Aby porównywane grupy respondentów były równoważne, wyłączono z analiz grupę polskich
emigrantów uczestniczący w badaniach w 1995 roku. Pomiaru patriotyzmu dokonano w taki sam sposób jak w roku 1995. Dobór ogólnopolskiej próby był losowy.
57 Badania miały charakter ilościowy. Wskaźnik subiektywnego doświadczania kryzysu
ekono-micznego w rodzinach składał się z siedmiu pytań dotyczących poczucia doświadczania kryzysu ekonomicznego przez siebie i członków rodziny, np. Jak bardzo kryzys ekonomiczny dotknął Ciebie
i Twoją rodzinę? Jak bardzo w Twoim odczuciu wzrosło obciążenie fi nansowe Twojej rodziny z powodu np. spłaty kredytów?
wak-Jeziorański (2004) – traci na temperaturze w czasach pokoju, spokoju i sta-bilności ojczyzny58.
W ostatnich latach zanotowano również spadek natężenia patriotyzmu u pol-skich gimnazjalistów. Wykazały to badania edukacyjne prowadzone przez Inter-national Civic and Citizenship Education na losowych próbach uczniów z wielu krajów59. Jeszcze w roku 1999 polscy 14-latkowie byli obok uczniów z Cypru i
Gre-cji najbardziej patriotyczną grupą60, ale już w 2009 roku patriotyzm polskich
uczniów spadł poniżej średniej międzynarodowej61.
Zanim Polska przystąpiła do Unii Europejskiej, obawiano się, że patriotyzm rodaków będzie czynnikiem hamującym ich chęć znalezienia się w europejskiej wspólnocie. Zespół badaczy pod kierunkiem Zbigniewa Zaleskiego, sondując po-stawy wobec przystąpienia Polski do UE, dwukrotnie ustalał, jaki jest związek między postawą patriotyczną a postawami pro- lub antyunijnymi (referendalny-mi). Pierwsze badanie z roku 1998 wykazało62, że obawy eurosceptyków są
prze-sadzone, ponieważ osoby o wysokim poziomie patriotyzmu w aspekcie zarówno poznawczym emocjonalnym, jak i behawioralnym przejawiały dużą otwartość na UE, a zarazem dawały wyraz mocnego zakotwiczenia w ojczyźnie i troski o nią63.
W roku 2003 ten kierunek powiązań między patriotyzmem a postawami w sytuacji referendalnej utrzymał się64. Patriotyzm wyrażający się poprzez pielęgnowanie
dorobku kultury i historii Polski, poszanowanie języka ojczystego, dbałości o roz-wój cywilizacyjny kraju i tolerancję wobec innych narodów jest tym zjawiskiem, które sprzyja otwartości na UE. Ponadto aspekt poznawczy patriotyzmu, będący
58 J. Nowak-Jeziorański, Patriotyzm i nacjonalizm [w:] Europa wspólnych wartości.
Chrześcijań-skie inspiracje w budowaniu zjednoczonej Europy, S. Zięba (red.), Lublin 2004, s. 245–246.
59 Badania te przeprowadza się co kilka lat metodą sondażu diagnostycznego. Ich celem jest
ustalenie poziomu wiedzy obywatelskiej uczniów, ich aktywności społecznej oraz religijnego zaan-gażowania. W roku 1999 uczestniczyło w nich 90 tysięcy młodych ludzi z 28 krajów, a w 2009 prze-badano 140 tysięcy uczniów z 38 krajów. W Polsce koordynatorem tych badań jest Krzysztof Koseła.
60 K. Koseła, Polska młodzież w świetle badań międzynarodowych, „Polityka Społeczna” 2007,
nr 10, s. 4–5.
61 W. Szultz, J. Ainley, J. Fraillon, D. Kerr, B. Losito, Initial Findings from the IEA International
Civic and Citizenship Education Study, Roma 2010, s. 26.
62 Tymi badaniami objęto 171 osób w wieku od 18 do 58 lata z obszaru wschodniej Polski. Do
badania postawy patriotycznej wykorzystano Kwestionariusz Postaw Patriotycznych (KPP) kon-strukcji Jolanty Szczurowskiej oraz Kwestionariusz Europejski, opracowany przez zespół badaczy pod kierunkiem Zbigniewa Zaleskiego.
63 Z. Zaleski, Psychologia…, op.cit., s. 71–78.
64 W drugim badaniu uczestniczyły 473 dorosłe osoby z południa i wschodu Polski.
Wykorzy-stano w nim KPP zmodyfi kowany przez Edytę Szot i Ewę Ciesielską oraz Przedrefendalny kwestio-nariusz stosunku Polaków wobec UE, też przygotowany przez wspomniany wyżej zespół badaczy.
wiedzą o ojczyźnie i narodzie, warunkował większą przychylność wobec ludzi innych narodowości oraz większą odpowiedzialność za własny kraj65. Natomiast
badanie związku między dumą i wstydem z bycia Polakiem a postawiami pro- i anyunijnymi między innymi wykazało, że duma narodowa jako aspekt patrioty-zmu implikuje niechęć do łączenia się w obrębie UE66. Biorąc pod uwagę fakt, że
w większość respondentów czuła się dumna z bycia Polakiem (70,53%), nie napa-wało to optymizmem, ale jednocześnie wykazano, że u tych osób, u których ist-nieje przekonanie o pozytywnej ocenie Polaków w Europie, duma sprzyja integra-cji z krajami UE67.
Wśród wielu pytań o stosunek do Unii – w omawianym wyżej pierwszym ba-daniu – znalazło się też zapytanie rodaków różniących się nasileniem patriotyzmu o ich chęć opuszczenia ojczyzny i osiedlenia się w innym kraju. Okazało się, że wysoki poziom patriotyzmu w aspekcie emocjonalnym i behawioralnym jest czyn-nikiem hamującym tendencję do emigracji. Istnienie tego rodzaju związku zaob-serwowano również w innych badaniach68 przeprowadzonych na grupie młodych
Polaków69 . Ustalono bowiem, że 69,57% i 73,91% silnych odpowiednio
emocjo-nalnie i behawioralnie patriotów nie chce opuścić ojczyzny. Jednakże aż 43% osób z całej grupy zadeklarowało pragnienie wyjazdu z kraju, a tylko 24% nie chciałoby go opuszczać. Pozostałe osoby wahały się, czy wyjechać z Polski. Tym, co ludzi przede wszystkim skłania do wyjazdu, jest brak pracy i perspektyw rozwoju oso-bistego, a tym, co ich zatrzymuje w ojczyźnie, jest przywiązanie do niej i do rodzi-ny. Często z tego też względu rodacy wracają do kraju z emigracji, choć najczęst-szym powodem jest utrata pracy70. Z badań Jolanty Szczurkowskiej wynikało, że
nie ma między reemigrantami a emigrantami i pozostałymi w ojczyźnie rodakami różnicy w patriotyzmie (z wyjątkiem komponentu poznawczego), ale tylko13,73%
65 Z. Zaleski, Psychologia…, op.cit., s. 79–92. Por. też: J. Szczurkowska, Postawy…, op.cit.,
s. 256.
66 Celem badania było ustalenie, jak poczucie osobistej dumy lub wstydu z bycia Polakiem
wią-że się z gotowością do integracji z UE. Badanie miało charakter ilościowy. Wykorzystano w nim Kwestionariusz Poczucia Wstydu i Dumy konstrukcji Moniki Bąk oraz Przedrefendalny kwestiona-riusz stosunku Polaków wobec UE. Badaniami objęto 302 osoby.
67 Z. Zaleski, Psychologia…, op.cit., s. 101, 106
68 Por. A. Bańka, Postawa patriotyczna młodych ludzi a ich chęć opuszczenia ojczyzny,
niepubli-kowana praca licencjacka PWSZ, Tarnobrzeg 2006, s. 40 i 47.
69 Badaniami objęto 100 osoby w wieku od 18 do 25 lat, narodowości polskiej, z regionu
central-nej i południowo-wschodniej Polski. Dobór próby był losowy. Do badania patriotyzmu zastosowano KPP konstrukcji Jolanty Szczurowskiej, natomiast chęć opuszczenia ojczyzny diagnozowano tech-niką ankiety.
70 J. Szczurkowska, Postawy…, op.cit., s. 205–206; K. Iglicka, Powroty Polaków po 2004 roku.
reemigrantów podało tęsknotę za ojczyną jako powód powrotu do kraju71.
Krysty-na Iglicka zwraca uwagę Krysty-na niewykorzystany potencjał ludzi zarówno powracają-cych do Polski, jak i tych żyjąpowracają-cych na emigracji, chociaż w dłuższej perspektywie spodziewa się między innymi transferu kapitału ekonomicznego, społecznego i kulturowego z kraju emigracji do ojczyzny, co powinno przynieść zmiany w sys-temach narodowych wartości, norm, symboli, technologii itp.72 Ten potencjał
emi-grantów i reemiemi-grantów jest więc swoistego rodzaju dobrem narodowym, albo-wiem może przyczynić się do rozwoju ojczyzny.
Pojęcie dobra narodowego odnosi się nie tylko do tego wszystkiego, co warun-kuje postęp w ojczyźnie, ale obejmuje też dziedzictwo kulturowe z dobrymi i złymi kartami historii kraju, wartości i normy, styl życia, sukcesy na arenie politycznej, sportowej, naukowej, obiekty materialne, bogactwa naturalne, budżet państwa itp.73 Janusz Grzelak w oparciu o wyniki z trzech sondaży społecznych,
przepro-wadzonych na reprezentatywnej próbie dorosłych Polaków, podaje, że w okresie od 1994 do 2001 roku znacznie wzrosła wrażliwość Polaków na dobro wspólne, a konkretnie coraz bardziej ich obchodzi nadmierne eksploatowanie tego dobra74.
Ta troska sugeruje, że dobro wspólne ma dla rodaków wartość pozytywną i może być przedmiotem ich dumy. Ponadto dbałość, wzbogacanie i ochrona dobra naro-dowego jest jedną z podstawowych powinności patrioty i możliwych form jego aktywności. Jolanta Szczurowska empirycznie wykazała, że w sytuacjach wyboru patrioci wolą własnymi rękami „budować” dobro wspólne (zjawisko faworyzacji swojego)75. Nie chcą, aby robili to obcy (Niemcy), choćby nawet mieliby to zrobić
lepiej. W innym badaniu76 weryfi kowała m.in. hipotezę o mniejszej tolerancji
sil-nych vs. słabych patriotów wobec czynów godzących w dobro narodowe lub przed-stawiciela narodu77. Uwzględniała przy tym przynależność kategorialną sprawców,
71 J. Szczurkowska, Postawy…, op.cit., s. 205. 72 K. Iglicka, op.cit., s. 124–125.
73 K. Skarżyńska, Człowiek…, op.cit., s. 286–287.
74 J. Grzelak, Czy stajemy się lepsi? O nieoczekiwanym uspołecznieniu Polaków [w:] Jak Polacy
przegrywają, jak Polacy wygrywają, M. Drogosz (red.), Gdańsk 1995, s. 121.
75 J. Szczurkowska, Postawy…, op.cit., s.234–235, J. Szczurkowska, Z. Zaleski, Postawa…, op.cit.,
s. 128.
76 J. Szczurkowska, Postawa patriotyczna a tolerancja wobec czynów osób różnych kategorii
spo-łecznych [w:] O przekraczaniu granic własnych ograniczeń – z perspektywy psychotransgresjonizmu,
I. Pufal-Struzik (red.), Kraków 2008.
77 W omawianym badaniu zastosowano dwa narzędzia badawcze: wspomniany już
Kwestiona-riusz Postaw Patriotycznych (KPP) oraz Saklę Tolerancji (ST) opracowaną przez Irenę Dzwonkow-ską. ST poprzedzano opisami wybranych (w oparciu o oceny uzyskane od 65 osób) czynów godzących w dobro narodowe lub przedstawiciela narodu. Dobór próby był losowy. Uczestniczyło
to jest: Swój, Swój polityk, Obcy, Obcy polityk. Otrzymane wyniki potwierdziły powyższe założenie, a ponadto okazało się, że im Polacy więcej wiedzą na temat ojczyzny i więcej dla niej robią, tym są bardziej nietolerancyjni wobec niszczenia tego, co jest zasobem materialnym ojczyzny (mostu). Oprócz tego ujawniła się większa nietolerancja silnych vs. słabych patriotów (szczególnie w aspekcie emo-cjonalnym) wobec fałszowania historii Polski oraz mówienia niepochlebnie o pol-skim prezydencie (gdy prowadzona badania prezydentem RP był Lech Kaczyński). Co ciekawe, wszyscy badani, bez względu na nasilenie patriotyzmu, wykazali mniejszą tolerancję wobec wygłaszania negatywnych uwag pod adresem prezy-denta, gdy robił to Obcy polityk niż Swój. Ujawnione efekty z jednej strony dobrze wpisują się w powyżej omówione właściwości polskie kultury, a z drugiej strony można je wyjaśnić, odwołując się do teorii tożsamości społecznej, a konkretnie do działania mechanizmu ochrony pozytywnej oceny grupy własnej78. Dla patrioty
utożsamiającego się z narodem dobro wspólne ma zwykle wartość pozytywną i może być przedmiotem jego dumy. Zbigniew Bokszański podaje, że Polacy są jedynie dumni z własnej historii, sztuki i literatury79. Powinnością patrioty czasów
pokoju staje się zatem budowanie podstaw dla dumy z osiągnięć kraju również w innych dziedzinach.
4. Podsumowanie
Powyższy przegląd badań uprawnia do stwierdzenia, że Polacy w większości czu-ją się patriotami, choć ich patriotyzm ma różne barwy. Ta rozmaitość treściowa patriotyzmu wyraża się w ich emocjonalno-ewaluatywnym, behawioralnym i po-znawczym stosunku wobec ojczyzny i narodu. Ponadto patriotyzm pełni regula-cyjną rolę w relacjach na linii swój–obcy, albowiem może warunkować otwartość na ludzi innych ojczyzn lub może mieć zachowawczy charakter, a ponadto może sprzyjać faworyzacji swojego lub obcego.
Pomimo złożoności tego zjawiska ustalono, że patriotyzm wiąże się z humani-zmem kultury polskiej, większą przychylnością wobec własnego narodu, ale z dru-giej strony może dodatnio korelować z nacjonalizmem. Począwszy od połowy lat 90., obserwuje się jednak powolny spadek nasilenia postaw nacjonalistycznych
w badaniach 275 Polaków, w wieku od 19 do 60 lat, ze wszystkich regionów kraju, z wyjątkiem Polski Północnej.
78 Por. H. Tajfel, Tożsamość…, op.cit., s. 151–180; H. Tajfel, J.C. Turner, An Integrative…, op.cit.,
s. 33–47.
i ksenofobicznych rodaków, natomiast wzrasta ich duma narodowa. Ponadto wie-le osób o wysokim poziomie patriotyzmu jest otwartych na zjednoczoną Europę. W tym kontekście można zatem zadać sobie pytanie, czy coś „drgnęło” w kierun-ku pozytywnego myślenia rodaków na temat tego, jak widzą nas inne narody. Warto byłoby też sprawdzić, czy nasze poczucie wartości jako narodu wzrosło, bo badania jeszcze do niedawna wskazywały, że jest niskie80. Jeśli tak, to miałoby to
duże znaczenie dla wszystkich tych, którzy w celach zarobkowych udają się poza granice naszego kraju. Z pewnością czuliby się na obczyźnie pewnie, znając dobrą wartość „narodowego MY”. Obecnie przede wszystkim opuszczają ojczyznę ludzie młodzi o słabym nasileniu patriotyzmu, ale nie oznacza to, że przestają kochać Polskę i czuć się Polakami81. Bycie emigrantem czy reemigrantem niewiele zmienia
w kwestii darzenia ojczyzny silnymi uczuciami i pragnienia działania na jej rzecz.
Poprawa narodowego poczucia wartości mogłaby też zmodyfi kować stosunek patriotów do obcokrajowców w naszym kraju. Na dzień dzisiejszy wiemy, że zja-wisko faworyzacji członków własnej grupy w wypadku wielu Polaków o wysokim poziomie emocjonalnego i behawioralnego patriotyzmu jest wybiórcze, przede wszystkim pojawia się na płaszczyźnie gospodarczej. Zaznacza się w tym racjonal-ność postępowania patriotów dających pierwszeństwo rodakowi w dziedzinach, od których zależy jego byt. Można się jedynie zastanawiać, na ile jest to efekt troski, a na ile lęku przed byciem zdominowanymi przez obcych. Pewnie z tych też po-wodów wielu patriotów nie chce, aby „obcy” uczestniczyli w pomnażaniu naszego dobra narodowego. Ponadto nie tolerują oni niszczenia tego, co tworzy dobro wspólne. Nie godzą się na fałszowane historii Polski, obrażanie głowy państwa przez obcych (szczególnie polityków).
Jak pisze Kosterman i Feshbach, w każdym państwie obserwuje się „przypływy i odpływy patriotyzmu”82. Można by powiedzieć, że patriotyzm jest barometrem
stanu ojczyzny, albowiem jest czuły na rozmaite wydarzenia jej dotyczące, jej kon-dycję i pozycję w świecie. Czasy, w jakich teraz żyją Polacy, są wreszcie spokojne. Nic więc dziwnego, że notujemy w kraju stopniowe „ochładzanie się” patriotyzmu, szczególnie w odniesieniu do wiedzy o ojczyźnie. W tym zakresie rysuje się ważny
80 Por. np. P. Mlicki, N. Ellemers, Being Diff erent or Being Better? National Stereotypes and
Iden-tifi cations of Polish and Dutch Students, „European Journal of Social Psychology” 1996, Vol. 26,
s. 97–114; M. Bilewicz, Zagrożenie tożsamości czy pozytywnego wizerunku? Poznawcze i afektywne
reakcje na zagrożenie statusu grupy własnej [w:] Myślenie stereotypowe i uprzedzenia. Mechanizmy poznawcze i afektywne, M. Koft a (red.), Warszawa 2004, s. 41–58.
81 Por. K. Grabowska-Garczyńska, I’m from Poland – o tożsamości Polaków na obczyźnie,
„Kul-tura i Edukacja” 2009, nr 1, s. 90.
obszar działań, jakie winni podjąć polscy nauczyciele uczący przedmiotów huma-nistycznych i nauk o ziemi, bo im światlejszy naród, im więcej wie o ojczyźnie, tym mamy większą gwarancję na dalszy pokój.
L I T E R A T U R A :
Bańka A., Postawa patriotyczna młodych ludzi a ich chęć opuszczenia ojczyzny, niepubliko-wana praca licencjacka PWSZ, Tarnobrzeg 2006.
Bar-Tal D., Patriotism as Fundamental Beliefs of Group Members, „Politics and the Indivi-dual” 1993, No. 2.
Bar-Tal D., Przekonania społeczne w czasie nierozwiązywalnych konfl iktów, „Studia Psycho-logiczne” 1999, nr 2.
Bilewicz M., Zagrożenie tożsamości czy pozytywnego wizerunku? Poznawcze i afektywne
reakcje na zagrożenie statusu grupy własnej [w:] Myślenie stereotypowe i uprzedzenia. Mechanizmy poznawcze i afektywne, M. Koft a (red.), Warszawa 2004.
Billig M., Banalny nacjonalizm, Kraków 2008.
Blak T., Schmidt P., National Identity in a United Germany: Nationalism or Patriotism? An
Empirical Test with Representative Data, „Political Psychology” 2003, No. 2.
Bocheński M.J., O patriotyzmie, Warszawa 1989. Bokszański Z., Tożsamości zbiorowe, Warszawa 2007.
Boski P., Kulturowe ramy zachowań społecznych. Podręcznik psychologii międzykulturowej, Warszawa 2009.
Chałas K., Kowalczyk S., Wychowanie ku wartościom narodowo-patriotycznym, Lublin– –Kielce 2006.
Chlewiński Z., Patriotyzm i nacjonalizm. (Myśli psychologa) [w:] Christianitas et Kultura
Europae. Księga Jubileuszowa Profesora Jerzego Kłoczkowskiego, H. Gapski (red.), Lublin
1998.
Duff y D.M., Sullivan J.I., Polakiewicz L.A., Patriotic Perspectives in Contemporary Poland:
Confl ict or Consensus?, „Th e Polish Review” 1993, No. 3.
Feshbach S., Ludzka agresja a wojna [w:] Socjalizacja a agresja, A. Frączek, H. Zumkley (red.), Warszawa 1993.
Grabowska-Garczyńska K., Im from Poland – o tożsamości Polaków na obczyźnie, „Kultura i Edukacja” 2009, nr 1.
Grzelak J., Czy stajemy się lepsi? O nieoczekiwanym uspołecznieniu Polaków [w:] Jak Polacy
przegrywają, jak Polacy wygrywają, M. Drogosz (red.), Gdańsk 1995.
Karwowska, D., Jarymowicz M., Dostrzeganie pozytywnych i negatywnych stron
patrioty-zmu: o złożoności standardów wartościowania u osób o różnym stopniu dystynktywności schematu JA, „Przegląd Psychologiczny” 2003, nr 4.
Kloskowska A., „Kraj, do którego się wraca”. Czym jest ojczyzna dla lubelskich studentów? [w:] Pojęcie ojczyzny we współczesnych językach europejskich, J. Bartmiński (red.), Lu-blin 1993.
Kłoskowska, A. Kultury narodowe u korzeni, Warszawa 1996.
Koseła K., Polska młodzież w świetle badań międzynarodowych, „Polityka Społeczna” 2007, nr 10.
Kosterman R., Feshbach, S., Toward a Measure of Patriotic and Nationalistic Attitudes, „Political Psychology” 1989, No. 2.
Kwiatkowska A., Tożsamość a społeczne kategoryzacje, Warszawa 1999. Libelt K., O miłości ojczyzny, Kijów 1916.
Mlicki P., Ellemers N., Being Diff erent or Being Better? National Stereotypes and Identifi
ca-tions of Polish and Dutch Students, „European Journal of Social Psychology” 1996,
Vol. 26.
Mostwin D., Trzecia wartość. Formowanie się nowej tożsamości polskiego emigranta w
Ame-ryce, Lublin 1985.
Mummendey A., Klink A., Brown R., Nationalism and Patriotism: National Identifi cation
and Out-group Rejection, „British Journal of Social Psychology” 2001, Vol. 40.
Muszyński H., Rozwój moralny, Warszawa 1987.
Nowak-Jeziorański J., Patriotyzm i nacjonalizm [w:] Europa wspólnych wartości.
Chrześci-jańskie inspiracje w budowaniu zjednoczonej Europy, S. Zięba (red.), Lublin 2004.
Pyszczyński T., Solomon S., Greenberg J., In the Wake of 9/11. Th e Psychology of Terror,
Washington 2003.
Radkiewicz P., Postawy narodowe Polaków w okresie zmiany systemowej. Próba diagnozy
i zarys tendencji rozwojowych [w:] Demokracja w Polsce, U. Jakubowska, K.
Skarżyń-ska (red.), Warszawa 2005.
Schatz R.T., Staub E., Lavine H., On the Varieties of National Attachment: Blind Versus
Constructive Patriotism, “Political Psychology” 1999, Vol. 20.
Schulz W., Ainley J., Fraillon J., Kerr D., Losito B., Initial Findings from the IEA
Internatio-nal Civic and Citizenship Education Study, Roma 2010.
Skarżyńska K., Człowiek a polityka. Zarys psychologii politycznej, Warszawa 2005.
Skarżyńska K., Poppe E., Patriotyzm i nacjonalizm a spostrzeganie cech Polaków i innych
narodowości, „Przegląd Psychologiczny” 1993, nr 1/2.
Skarżyńska K., Różne oblicza i funkcje patriotyzmu [w:] Patriotyzm. Tożsamość narodowa.
Sołoma E., Lęk przed śmiercią, światopogląd a samoocena: omówienie teorii opanowania
trwogi, „Przegląd Psychologiczny” 1995, nr 1/2.
Szarota T., Niemiecki Michel. Dzieje narodowego symbolu i autostereotypu, Warszawa 1988. Szczurkowska J., Postawy patriotyczne i miejsce osiedlenia się a preferencje wybranych grup
narodowościowych, niepublikowana rozprawa doktorska KUL, Lublin 1997.
Szczurkowska J., Patriotyzm dwóch pokoleń [w:] Pedagogika społeczna w służbie rodzinie, K. Gąsior, T. Sakowicz (red.), Kielce 2005.
Szczurkowska J., Postawa patriotyczna a tolerancja wobec czynów osób różnych kategorii
społecznych [w:] O przekraczaniu granic własnych ograniczeń – z perspektywy psycho-transgresjonizmu, I. Pufal-Struzik (red.). Kraków 2008.
Szczurkowska J., Zaleski Z., Postawa patriotyczna a preferencje narodowościowe [w:]
Tra-dycje różnorodności kulturowej i religijnej w Europie Środkowo-Wschodniej, J.
Kłoczow-ski, S. Łukasiewicz (red.), Lublin 2003.
Szczurkowska J., Zmiany w postawie patriotycznej jako odzwierciedlenie
społeczno-polityczno-ekonomicznych doświadczeń polskich rodzin [w:] Materiały II Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej pt.: „Rodzina fundamentem rozwoju i wychowania człowieka”, Gdańsk 2009.
Ślusarczyk S., Postawa patriotyczna a postawa religijna, niepublikowana praca licencjacka Akademia Świętokrzyska, Kielce 2005.
Tajfel H., Tożsamość społeczna i zachowanie międzygrupowe, „Przegląd Psychologiczny” 1976, nr 2.
Tajfel H., Turner J. An Integrative Th eory of Intergroup Confl ict [w:] Th e Social Psychology of Intergroup Relations, W.G. Austin, S. Worchel (red.), Monterey 1979.
Walicki A., Trzy patriotyzmy. Trzy tradycje polskiego patriotyzmu i ich znaczenie
współcze-sne, Warszawa 1991.
Wojciszke B., Baryła W., Kultura narzekania, czyli o psychicznych pułapkach ekspresji
nie-zadowolenia [w:] Jak Polacy przegrywają, jak Polacy wygrywają, M. Drogosz (red.),
Gdańsk 1995.
Zabłotni J., Postawa patriotyczna harcerzy a ich poczucie odpowiedzialności, niepublikowa-na praca licencjacka PWSZ, Tarnobrzeg 2004.
Zaleski Z., Psychologia wsparcia dla nowej Europy. Polacy wobec referendum akcesyjnego
2003, Lublin 2007.
SUMMARY
Th is article is a diagnostic test of Polish patriotism based on the results of the last two decades of investigations. It was found that the most of Poles identify themselves as patri-ots, however their understanding of patriotism diff ers in content and is oft en politically
distinctive. Patriotism is expressed in the attitude towards the homeland and nation and moreover regulates the in-group and out-group relationships. Th e patriotism of Poles cor-relates to the humanism of Polish culture, benevolence towards one’s own nation and na-tionalism. Patriotism is not a barrier to uniting with other EU countries. On the other hand, Polish patriotism promotes Polish interests by favouring countrymen in the eco-nomic fi eld while defending against the destruction of the national standing, insulting of the president (especially by foreign politicians), and the falsifi cation of Polish history. Th ose who leave the homeland are “weak patriots”. Th ere is no diff erence in the emotional and behavioural patriotism among emigrants, re-emigrants and those who live in the country. Currently, there is a noticeable decrease in the intensity of patriotic attitudes, particularly in knowledge about homeland.
