Rozwój przedsiębiorstw przemysłowych i jego ocena w gospodarce rynkowej. Zeszyty Naukowe. Seria 2, Prace Habilitacyjne i Doktorskie nr 120

A K A D E M I A E K O N O M I C Z N A W P O Z N A N I U ZE S Z Y T Y NA U K O W E - SER IA II

P race doktorskie i habilitacyjne Zeszyt 120

WIKTOR GABRUSEWICZ

ROZWÓJ

PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH

I JEGO OCENA

W GOSPODARCE RYNKOWEJ

okładka przednia verso czysta

Poniższy tekst spoza publikacji:

Tytuł ten objęty jest autorskim i wydawniczym zakazem przetwarzania

oraz reprodukowania tekstu w jakiejkolwiek postaci. Obowiązuje

cytowanie go po wykorzystaniu całości lub nawet fragmentu.

ZESZY TY NA UK OW E - SER IA II P race doktorskie i habilitacyjne

Zeszyt 120

WIKTOR GABRUSEWICZ

ROZWÓJ

PRZEDSIĘBIORSTW PRZEMYSŁOWYCH

I JEGO OCENA

W GOSPODARCE RYNKOWEJ

fiE

KOMITET REDAKCYJNY

B ogusław G uzik, Edm und K urtys, Janusz P iasny, J erzy Skolik, A nton i S o b c za k (sekretarz), H alina Szulce (przewodnicząca),

Janusz W ierzbicki

R E C E N Z E N C I

Jan Duraj, J erzy R okita

R E D A K C J A W Y D A W N IC Z A

M a ria Zielińska

Wydano za zgodą Rektora Akademii Ekonomicznej w Poznaniu pismem z dnia 30. 12. 1991 znak: I/WU/456/91

IS S N 0860-3162

WYDAWNICTWO AKADEMII EKONOMICZNEJ W POZNANIU Adres Wydawnictwa: al. Niepodległości 10, 60-967 Poznań

tcl. 699-261 w. 1186

Wydanie 1. Nakład 200-ł- 20 egz. Ark. druk. 12,5. Ark. wyd. 16. Papier offset, kl. Ili 80 g. 70 x 100. Podpisano do druku i druk ukończono w marcu 1992 r.

DRUKARNIA UNIWERSYTETU IM. ADAMA MICKIEWICZA POZNAŃ UL. HEWELIUSZA 40

sris

W P R O W A D Z E N I E ... 5

R ozdział 1. ISTO TA R O ZW O JU P R Z E D SIĘ B IO R ST W P R Z E M Y SŁ O W Y C H . . . 11

. I. R ozw ój jak o cel kierunkow y przedsiębiorstw p r z e m y s ło w y c h ... 11

2. Pojęcie rozwoju przedsiębiorstw p r z e m y s ło w y c h ... 18

3. Stadia rozwoju przedsiębiorstw p r z e m y s ło w y c h ... 24

4. W zrost a rozwój przedsiębiorstw p r z e m y s ło w y c h ... 30

5. Rozwój przedsiębiorstw przem ysłowych w wymiarze p r z e s tr z e n n y m ... 37

R ozdział II. C Z Y N N IK I R O Z W O JU P R Z E D S IĘ B IO R ST W P R Z E M Y SŁ O W Y C H . . 41

1. Sytuacja przedsiębiorstw a a czynniki jeg o r o z w o j u ... 41

2. Zewnętrzne czynniki rozwoju przedsiębiorstw p r z e m y s ło w y c h ... 48

3. W ewnętrzne czynniki rozwoju przedsiębiorstw p r z e m y sło w y c h ... 58

4. Inwestycje ja k o czynnik rozwoju przedsiębiorstw p r z e m y sło w y c h ... 63

Rozdział III. T E O R E T Y C Z N E PO D ST A W Y O C E N Y R O Z W O JU P R Z E D S IĘ ­ BIO RSTW P R Z E M Y S Ł O W Y C H ... 66

1. Stan analizy ekonom icznej a wym ogi oceny rozwoju przedsiębiorstw przem ysłowych 66 2. Założenia oceny rozwoju przedsiębiorstw p r z e m y sło w y c h ... 74

3. M odel oceny rozwoju przedsiębiorstw p r z e m y s ło w y c h ... 81

Rozdział IV. O C E N A Z E W N Ę T R Z N Y C H U W A R U N K O W A Ń R O Z W O JU P R Z E D ­ SIĘBIO RSTW P R Z E M Y S Ł O W Y C H ... 85

1. Identyfikacja otoczenia przedsiębiorstw przem ysłowych i jego determ inanty . . 85

2. Przesłanki, cel i zakres oceny otoczenia przedsiębiorstw przem ysłowych . . . 96

3. Ocena stanu otoczenia ogólnego przedsiębiorstw p r z e m y sło w y c h ... 99

4. Ocena stanu otoczenia szczegółow ego przedsiębiorstw przem ysłowych . . . . 108

5. Ocena wpływu pow iązań przedsiębiorstw przem ysłowych z otoczeniem na ich rozwój 121 Rozdział V. O C E N A PO Z IO M U R O Z W O JU PR Z E D SIĘ B IO R ST W P R Z E M Y SŁ O ­ W YC H ... 136

1. Założenia, obszary i zakres czasow y oceny poziom u rozwoju przedsiębiorstw p r z e m y s ł o w y c h ... 136

2. Ocena poziom u rozwoju przedsiębiorstw przem ysłowych n a podstaw ie zaspok a­ jania potrzeb o t o c z e n i a ... 139

3. O cena pozycji rozwojow ej przedsiębiorstw a p r z e m y s ło w e g o ... 151

4. O cena poziom u rozw oju przedsiębiorstw przem ysłowych na podstaw ie relacji w ew ­ nętrznych ... 158

5. Ocena m ocnych i słabych stron przedsiębiorstw a p r z e m y s ło w e g o ... 165

R ozdział VI. O C E N A Z D O L N O Ś C I D O R O Z W O JU PR Z E D SIĘ B IO R ST W P R Z E M Y ­ SŁ O W Y C H ... 169

1. Z d oln ość przedsiębiorstw a przem ysłow ego d o rozwoju i jej determ inanty . . . 169

2. O cena zdolności przedsiębiorstw a przem ysłow ego d o rozwoju na podstaw ie k ształtow an ia się relacji z o t o c z e n ie m ... 172

3. O cena zdolności przedsiębiorstw a przem ysłow ego d o rozwoju na podstaw ie sytuacji w e w n ę tr z n e j... 175

4. Syntetyczna ocen a zdolności przedsiębiorstw a przem ysłow ego d o rozwoju . . . 180

Z A K O Ń C Z E N IE ... 182

SPIS W Y K O R Z Y S T A N E J L I T E R A T U R Y ... 187

SPIS T A B E L ... 196

WPROWADZENIE

Tytuł niniejszej rozprawy obejmuje dwa ważne i złożone problem y n a u k o ­ we, a mianowicie rozwój przedsiębiorstw przemysłowych oraz jego ocenę w gospodarce rynkowej. Pierwszy problem , stanowiący istotną część rozpraw y, poświęcono opisowi i wyjaśnieniu zjawisk rozwoju przedsiębiorstw przem ys­ łowych, a więc pogłębieniu i uściśleniu teorii rozwoju przedsiębiorstw przem ys­ łowych. N atom iast drugi problem , o którym inform uje tytuł rozpraw y, dotyczy tej jej części, k tó ra przedstaw ia m etodykę oceny rozwoju przed­ siębiorstw przemysłowych. Obydwie części rozpraw y są ściśle ze sobą pow iąza­ ne. Uznaliśmy bowiem, iż tylko dokładna znajom ość istoty rozwoju przed­ siębiorstw przemysłowych m oże być m iarodajną podstaw ą skonstruow ania adekwatnej do istoty zjawisk rozwoju tych przedsiębiorstw m etody ich oceny.

Użyty w tytule pracy zwrot „gospodarka rynkow a” m a wskazywać, że idzie tu nie o nakazowo-rozdzielczy system zarządzania gospodarką n a ro d o ­ wą, lecz o taki system, w którym przedsiębiorstwo prowadzi swoją działalność na podstawie mechanizmów i instrum entów zarządzania rynkowego, a w k o n ­ sekwencji na własny rachunek i na własne ryzyko. D o takiego systemu gospodarka naszego kraju zmierza. Należy podkreślić, iż tylko taka gospodar­ ka stanowi warunek sine qua non rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych, a tym samym możliwości i potrzeby jego oceny. G ospodarka rynkowa jest więc w pracy traktow ana jak o przeciwieństwo nakazowo-rozdzielczego systemu zarządzania gospodarką narodow ą, w którym podstaw ow e decyzje rozwojowe były zlokalizowane nie w przedsiębiorstwie, lecz poza przedsiębiorstwem , na wyższych szczeblach struktury zarządzania.

Inspiracja do podjęcia badań nad opisem i objaśnieniem zjawisk rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych oraz nad jego oceną w gospodarce rynkowej wypłynęła głównie z dwóch rodzajów przesłanek, a m ianowicie z przesłanek teoretyczno-poznawczych i praktycznych. Te szerokie uw arunkow ania m o ty ­ wacji podjęcia niniejszego tem atu wskazują na jego rangę, zarów no dla nauki, jak i dla praktyki.

W nakazowo-rozdzielczym systemie zarządzania gospodarką narodow ą zjawiska rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych nie były przedm iotem szer­ szych dociekań naukowych. G ospodarka w tym czasie przypom inała jedno wielkie, centralnie zarządzane przedsiębiorstwo wielozakładowe. Przy takim podejściu do zarządzania gospodarką narodow ą pierw otnym i w yboram i były

wybory ekonom iczne o charakterze globalnym, odnoszące się do rozwoju gospodarczego kraju, a nie do rozw oju pojedynczego przedsiębiorstwa.

Sytuacja zaczęła ulegać stopniowej zmianie w związku z przem ianam i zapoczątkow anym i w naszej gospodarce w 1980 r. i w latach następnych. Przem iany te postaw iły przede wszystkim n a efektywność m ikroekonom iczną. T a now a opcja zarządzania gospodarką narodow ą otwiera całkiem nowe i złożone problem y wym agające gruntow nego zbadania i rozwiązania. D o takich nowych problem ów należy zaliczyć zjawiska rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych. Prace nad rozwojem przedsiębiorstw przemysłowych zostały ju ż rozpoczęte. Zapoczątkow ali je w naszym kraju profesorowie Jerzy K o rta n i Jerzy R okita. Jednak zasoby wiedzy w tej dziedzinie są jeszcze w d ą ż za skrom ne do roli, ja k ą odgrywa rozwój przedsiębiorstw przemysłowych w gos­ podarce rynkowej. D latego owe nowe problem y wym agają dalszych badań i teoretycznych uogólnień.

N a ukierunkow anie przedm iotu rozprawy n a ocenę rozw oju wpłynął również fakt pewnej dysproporcji dotychczasowych kierunków bad ań w dzie­ dzinie rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych. M ożna bowiem zaobserwować pewną koncentrację b adań na problem ach kształtow ania rozwoju tych przed­ siębiorstw, natom iast owym badaniom nie towarzyszyły w należytym stopniu badania nad m etodycznym i aspektam i oceny rozwoju przedsiębiorstw przemy­ słowych. Problem ten jest pom ijany zarów no przez przedstawicieli nauki 0 przedsiębiorstwie przemysłowym, ja k i analizy ekonomicznej przedsię­ biorstw. N ie jest autorow i znana wszechstronna i wnikliwa koncepcja oceny rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych. Jesteśmy zdania, iż badania nad m etodam i oceny rozwoju tych przedsiębiorstw są konieczne. Nie m ożna bowiem trafnie kształtow ać przyszłościowej wizji rozwoju przedsiębiorstwa bez dokładnego rozpoznania i oceny aktualnego poziom u jego rozwoju.

Rozw ażania zaw arte w pracy w ychodzą również na przeciw szerokiemu zapotrzebow aniu wielu przedsiębiorstw przemysłowych, wkraczających na drogę prawdziwie samodzielnej działalności, prowadzonej n a własny rachunek 1 na własne ryzyko. Rozwój tych przedsiębiorstw staje się ich celem kierun­ kowym oraz niezbędnym w arunkiem przetrw ania. W rozwoju up atru ją więc one swoją szansę n a dalszą egzystencję. D latego chcą dysponować wiedzą wyjaśniającą zjawiska rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych, a zwłaszcza wiedzą dotyczącą jego kształtow ania i oceny.

O przyjęciu rozw oju przedsiębiorstw przemysłowych i jego oceny w charak­ terze głównego przedm iotu rozpraw y zadecydowało także przygotowanie naukow e i doświadczenie praktyczne autora, który od wielu lat zajmuje się teoretycznymi aspektam i oceny ich działalności. Pozwala to autorowi re­ prezentow ać szeroki p u n k t widzenia na przedm iot rozprawy. P onadto auto r miał także możliwość uczestniczenia w kilku centralnych tem atach badawczych poświęconych rozwojowi przedsiębiorstw przemysłowych i jego ocenie. W yko­ nał również wiele p rac w tej dziedzinie na zlecenie konkretnych przed­ siębiorstw. Teoretyczne przygotow anie i doświadczenie praktyczne autora

stwarzają przesłanki do podjęcia bad ań w dziedzinie oceny rozw oju przed­ siębiorstw przemysłowych oraz w m iarę kom petentnego w ypow iadania się w tej sprawie.

M yślą przew odnią rozpraw y jest twierdzenie, iż rozwój przedsiębiorstw przemysłowych jak o kategoria ekonom iczna podlega sądom w artościującym , a więc możliwa i potrzebna jest ocena różnych przejaw ów tego rozwoju. Głównym celem rozpraw y jest opis i wyjaśnienie zjawisk rozw oju przed­ siębiorstw przemysłowych oraz zaprojektow anie koncepcji oceny rozw oju tych przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej.

Zaprezentow ana w pracy koncepq'a oceny rozw oju przedsiębiorstw prze­ mysłowych obejmuje trzy składniki, a mianowicie: ocenę zewnętrznych uw a­ runkow ań rozwoju stworzonych przez otoczenie, ocenę aktualnego poziom u rozwoju przedsiębiorstwa przemysłowego oraz ocenę jego zdolności do roz­ woju. Składniki te są ściśle ze sobą pow iązane i stanow ią logiczną całość, a zw arta konstrukcja tej całości tworzy m odel oceny rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych.

M odel ten jest całościowym, wewnętrznie spójnym systemem ocen rozw oju przedsiębiorstw przemysłowych, dzięki czemu może być przydatny do oceny wszystkich najważniejszych aspektów tego rozwoju. Pozw ala on przede wszyst­ kim na ocenę w arunków rozw oju przedsiębiorstw stw arzanych przez otocze­ nie. N astępnie ukazuje poziom rozwoju na podstaw ie rezultatów świadczonych na rzecz otoczenia i na podstaw ie relacji zachodzących w ew nątrz przed­ siębiorstw. P onadto, w świetle uw arunkow ań zewnętrznych i wewnętrznych, ukazuje ocenę zdolności przedsiębiorstwa do rozwoju.

Z aw arta w pracy koncepcja oceny rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych prezentuje określoną filozofię oceny rozwoju. K oncepcja ta jest w większym stopniu o parta na opisie i objaśnieniu istoty prezentow anego m odelu oceny, natom iast w mniejszym stopniu n a rozw iązaniach norm atyw nych. Przyjęcie nurtu wyjaśniającego wydaje się zasadne zwłaszcza wtedy, kiedy wiedza w danej dziedzinie jest jeszcze stosunkow o skrom na.W ten sposób podchodzi do naukow ych objaśnień zjawisk m ało rozpoznanych wielu autorów (np. J. K ornai) i to nie tylko w ekonom ii, lecz i w innych dyscyplinach naukow ych.

A trybutem przedstaw ionej koncepcji oceny rozw oju przedsiębiorstw prze­ mysłowych m oże być również jej użyteczność praktyczna. M oże się bowiem

ona okazać przydatnym narzędziem dla wszyskich tych przedsiębiorstw, k tóre chcą badać i oceniać swój rozwój oraz świadomie kształtow ać jego przebieg. W ydaje się, iż w gospodarce rynkowej rozwój pow inien interesow ać wszystkie przedsiębiorstwa przemysłowe, zarów no m ałe, ja k i duże, będące własnością pryw atną, spółdzielczą oraz własnością państw ow ą. Potrzeba rozw oju staje się naturalną koniecznością, zwłaszcza tych przedsiębiorstw, k tóre nie chcą być bierne, a wręcz przeciwnie - zamierzają prow adzić aktyw ną działalność obliczoną na długi okres.

A by zrealizować cel główny rozprawy, należało rozwiązać następujące szczegółowe problem y badawcze:

1) dokonać wnikliwego opisu i objaśnienia zjawisk stanowiących istotę rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych ja k o kategorii ekonomicznej,

2) rozpoznać i scharakteryzow ać podstaw owe czynniki kształtujące rozwój przedsiębiorstw przemysłowych,

3) zaprojektow ać konstrukcję m etodyczną m odelu, będącą podstaw ą kom ­ pleksowej oceny rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych,

4) zaproponow ać kryteria, sposoby i wskaźniki oceny różnych aspektów rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych,

5) zidentyfikować otoczenie przedsiębiorstw przemysłowych charakterys­ tyczne dla gospodarki rynkowej oraz zakres jego oceny,

6) przedstawić sposoby oceny otoczenia ogólnego oraz otoczenia szczegóło­ wego przedsiębiorstw przemysłowych, a także oceny powiązań przedsiębiorstw z otoczeniem i wpływ owych pow iązań na rozwój przedsiębiorstw przemys­ łowych,

7) sprecyzować sposoby i obszary oceny poziom u rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych,

8) zdefiniować zdolność przedsiębiorstwa przemysłowego do rozwoju, 9) ukazać sposoby i zakres oceny elementów otoczenia przedsiębiorstwa przemysłowego oraz elem entów jego wnętrza, kształtujących zdolność tego przedsiębiorstwa do rozwoju.

Realizacja celu głównego rozpraw y i jej celów cząstkowych zdeterminowały w dużym stopniu charakter rozprawy. P raca m a charakter teoretycz- no-m etodyczny. W części teoretycznej dokonano opisu i wyjaśnienia istoty rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych jak o kategorii ekonomicznej oraz czynników go kształtujących. Tę część rozpraw y oparto na bogatej literaturze przedm iotu z zakresu nauki o przedsiębiorstwie przemysłowym, teorii o r­ ganizacji i zarządzania oraz analizy ekonomicznej przedsiębiorstw przemys­ łowych. Zaprezentow ano w niej interdyscyplinarny dorobek naukowy na tem at istoty rozw oju w ogóle, istoty rozwoju gospodarczego i istoty rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych. A u to r jest bowiem przekonany, iż powodze­ nie w rozwiązywaniu współczesnych problem ów wymaga jednoczesnego wyko­ rzystania d oro b k u wielu dyscyplin naukowych.

Zasadniczą część rozpraw y stanow i część m etodyczna, prezentująca, ja k już stwierdzono, koncepcję całościowej oceny rozw oju przedsiębiorstw przemys­ łowych. K oncepcja ta stanow i próbę udoskonalenia i poszerzenia dotych­ czasowego przedm iotu analizy ekonomicznej jak o dyscypliny naukowej. W dyscyplinie tej do tej po ry ocena rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych była całkowicie pom inięta. A naliza ekonom iczna przedsiębiorstw zajm owała się głównie oceną przeszłej i bieżącej działalności przedsiębiorstwa.

Realizacji celu głównego pracy starano się dokonać za pom ocą m etody diagnostyczno-prognostycznej. Podejście diagnostyczne zastosowano głównie w warstwie teoretycznej rozprawy, umożliwiającej poznanie istoty rozw aża­ nych zagadnień. D o k ła d n a ich znajom ość stanowiła z kolei podstaw ę do zaprojektow ania, za pom ocą podejścia prognostycznego, m odelu oceny roz­

woju przedsiębiorstw przemysłowych. Podejście prognostyczne znalazło szcze­ gólny wyraz w tej części m odelu, k tó ra poświęcona jest ocenie zdolności przedsiębiorswa do rozw oju. Przyjęta m etoda badaw cza um ożliwiła dokonanie wartościujących ocen w zakresie w arunków rozwoju przedsiębiorstw przem ys­ łowych stw arzanych przez otoczenie, ja k również oceny poziom u rozwoju przedsiębiorstwa, a także oceny jego zdolności do rozw oju.

Celowi i przedm iotowi pracy usiłowano podporządkow ać jej konstrukcję. Praca składa się z sześciu rozdziałów, poprzedzonych wprowadzeniem i p o d ­ sumowanych w zakończeniu oraz spisów: w ykorzystanej literatury, tabel i rysunków.

Rozdział pierwszy zawiera opis i objaśnienie zjawisk występujących w dzie­ dzinie rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych. D ok o n an o w nim zdefiniowa­ nia rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych, uściślono definicje jego zjawisk, wyodrębniono poszczególne stadia rozwoju oraz scharakteryzow ano istotę rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych, n a tle kategorii pokrew nych, w tym przede wszystkim na tle wzrostu i postępu. Rozdział ten zam ykają rozw ażania na tem at rozw oju przedsiębiorstw przemysłowych w ujęciu przestrzennym i stanow ią niejako p u n k t wyjścia do budowy m odelu oceny rozw oju przed­ siębiorstw przemysłowych.

W rozdziale drugim d okonano rozpoznania i syntetycznej charakterystyki najważniejszych czynników rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych. Z astoso­ wano w nim klasyczny podział tych czynników n a czynniki zewnętrzne i wewnętrzne. U stalono, iż ranga danego czynnika w ynika nie tyle z jego charakteru, co przede wszystkim jest zdeterm inow ana poziom em rozwoju przedsiębiorstwa, stadium jego rozw oju, a także fazą życia przedsiębiorstwa.

W rozdziale trzecim zaprezentow ano sposób podejścia do kom pleksowej oceny rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych. K om pleksow ość tej oceny wynika stąd, iż obejmuje ona ocenę otoczenia i ocenę w nętrza przedsiębiorstw a lub inaczej - ocenę w arunków rozw oju, poziom u rozwoju i zdolności przed­ siębiorstwa do rozwoju. W szystkie te aspekty oceny rozwoju ujęto z uwzględ­ nieniem czynnika czasu i przestrzeni. Syntetyczną konstrukcję oceny rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych nazwano m odelem oceny.

Ostatnie trzy rozdziały pracy stanow ią kolejne rozwinięcie poszczególnych elementów zaprezentowanego m odelu rozwoju przedsiębiorstw przem ysło­ wych. I tak rozdział czwarty poświęcono ocenie zewnętrznych uw arunkow ań rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych stw arzanych przez otoczenie. Przed­ stawiono w nim zakres oceny, kryteria oceny oraz odpowiednie wskaźniki oceny otoczenia ogólnego i otoczenia szczegółowego. W zakończeniu rozdziału ukazano m etodykę oceny pow iązań przedsiębiorstw a z otoczeniem , istotną z punktu widzenia rozwoju przedsiębiorstwa.

W rozdziale piątym przedstaw iono sposób oceny poziom u rozwoju przed­ siębiorstw przemysłowych. Ocenę tę oparto n a dw óch zasadniczych kryteriach: na kryterium zaspokojenia potrzeb otoczenia i n a kryterium relacji wy­ stępujących wew nątrz przedsiębiorstwa.

W ostatnim , szóstym , rozdziale pracy zdefiniowano istotę zdolności przed­ siębiorstwa przem ysłowego do rozw oju oraz ukazano sposób jej oceny. Ocenę tę, podobnie ja k ocenę poziom u rozw oju, o p arto również n a relacjach przedsiębiorstw a z otoczeniem i relacjach wewnętrznych. Ich łączne ujęcie pozwoliło doko n ać syntetycznej oceny zdolności przedsiębiorstwa przemys­ łowego d o rozwoju.

R ozdział I

ISTOTA ROZWOJU PRZEDSIĘBIORSTW

PRZEMYSŁOWYCH

1. Rozwój jako cel kierunkowy przedsiębiorstw przemysłowych

R ozw ażania na tem at celów przedsiębiorstw a m ają długą i obszerną historię. N ie podejm ując próby wyczerpującego zaprezentow ania rozległego dorobku naukow ego w tej dziedzinie, pragniem y stwierdzić, że rozw ażania te są prow adzone na różnym poziom ie uogólnienia i z różnych pu n k tó w widzenia. Niekiedy są one ujm ow ane w sposób bardzo szczegółowy, jak o konkretne zadania przedsiębiorstw a1, niekiedy zaś - w sposób bardzo ogólny, np. zaspokojenie potrzeb społecznych2. Panuje jed n ak pow szechna zgodność co do tego, iż współczesne przedsiębiorstw o, niezależnie od system u społecz­ no-ekonomicznego oraz w arunków , w jakich funkcjonuje, realizuje nie jeden cel, lecz określoną wiązkę celów3.

Jeżeli zgodzimy się ze stwierdzeniem, że działalność przedsiębiorstw a jest ukierunkow ana n a jednoczesną realizację nie jednego, lecz kilku różnych celów, to pojaw ia się problem hierarchii owych celów, tj. ustalenia, co jest nadrzędnym celem przedsiębiorstwa, a co należy zaliczyć do celów pośrednich, niejako wspierających ów cel nadrzędny. W kwestii hierarchii celów p rzed ­

1 W takich w ypadkach niem alże jednym tchem w ym ienia się cele i zadania przedsiębiorstw a. Tak czyni się w niektórych podręcznikach z ekonom iki przedsiębiorstw a. Por. np.: L . Pasieczny, J. W ięckow ski, E konom ika i organizacja działalności przem ysłow ej, Państw ow e W ydaw nictw o Ekonom iczne, W arszawa 1976, s. 17-20; S. Sudoł, P rzedsiębiorstw o przem ysłow e. Ekonom ika,

Organizacja, Z arządzan ie, Państw ow e W ydaw nictw o E konom iczne, W arszawa 1988, s. 29-36. 2 W naszej literaturze przedstawicielem bardzo o g ó ln eg o ujęcia celów przedsiębiorstw a jest

B . G liński (S ystem funkcjonow ania gospodarki. L o g ik a zm ian, Państw ow e W ydaw nictw o E k on om i­ czne, W arszawa 1977, s. 94). Jego zdaniem , przedsiębiorstw o realizuje cztery następujące grupy celów , a mianowicie:

1) organizow anie planow ej produkcji dób r i usług d o zaspokojenia potrzeb społecznych, 2) wytwarzanie coraz w iększego d och od u narodow ego,

3) kształtow anie socjalistycznej św iadom ości pracow ników ,

4) oddziaływanie n a rozw ój okręgu, w którym przedsiębiorstw o jest zlok alizow ane. 3 Por. np.: T . K ierczyński, W iązka celów działalności p rzedsiębiorstw a, W ektory 1985, nr 7, s. 34 i 35; H . Sadow nik, D oskonalenie zarządzan ia wielką organizacją gospodarczą, P aństw ow e W ydaw nictw o E konom iczne, W arszaw a 1977, s. 24-46; J. K . G albraith, Społeczeń stw o dobrobytu.

siębiorstwa nie m a w literaturze jednolitego stanowiska. Najogólniej rzecz biorąc, różnice wynikają z przyjętego punktu widzenia oraz zastosowanych kryteriów klasyfikacji4.

W podejściu do hierarchii celów przedsiębiorstwa uważam y za zasadne wychodzenie od ogólnego sensu tw orzenia i istnienia przedsiębiorstwa, czyli od posłannictw a przedsiębiorstw a, które m a ono spełniać. Owe posłannictwo bardzo często jest określane m isją przedsiębiorstw a5.

M isja przedsiębiorstw a jest przede wszystkim ukierunkow ana na potrzeby otoczenia. Ja k słusznie stwierdza A. Szpaderski, przedsiębiorstwo jest instytu­ cją wykonującą w sposób profesjonalny i celowy większość czynności zmierza­ jących do przystosow ania ograniczonych zasobów do nieograniczonych p o ­ trzeb ludzkich6. D ziałanie przedsiębiorstw a jest więc z natury nastaw ione na zaspokojenie potrzeb otoczenia7. Im peratyw sprostania wymogom środow iska zewnętrznego staje się im peratywem nadrzędnym wobec zaspokojenia potrzeb własnych przedsiębiorstw a8. Uw ażam y, że m . in. tym różni się przedsiębiorst­ wo od gospodarstw a dom ow ego, k tó re w swoim działaniu kieruje się odm ien­ n ą hierarchią wartości. G ospodarstw o dom owe jest przede wszystkim n a­

4 N a leży zaznaczyć, iż d o niedaw na w naszej literaturze odm iennie próbow ano ujm ow ać cele przedsiębiorstw a funkcjonującego w gospodarce kapitalistycznej i gospodarce socjalistycznej. Por. np.: E . C yrson, P rzem ian y H’ stru kturze współczesnego przem ysłu Stan ów Zjednoczonych, Państ­ w ow e W ydaw nictw o N a u k o w e, W arszawa 1973, s. 47-54; R . G . K aragiedow , Rozrachunek

gospodarczy, efektyw n ość i zysk . Z a r y s teorii, Państw ow e W ydaw nictw o N au k ow e, W arszawa

1985, s. 153-163; T . Sudra, G łów ny cel przedsiębiorstw a socjalistycznego w teorii, G ospodarka Planow a 1980, nr 10, s. 507-512; tegoż autora, Główne cele przedsiębiorstw socjalistycznych h> p ra k tyce, G ospod ark a Planow a 1980, nr 11, s. 555-560.

5 W edług L. K rzyżan ow skiego (C ele organizacji. W stępne konstatacje i hipotezy, Organizacja i K ierow anie 1986, nr 3-4, s. 27) m isja przedsiębiorstw a to „przedm iot aspiracji, czyli trwałych dążeń organizacji” . N ajbardziej lapidarnie misję m ożna sprow adzić d o określenia „kim jesteśm y, p o c o istniejem y i c o chcem y osiągnąć” .

6 A . Szpaderski, O pojęciu przedsiębiorstw a, Zeszyty N a u k o w e Akadem ii Ekonom icznej w Poznaniu, nr 107, 1983, s. 5.

7 Już na początku n aszego stulecia J. Schum peter (T eoria rozwoju gospodarczego, Państw owe W ydaw nictw o N a u k o w e, W arszawa 1960, s. 146) pisał, iż treścią k ażdego działania gospodarczego jest zawsze zaspokajanie potrzeb w tym znaczeniu, że gdyby nie istniały potrzeby, nie byłoby żadnego działania ekon om iczn ego. N ie trzeba dod aw ać, iż J. Schumpeter m yślał o potrzebach otoczenia.

* T akiego zdania są również M . Iiam rol i E. K urtys (A naliza ekonom iczna p o zy c ji p rz e d ­

siębiorstw a p rzem ysłow ego w otoczeniu i je g o zdolności rozwojow ej, Zeszyły N a u k o w e Akadem ii

Ekonom icznej w Poznaniu, nr 194, 1990, s. 77). M yśl tę również wiernie oddaje stosow ny zapis ustaw y z dnia 25.09.1981 r. o przedsiębiorstw ach państw ow ych (D ziennik U staw 1981, nr 24, poz. 122). U staw a określa przedsiębiorstw o jak o pod staw ow ą jednostkę gospodarki narodow ej, służącą zaspokojeniu potrzeb społecznych, tw orzon ą w celu osiągnięcia efektyw nych ekonom icznie w yników z tytułu produkcji dóbr, św iadczenia usług lub innej działalności.

O dm ienne i od osob n ion e stan ow isk o w tej kw estii za p rezen tow ałM . J. Stankiewicz (S trategia

som odzielnego przedsiębiorstw a przem ysłow ego, Problem y Organizacji 1988, nr 2, s. 89). Jego

zdaniem , „celem strategicznym wszystkich sam odzielnych przedsiębiorstw jest m aksymalizacja zaspokojenia potrzeb w łasnych, poprzez m ożliw ie najpełniejsze w ykorzystanie w arunków w y ­ stępujących w otoczen iu ” .

1

stawione na zaspokojenie potrzeb członków tegoż gospodarstw a, a dopiero potem - potrzeb osób należących do tzw. kręgu zewnętrznego.

Aby sprostać potrzebom otoczenia, przedsiębiorstwo współczesne musi być przedsiębiorstwem otw artym na świat, jednostką elastyczną i kreatyw ną, zorientow aną na rozwiązywanie globalnych problem ów w kontekście budow a­ nia swojej przyszłości, a nie tylko rozwiązywania problem ów bieżących. N ie oznacza to, iż przedsiębiorstwo staje się instytucją charytatyw ną pozbaw ioną własnego interesu. D ziałalność przedsiębiorstw a pow inna także zapewniać osiąganie zysku. Zysk nie jest jed n ak pierwotnym celem przedsiębiorstw a9, może on bowiem pow stać tylko wówczas, kiedy przedsiębiorstw o zdoła zaspokoić czyjąś potrzebę, osiągając przy tym n a rynku cenę przewyższającą poniesione przez przedsiębiorstwo koszty10.

Zysk służy różnym celom zewnętrznym i wewnętrznym. Spośród celów wewnętrznych dwa są najistotniejsze, a m ianowicie zaspokojenie potrzeb i aspiracji pracow ników oraz potrzeb rozwojowych przedsiębiorstw a11. P o n a d ­ to należy podkreślić, iż efektywność przedsiębiorstw a czyni je podm iotem wiarygodnym. W związku z tym zachęca często obcy kapitał do angażow ania swoich wolnych środków w dalszy rozwój przedsiębiorstwa. W ten sposób otoczenie wspiera przedsiębiorstwo i niejako za pom ocą przedsiębiorstw a i poprzez przedsiębiorstwo włącza się ono w rozwiązywanie problem ów otoczenia.

Najważniejsze wartości współczesnego przedsiębiorstwa, wynikające z jego misji, ujęto w tabeli 1.

Sprostanie najważniejszym wartościom ujętym w tabeli 1 m oże nastąpić tylko w przedsiębiorstwie dynamicznym, przedsiębiorczym i ekspansywnym. Dlatego rozwój uznajem y za zasadniczy cel kierunkow y tw orzenia i fu n k­ cjonowania przedsiębiorstwa. Cel ten, ja k staraliśm y się wykazać, wypływa w pierwszej kolejności z wymogów otoczenia, które stają się względem przedsiębiorstwa coraz bardziej zróżnicowane i trudne do spełnienia12.

Przed-9 Zysk jest z pew nością głów nym m otyw em podejm ow ania wszelkiej działalności gosp odar­ czej, angażowania sw oich w olnych kap itałów tam , gdzie przyniosą one najw iększy d och ód . W sensie jednak realizacyjnym najpierw trzeba zaspok oić czyjąś potrzebę, sprzedać rezultat określonych działań, a dopiero po tym m ożna m yśleć o zysku. Z ysk, co w arto podkreślić, jest także wyrazem służenia otoczeniu, p on iew aż znaczna jeg o część zasila budżet państw a.

10 W tej kwestii m ożna przytoczyć słynne określenie H . F ord a, który uw ażał, iż .je ś li co ś się robi dobrze, to nie m ożna nie osiągać zysku” . Trafna jest rów nież u w aga A . Szpaderskiego (op. cii., s. 6) na ten temat, iż m ów iąc o zyskow ności przedsiębiorstw a nie m ożna staw iać znaku równości m iędzy zyskiem a wyzyskiem pracy lub konsum enta. Od siebie dodajm y, iż d op óki rynek nie zaakceptuje rezultatów pracy przedsiębiorstw a, d o p ó ty pew ne jest tylk o to, że przedsiębiorstw o pon iosło koszty.

11 Znaczenie zysku w rozwoju przedsiębiorstw a i w zajem ną zależn ość zysku i rozwoju najtraTniej ujął J. Schum peter (op. cit., s. 245): „B ez zysku nie m a rozw oju, b ez rozwoju nie m a zysku” .

12 T akiego zdania jest wielu autorów . N a przykład K . F abiańska, J. R ok ita (Planowanie

rozwoju przedsiębiorstw a, W ydaw nictw o A kadem ii Ekonom icznej w K atow icach , 1984, s. 65)

przed-G łów ne wartości w spółczesnego przedsiębiorstw a i zasady ich realizacji

T ab ela 1

G łów ne wartości _{Zasady realizacji}

O tw artość na otoczenie

- otoczenie jest źródłem zasileń przedsiębiorstwa i odbiorcą jeg o rezultatów pracy

- w yn ik i przedsiębiorstw a w dużym stopniu zdeterm inowane są przez otoczenie

- relacje przedsiębiorstw a z otoczeniem są pierw otne w zględem p rocesów i zależności wewnętrznych

K reatyw n ość

- system atyczny rozw ój przedsiębiorstwa, a nie obrona dotychczaso­ w ych pozycji

- rozw iązyw ania problem ów , a nie spełnianie funkcji

- w ykorzystanie potencjału ludzkiego je st ważniejsze od w ykorzystania zasob ów rzeczow ych

K om p lek sow ość

- przedsiębiorstw o jest nie tylk o pod m iotem sam odzielnym , lecz także cząstką składow ą otoczenia

- rozwój przedsiębiorstw a zależy od potencjału intelektualnego ludzi, potencjału rzeczowego oraz od osiągniętych wyników ekonomicznych

Orientacja na przyszłość

- działanie oparte n a wizji przyszłości św iata i przedsiębiorstw a - cele bliższe przedsiębiorstw a są w yznaczone przez cele dalsze - rozw iązyw anie problem ów dzisiejszych pow in no następow ać przez

pryzm at potrzeb przyszłych

Orientacja na wyniki

— skupienie u w a g na głów nych obszarach i głów nych czynnikach kreow ania w yn ik ów ekonom icznych

- przyjęcie w yn ików , a nie posiadania czynników za głów ne kryterium ocen y przedsiębiorstw a

Ź ró d ło : Opracowanie własne.

siębiorstwo, które się nie rozwija, nie jest w stanie podołać coraz to nowym potrzebom otoczenia. Co więcej, przedsiębiorstwo takie nie tylko, że nie m oże popraw ić poziom u zaspokojenia potrzeb otoczenia, ale z czasem traci w ogóle zdolność ich zaspokajania. W tym bowiem czasie, kiedy przedsiębiorstwo znajduje się w okresie bezruchu, inne przedsiębiorstwa dokonują zmian jakościowych i tym samym stopniowo eliminują przedsiębiorstwo z rynku, a następnie prow adzą do jego upadłości. W tej sytuacji rozwój, ja k słusznie zauważają I. W. Blauberg, W. N . Sadowski, E. G. Judin, „jest nie tylko ujawnieniem zawartych w obiekcie potencjalnych możliwości, lecz także zm ianą stanów wynikającą z niemożności zachow ania istniejącego sposobu funkcjonow ania” 13.

siębiorstwu przez otoczenie” . T akże J. D u raj, K . K uciń sk a, S. Piotrowski, A . Sikorski (K ryteria

i m eto d y oceny efektyw n ości funkcjonow ania i rozw oju przedsiębiorstw i ich weryfikacja p raktyczn a,

W ydaw nictw o A kadeem ii Ekonom icznej w K atow icach , 1987, s. 23) uważają, iż „ostatecznym , a zarazem pod staw ow ym celem przedsiębiorstw a jest jeg o efektyw ny rozwój” . ■

I- W . Blauberg, W . N . Sad ow ski, E. G . Judin, Koncepcje system ow e we współczesnej nauce, w: Problem y m etodologii badań system ow ych , Państw ow e W ydaw nictw o N aukow e, W arszawa 1973, s. 38.

Niektórzy twierdzą, iż zasadniczym celem przedsiębiorstw a nie jest rozwój, lecz przetrwanie. N a przykład H . W. Starbiick uważa, iż organizacje m ogą wybierać wiele rzeczy, lecz najpierw m uszą przetrw ać14. Podobnie W. G. Scott przetrwanie, obok wzrostu i integracji, zalicza do trzech głównych celów przedsiębiorstw a15.

Akcentowanie koncepcji przetrw ania i podnoszenia jej do zasadniczego celu przedsiębiorstwa w ynika najpraw dopodobniej z utożsam iania przetrw ania z faktem samego istnienia przedsiębiorstwa. G dyby takie założenie przyjąć, to wówczas m ożna się całkowicie zgodzić z tym, iż aby przedsiębiorstwo m ogło cokolwiek robić, m usi istnieć. Z takiego założenia wychodzi praw dopodobnie J. G. G albraith. Jego zdaniem „dla każdego organizm u celem, k tó ry uw aża się za najważniejszy, jest trw anie” 16. Podobnie kwestię tę ujm uje K . Obłój. Stwierdza on bowiem jednoznacznie, iż „organizacja, aby zrealizować jak ik o l­ wiek cel, m usi istnieć” 11. Z ujęcia tych autorów wynika, że przetrw anie wiążą oni z faktem samego istnienia przedsiębiorstw a i z zachow aniem jego egzysten­ cji. Nie wynika oczywiście z tego, że przedsiębiorstw o z natury i w każdej sytuacji nastaw ione jest tylko n a przetrwanie.

Fazy przetrw ania nie m ożna wykluczyć z życia przedsiębiorstwa. Jest z pewnością w wielu w ypadkach fazą konieczną. Pow inna być jed n a k fazą przejściową, ponieważ przetrw anie nie zapew nia przedsiębiorstw u sukcesu. Sukces m oże zapewnić przedsiębiorstwu tylko rozwój. Przetrw anie m ożna przyrównać do obrony, do utrzym ania uzyskanego stanu posiadania, ale wiadomo, iż w takim położeniu tru d no jest przedsiębiorstwu zrealizować cele pożądane i oczekiwane przez otoczenie. Z badań przeprow adzonych przez G. L. Lippitta W. H . Schm idta wynika, iż przetrw aniu towarzyszy z reguły bierność oraz stagnacja przedsiębiorstw a18. Stąd „głównym zadaniem o r­ ganizacji jest uczenie się wykorzystyw ania okazji do zmiany i opierania się niezmienności” - zauważa P. F. D ru c k e r19.

Interesującą propozycję w rozważanej sprawie przedstawił również J. K ornai. Przetrw ania nie trak tuje on jak o celu samego w sobie, lecz jak o środek do osiągania innych celów. R ozpatrując procesy przystosowawcze organizacji do otoczenia, wyróżnił o n dw a etapy tego przystosow ania, tj. przystosowanie pierwotne i w tórne. W trakcie przystosow ania pierwotnego

14 H . W . Starbiick, O rganizational G rowth a n dD evelopm en t, Penguin B o o k s, M id dlesex 1971, s. 30.

15 W . G . Scott, Organization Theory. A n O verview an d an A ppraisal, w: J. A . Litterer,

Organizations, Structure a n d Behavior, N e w Y ork 1963, s. 91.

16 J. K . G albraith (op. c ii., s. 249).

17 K . Obłój, S trotegia przetrw an ia organizacji, P aństw ow e W ydaw nictw o N a u k o w e, W ar­ szaw a 1987, s. 32.

18 G . L. Lippitt, W . H. Schm idt, C rises in a D evelopm ent O rganization, H arvard B usiness R eview 1967, nr 6, s. 97-111.

19 P. F. D rucker, M anagem ent 's N e w R ole, Harvard B usiness R eview 1969, nr 11/12, s. 54. N ależy dod ać, iż dążenia d o stagnacji i d o zm ian trzeba zaw sze traktow ać ja k o tendencje ekstremalne, pom iędzy którym i pow inien istnieć określony stan rów now agi.

„organizacja zapew nia sobie przetrw anie, samo tylko istnienie, utrzym anie się przy życiu. Przez przystosow anie w tórne dąży ona do osiągnięcia więcej niż przetrwanie, pragnie osiągnąć taki żywot, w którym realizowane są aspiracje, oczekiwania i norm y ” 20.

M yśl o przetrw aniu pojaw ia się nie tylko n a starcie życia przedsiębiorstwa, kiedy stara się ono uchwycić pierwsze przyczółki swego bytu, lecz także w trudnych okresach jego dojrzałego wieku. Jeśli uwzględnimy obecne, trudne w arunki realne i systemowe funkcjonow ania naszych przedsiębiorstw w dobie aktualnego kryzysu i przechodzenia do gospodarki rynkowej, to m ożna zauważyć, iż w tych uw arunkow aniach część przedsiębiorstw przyjęła pozycje obronne, nastaw ione n a minimalizację zagrożeń i unikanie wszelkiego ryzyka z tytułu podejm ow ania rozwojowych decyzji strategicznych. Dew izą tych przedsiębiorstw jest przetrw anie w trudnym okresie. M ożliwość przetrw ania trak tu ją one jak o okazję do przygotow ania podstaw technicznych, organiza­ cyjno-ekonom icznych i kadrow ych do dalszego rozwoju. Przetrwanie jest w tym w ypadku tylko przejściową fazą rozwoju tych przedsiębiorstw, a nie naczelną w artością ich istnienia21.

D la znacznej części przedsiębiorstw, zwłaszcza przedsiębiorstw małych, o zróżnicowanych form ach własności, jedyną szansą istnienia i funkcjonow a­ nia w tych złożonych w arunkach jest intensywny rozw ój22. Przedsiębiorstwa te wykazują dużo ekspansywności w swoim działaniu, opartej na przedsiębior­ czości k adry kierowniczej i aktyw nych postaw ach całej załogi. D latego zamiast chronić swoje wnętrze przed zagrożeniam i płynącymi z zewnątrz, przedsiębior­ stw a te są nastaw ione n a uspraw nianie kontaktów z otoczeniem, n a rzecz którego działają.

Przetrw anie i rozwój to zatem dwie generalne orientacje zachow ania się przedsiębiorstw w obecnych realiach naszej gospodarki. Nie zawsze jednak występują one w czystej postaci. M oże się tak zdarzyć, że w konkretnej sytuacji przedsiębiorstwo nastaw ione na przetrw anie zacznie się intensywnie rozwijać, w tym u p atru jąc szanse na lepsze przetrwanie. I odw rotnie - przedsiębiorstwo będące w fazie rozw oju, m oże być zmuszone, wskutek nie sprzyjających okoliczności zewnętrznych, do przyjęcia postaw obronnych i przejścia z fazy rozwoju do fazy przetrw ania, aby w ten sposób ponieść możliwie najmniejsze straty związane z nowym wyborem trafnych kierunków dalszego rozwoju.

M ożna więc stwierdzić, iż w zależności od konkretnej sytuacji, w jakiej się przedsiębiorstwo znajduje, jego swoistymi cechami będzie dążenie do prze­ trw ania i do rozwoju. W nie sprzyjających w arunkach większy akcent

20 J. K o m a i, A nti-Equilibrium . Teoria system ó w gospodarczych. Kierunki badań, w yd. 2, Państw ow e W ydaw nictw o N a u k o w e, W arszawa 1977, s. 255.

21 Potw ierdzeniem lej lezy m oże być wypow iedź J. Pielraszewskiego, dyrektora Przed siębiors- / - '- tw a Zagranicznego „T rade-A m ” w W arszawie (C hodzi nie tylk o o przetrw anie, Słow o Powszechne 1990, nr 259, s. 5). Jego zdaniem przetrwać trzeba w warunkach nie sprzyjających po to, aby m óc się przygotow ać d o p ełnego rozw inięcia skrzydeł w lepszych gospodarczo czasach.

22 Por. S. Skow roński, M ałe przedsiębiorstw o sposób na efektyw ność, Państw owe W ydaw nict­ w o E kon om iczne, W arszaw a 1985, s. 152-183.

kładziony jest n a przetrw anie, natom iast w w arunkach bardziej dogodnych zainteresowanie przedsiębiorstw zwrócone jest w stronę rozwoju. Przetrw anie jest, naszym zdaniem, tylko okresem przejściowym w cyklu życiowym przed­ siębiorstwa. Jego naturalnym dążeniem jest i pozostanie zawsze rozw ój. Jeżeli jeszcze dziś niektóre nasze przedsiębiorstwa nastaw ione są na przetrw anie, to z pewnością przyszłość należy do przedsiębiorstw nastaw ionych na rozw ój23.

Teżę tak ą w dużym stopniu potwierdziły ju ż badania przeprow adzone w połowie lat osiemdziesiątych nad celami długofalowym i naszych przed­ siębiorstw. Z badań tych w ynikało, iż część przedsiębiorstw nie trzym ała się kurczowo realizacji celów krótkookresow ych, nastaw ionych wyłącznie n a przetrwanie. W wypowiedziach kadry kierowniczej badanych przedsiębiorstw najczęściej wymieniano takie cele długofalowe, jak:

1) unowocześnienie produktów i popraw a jakości, 2) wzrost eksportu do krajów kapitalistycznych, 3) rozwój i rozbudow a przedsiębiorstwa,

4) m echanizacja i autom atyzacja procesów pracy.

N atom iast najniższy odsetek w wypowiedziach kadry kierowniczej zajęły pasywne działania przedsiębiorstw, ukierunkow ane n a utrzym anie d otych­ czasowego stanu p o siad an ia24.

Rozwój jak o cel kierunkow y przedsiębiorstw przemysłowych nie wynika tylko z potrzeby sprostania wymogom otoczenia. W ynika on także z wewnęt­ rznych, naturalnych potrzeb samego przedsiębiorstwa. K ażde przedsiębiorst­ wo, które powstaje, powstaje z m yślą o swoim rozw oju, rozum ianym w pierw­ szym etapie głównie w kategoriach ilościowych, natom iast w dalszym okresie także w kategoriach jakościowych. Ja k słusznie zauważa R. B. K em ball-C ook, „do rzadkości należą organizacje, w których nie istniałoby organiczne przeko­ nanie, że należy istnieć i działać nadal. Zwykle towarzyszy m u am bicja, aby powiększać się i wzrastać w siłę” 25, podobne obserwacje poczynił A. M . Zawiślak. Stwierdza on mianowicie, iż wszystkie podm ioty gospodarcze wykazują jedną wspólną cechę. Jest nią m ianowicie dążenie do przeżycia i ekspansji26. Jeszcze dobitniej kwestię tę wyraził J. K o rtan . Jego zdaniem „każde przedsiębiorstwo stara się nie tylko ja k najdłużej utrzym ać swe istnienie, ale dąży bezustannie do rozwoju i powiększania rozm iarów oraz

23 T akiego zdania jest także B . W awrzyniak (P rzetrw an ie czy rozw ój, Zarządzanie

1984, nr 8, s. 48 i 49).

Por. S. M arciniak, J. H ryniew icz, E. Piw ko-Przybyła, D ługofalow e cele przed sięb io rstw a

i warunki ich realizacji. S tu dia i m ateriały, W ydaw nictw o Instytutu G ospod ark i N arodow ej,

W arszawa 1986, s. 43-53. Fakt zainteresow ania przedsiębiorstw rozwojem , jak się w ydaje, w ynika ze zmian system ow ych. Reform a gospodarcza zm ieniła istotę sam ego przedsiębiorstw a i warunki jego działania. Przedsiębiorstw o stało się w ięc pełnopraw nym pod m iotem w stosun kach gosp od ar­ czych. Poszerzył się zakres kom petencji przedsiębiorstwa. F ak t ten p o d n ió sł rangę nie tylko działalności bieżącej, lecz przede w szystkim działalności rozw ojow ej.

25 R . B . K em b all-C ook , L u ka organizacyjna. M ię d zy teorią a p ra k ty k ą , P aństw ow e W ydaw ­ nictw o E konom iczne, W arszawa 1974, s. 76.

struktury swojej działalności” 27. T a cecha, zdaniem J. K o rtana, odnosi się zarów no do przedsiębiorstw przemysłowych gospodarki planow anej central­ nie, ja k i gospodarki rynkowej.

D ążenie do um ocnienia swej pozycji w otoczeniu jest niejako wtopione w kolejne fazy cyklu życia każdego przedsiębiorstwa. Z p un ktu widzenia rozw oju przedsiębiorstw a zasadne jest przytoczenie koncepq'i G. L. L ippitta i W. H . Schm idta28, którzy w yróżniają trzy fazy cyklu życia przedsiębiorstwa, a mianowicie: narodziny, okres młodzieńczy i wiek dojrzałości29. W pierwszej fazie swego cyklu życiowego główną uwagę przedsiębiorstwo skupia na pozyskaniu środków i n a rozpoczęciu działalności. Przedsiębiorstwu zależy bardzo na przekroczeniu tzw. progu przetrw ania i przedostaniu się do fazy drugiej, pozwalającej zaznaczyć swoją pozycję na rynku i ją umocnić. U m ocnienie przedsiębiorstw a stw arza przesłanki do dalszego rozw oju i eks­ pansji, które osiąga przedsiębiorstwo w okresie dojrzałości.

T a k więc rozw ój przedsiębiorstw a jak o jego cel ,kierunkowy wynika zarów no z uw arunkow ań zewnętrznych, związanych z koniecznością spros­ tania potrzebom otoczenia, ja k również z naturalnych, wewnętrznych potrzeb własnych. T e dw a obszary są ze sobą ściśle związane i razem wzięte popychają stale przedsiębiorstwo do rozw oju, od pierwszych chwil jego pow stania. Jak słusznie zauważył E. W. Bakke, problem polega tylko n a tym, aby organizację przemysłową w toku jej codziennej działalności utrzym ać w stanie rozwoju i dynamicznej rów now agi, przy ciągle zmieniających się uw arunkow aniach zewnętrznych i wew nętrznych30.

2. Pojęcie rozwoju przedsiębiorstw przemysłowych

W ychodząc z założenia, że rozwój jest dla każdego przedsiębiorstwa przemysłowego celem kierunkow ym i podstawowym , nie m ożna pom inąć jego istoty. Jesteśm y przekonani, iż d okładna znajom ość istoty rozwoju przedsiębiorstw a o raz jego uw arunkow ań jest niezbędna do zbudow ania popraw nego systemu oceny rozw oju przedsiębiorstw przemysłowych. Ocenić rozwój przedsiębiorstw a m ożna bowiem tylko wówczas, kiedy wiemy, czym jest rozwój.

Odpowiedź na pytanie, czym jest rozwój przedsiębiorstw przemysłowych, wbrew pozorom , nie jest wcale tak a prosta. W ujęciu ogólnym rozwój jest term inem bardzo pojem nym i odnosi się zarów no do przyrody, społeczeństwa,

27 J. K ortan , W zro st i ro zw ó j przedsiębiorstw a, W ektory G ospodarki 1987, nr 11, s. 39. 28 Z asad ność tej koncepcji w ynika stąd, iż jest to koncepcja optym istyczna i otwarta, zakładająca w ieczne trwanie przedsiębiorstw a w nieustannym je g o rozwoju.

29 G . L. Lippitt, W . H . Schm idt, op. c ii., s. 103. R óżne koncepcje cyklu życia organizacji w nikliw ie przedstaw ił rów nież J. G ościń ski (C y k l życia organizacji, Państw ow e W ydaw nictw o E konom iczne, W arszawa 1989, s. 11-34).

30 E . W . B akk e, P ojęcie organizacji społecznej, w pracy zbiorow ej pod red. M . Haire,

ja k też i do gospodarki. Pom im o tego istotę rozwoju przedsiębiorstw przem ys­ łowych należy - naszym zdaniem - w yprow adzać z rozw oju o najszerszym zasięgu, a zwłaszcza od rozwoju gospodarczego. Podejście takie pozwoli - ja k się wydaje - wykazać, czy i jakie problem y rozw oju przedsiębiorstw przem ys­ łowych są zgodne z treścią tych twierdzeń, które odnoszą się do ogólnych problem ów rozwoju, a jakie m ają swoją difierentia specifica.

Rozwój w najszerszym ujęciu jest zjawiskiem obiektywnym , obiektyw ną prawidłowością, odnoszącą się zarów no do rzeczywistości przyrodniczej, ja k i społecznej. Z najbardziej ogólnego p u n k tu widzenia z procesam i rozw oju m am y do czynienia stale w otaczającym nas świecie. W ynika to po p ro stu z istoty i charakteru obiektywnej rzeczywistości zarów no przyrodniczej, ja k i społecznej. Podstaw owym i atrybutam i tej rzeczywistości jest czasowa i prze­ strzenna zmienność wszystkich form m aterii. Świat m aterialny jest nieustającą zmiennością. W szystko co nas otacza, podlega ciągłym zm ianom tak w wym ia­ rze globalnym, ja k i wymiarze odcinkowym, niezależnie od naszego udziału. N aw iązując do praw dialektyki Z. Cackowski stwierdza, iż „zm ienność jest konsekwencją tego, że m ateria jest różnorodna, że istnieje wiele różnych rzeczy i stanów rzcczy, oraz że te różne rzeczy i ich stany są ze sobą wzajemnie powiązane, to znaczy wzajemnie n a siebie oddziałują. K rótko: związek rzcczy różnych sprawia, że ciała ulegają zm ianom ” 31. W . Lenin uznał to praw o za „jądro dialektyki” , ponieważ, jego zdaniem, wyjaśnia ono przyczynę pierw ot­ ną wszelkiego ruchu m aterii oraz wskazuje na podstaw owe źródło rozwoju otaczającego nas św iata32.

D o praw dialektyki nawiązał również O. Lange. Stwierdził on mianowicie, że „w układach stanow iących całość pojaw iają się sprzeczności, które uniem o­ żliwiają trwanie układu w stanie nie zmienionym. Sprzeczności te wywołują w układzie zmiany, które prow adzą d o zaniku sprzeczności. Zm iany te są jednak z kolei zarzewiem następnych sprzeczności, które z kolei wywołują nowe zmiany w układzie itd. W rezultacie układy stanow iące całość nigdy nie m ogą spocząć w stanie niezmiennym, zmieniają się bezustannie” 33.

Z przytoczonych wyżej poglądów wynika, iż podstaw ą, a zarazem m otorem każdego rozwoju jest zm iana istniejącego stanu rzeczy34. Niezależnie od tego, czy zmianę będziemy odnosili do rzeczywistości przyrodniczej i społecznej czy

31 Z . Cackow ski, Jedność i wielość. D ziałanie i poznanie, K siążk a i W iedza, W arszaw a 1975, s. 59.

32 W . Lenin {Z e s z y ty filozoficzne, w: D zieła, t. 38, K siążk a i W ied za, W arszawa 1973, s. 336) uzasadnił to następująco: „W arunkiem poznan ia w szystkich p rocesów św iata, w ich sam oruchu, w ich spontanicznym rozw oju, w ich życiu, jest poznan ie ich ja k o jed n ości przeciw ieństw ” . Znoszenie ow ych przeciw ieństw sprawia, że są one stale w ruchu i podlegają ciągłym zm ian om .

33 O . Lange, C ałość i ro zw ó j tt’ św ietle cybern etyki, P aństw ow e W ydaw nictw o N a u k o w e, W arszawa 1962, s. 9 i 10.

34 Stan rzeczy - to aktualna rzeczyw istość św iata m aterialnego i niem aterialnego. Por. J. R okita, Istota, problem y, stra te g ie rozw oju przedsiębiorstw a, w: O rganizacja i zarządzan ie

a rozw ój przedsiębiorstw a. M a teria ły m iędzynarodow ej konferencji naukowej, W ydaw nictw o A k ad e­

też do układów względnie wyodrębnionych, ja k chce O. Lange, m ożna stwierdzić, iż rozwój w najszerszym i ogólnym ujęciu jest procesem zmian. Bez zmian nie m a ruchu, a więc nie m a i rozw oju35.

Zm iany są więc podstaw ą wszelkiego rozwoju, w tym także rozwoju przedsiębiorstw przem ysłow ych36. Przedsiębiorstw a przemysłowe należą bo­ wiem do klasy organizacji celowych, które z natury nastawione są na dokonyw anie świadom ych i autentycznych zm ian istniejącego stanu rzeczy dla popraw y sprawności swego działania oraz lepszego zaspokojenia potrzeb społecznych. Z m iany są więc nieodłącznym atrybutem działania każdego przedsiębiorstwa. Niezależnie od tego, czy będzie to zwolnienie z pracy lub przyjęcie do pracy nowego pracow nika, czy zakup m ateriałów lub sprzedaż wyrobów gotowych, w stanie ekonom iki przedsiębiorstwa następuje zmiana. Rozwój przedsiębiorstw a jest więc kreow any przez wiele różnych zmian. Zm iana nie jest jed n ak synonimem rozwoju. N iektóre zmiany m ogą bowiem nie przynosić żadnego rezultatu niezbędnego do uzyskania rozwoju. Rozwój jest więc czymś więcej niż zwykłą zmianą. Jest zm ianą dokonującą się według ustalonych prawidłowości oraz przynoszącą określone skutki.

U sytuow anie ogólnych problem ów rozwoju w kategoriach dialektycznych sprzeczności i walki przeciwieństw wymaga zastanowienia się nad kierun- kowością zmian, ja k o jednego z ważnych atrybutów rozwoju. Chodzi m iano­ wicie o to, czy zmiany będące podstaw ą rozwoju następują w logicznej sekwencji czasowej i m erytorycznej, a w związku z tym, czy rozwój jest zjawiskiem ukierunkow anym czy też nie.

Rozwój przebiega w czasie. Podstawowym , choć nie jedynym , wymiarem rozwoju jest wym iar czasu. Nie m a więc rozwoju poza czasem 37. Czas, ja k

35 R ozw ój trzeba sytuow ać w triadzie: ruch rozwój p ostęp . Jeśli chcem y m ów ić o rozwoju badanej rzeczyw istości, to m usim y uznać, że znajduje się ona w ruchu.

36 Zdaniem T . K otarb iń sk iego ( E lem enty teorii poznania, logiki form aln ej i m etodologii nauk, Zakład N a ro d o w y im . O ssolińskich, W rocław 1967, s. 69), zm iana to zdarzenie, w którym stan koń cow y różni się od stanu p oczątkow ego. Bardziej wnikliw ie istotę zm ian naświetla J. Szczepański (Społeczne warunki społeczne sk u tk i postępu technicznego, w: Odm iany czasu

teraźniejszego, K siążk a i W iedza, W arszaw a 1971, s. 503). Jego zdaniem , zm iana następuje wtedy,

gdy w d ow oln ym stanie rzeczy':

1) pojaw iają się now e elem enty lub (i), 2) znikają elem enty istniejące,

3) pow stają now e stosun ki pom iędzy elem entam i.

A zatem zm iany m ogą być takie, o których pisze T . K otarbiński, czyli różniące się stanami rozpatrywanych zjawisk w czasie, oraz takie, które wprawdzie nie wykazują różn ie ilościow ych pomiędzy' rozpatrywanym i zjawiskam i, lecz wprow adzają zasadnicze różnice jakościow e; np. zw olnienie jednego pracow nika z pracy i przyjęcie na jego miejsce pracow nika now ego wprawdzie nie wyw ołuje zm iany w liczbie p racow ników przedsiębiorstwa, lecz m oże pow od ow ać istotne różnice jakościow e w sp osobie w ykonyw ania zadań przez n ow ego pracow nika, które m ogą m ieć w pływ na spraw ność funkcjonow ania przedsiębiorstw a i jeg o rozwój.

37 R o lę czynnika czasu w ekonom ii, a w ięc pośrednio i w procesach rozwoju, szeroko naświetlają różni autorzy. Por. np. C z. Strzeszewski, Problem czasu u> ekonom ice, T ow arzystw o N au k ow e K atolick iego Uniw ersytetu w Lublinie, 1959, s. 23-48; E. H old ow sk a, C zas w

pro-słusznie zauważa A. H erm an, jest jednym z najbardziej decydujących m om en­ tów każdego procesu rozw ojow ego38. Czas spina jed n ą klam rą przeszłość rozwoju, jego teraźniejszość i przyszłość. Z tego względu rozwój m a wymiar długookresowy. Przebiega stopniowo i nie jest wydarzeniem incydentalnym , lecz procesem naw arstw iania się zm ian w czasie.

Stwierdzenie, iż rozwój jest procesem, jest z pewnością trafne, lecz w dalszym ciągu niewystarczające. Rozwój jest nie tylko długotrwałym procesem zmian, lecz jest to pon adto proces zmian ukierunkow anych, w k tó ­ rym m ożna wyróżnić prawidłowo następujące po sobie etapy przem ian, niezależnie od samego charakteru tych przem ian39. Przyszłość, teraźniejszość i przyszłość m uszą więc być ułożone w określony porządek., w przeciwnym wypadku nie byłoby żadnego efektu z dokonujących się zmian.

Podsum owując dotychczasowe wywody m ożna skonstatow ać, iż rozwój w ogólnym ujęciu jest długotrwałym procesem wszelkiego rodzaju ukierun­ kowanych zm ian40. Siła owego ukierunkow ania zm ian w procesie rozwoju jest - naszym zdaniem - zróżnicow ana w zależności od tego, z jakim rodzajem rozwoju m am y do czynienia. Uważamy, iż w najmniejszym stopniu p o d dają się kształtowaniu zmiany będące istotą rozw oju przyrody. Bardziej ju ż zdeter­ m inowany jest rozwój społeczny41. N atom iast w największym stopniu są ukierunkow ane zmiany składające się na rozwój gospodarczy.

Zawężając obszar naszych zainteresowań tylko do rozwoju gospodarczego należy stwierdzić, że od najdawniejszych czasów człowiek dążył do św iadom e­ go i racjonalnego oddziaływania na jego przebieg. Już h istoria starożytna dostarcza wiele przykładów wielkich dziel człowieka, których zrealizowanie wymagało zamierzonej, przemyślanej i społecznie zorganizowanej działalności ludzkiej42.

W początkowych stadiach rozwoju cywilizaq'i zakres owego oddziaływania na rozwój gospodarczy nie byl szeroki. Z czasem jed n ak następow ał wzrost

błem atyce inwestycyjnej, Państw ow e W ydaw nictw o Ekonom iczne, W arszawa 1974, s. 15-33;

W . Frąckow iak, Czynnik przestrzen i u’ teorii rachunku ekonom icznego efektyw n ości inwestycji, Państw owe W ydaw nictw o E konom iczne, W arszawa 1985, s. 63-110.

38 A . Herm an, R o zw ó j społeczno-gospodarczy n> socjalizm ie. Z teorii m etodologii ekonomii, Państw owe W ydaw nictw o E konom iczne, W arszawa 1989, s. 50.

39 Por. B . M iszew ski, P ostęp społeczny, P aństw ow e W ydaw nictw o N a u k o w e, W arszawa 1977, s. 54.

40 Por. W iflka encyklopedia pow szechna, t. 9, Państw ow e W ydaw nictw o N a u k o w e, W arszawa 1969, s. 317.

41 Słusznie jednak zauw aża J. Pajestka (K ształtow anie procesu rozwoju. Racjonalność i m anow­

ce p olityki, Państw ow e W ydaw nictw o E konom iczne, W arszawa 1983, s. 27), iż najbardziej są

podatne na kształtow anie nie procesy społeczne, lecz procesy m aterialne, natom iast im bardziej oddalam y się od św iata fizycznego i p rocesów przekształceń materii, a wkraczam y w sferę stosunków społecznych i ekonom icznych, lo tym trudniej jest k ształtow ać proces rozwoju. Niem niej jednak za kwestie św iadom ego kształtow ania rozwoju gosp odarczego obrał on za jądro rozważań teoretycznych swojej fundamentalnej pracy.

42 W ystarczy wym ienić wielkie system y w odne Egiptu i M ezop otam ii, infrastrukturę im ­ perium rzym skiego, wielkie budow le sakralne i publiczne różnych cywilizacji.

zdolności ludzkich do świadomego kształtow ania procesów gospodarczych oraz rosła coraz bardziej potrzeba ich kształtow ania. Największe rezultaty w tej dziedzinie przypadają n a czasy najnowsze, a zwłaszcza n a wiek X X , w którym świadomem u kształtow aniu poddane zostały procesy go­ spodarcze nic tylko w ram ach jednego kraju, lecz nawet w blokach zin­ tegrowanych państw . Niemniej jed n ak uważamy, iż najtrudniej jest kształ­ tow ać rozwój procesów gospodarczych w ram ach kilku państw , łatwiej jest oddziaływać na rozwój gospodarki pojedynczego kraju, a najłatwiej poddaje się kształtow aniu proces rozwoju przedsiębiorstw jak o najmniejszych podm iotów gospodarczych43.

Rozwój przedsiębiorstw przemysłowych nie był jed n ak należycie doceniany jak o czynnik rozwoju w systemie gospodarki soq'alistycznej. W związku z tym wysiłki państw były bardziej ukierunkow ane n a kształtow anie rozwoju całej gospodarki, a nie pojedynczego przedsiębiorstwa. W gospodarce socjalistycz­ nej przedsiębiorstwo nie zajmowało należnego sobie miejsca, a w skrajnym ujęciu gospodarkę kraju przyrów nyw ano do jednej wielkiej fabryki, bez wyraźnego upodm iotow ienia przedsiębiorstw a44.

Niezależnie jed n ak od tego, w jakim stopniu rozwój gospodarczy poddaje się świadomem u kształtow aniu, a w jakim stopniu wym yka się on spod kontroli, uważamy, iż m oże on być bardziej lub mniej udany, lepszy lub gorszy, a jego poziom wyższy lub niższy. Innym i słowy uważamy, że rozwój zawężony do kwestii gospodarczych powinien być poddany ocenom

wartoś-43 Prace pośw ięcone rozw ojow i przedsiębiorstw przem ysłow ych ujmują bardzo konkretne zasady, kryteria oraz procedurę kształtow ania rozwoju. Por. np.: K . Fabiańska, J. R ok ita,

Planowanie rozw oju przedsiębiorstw a, Państw ow e W ydaw nictw o E konom iczne, W arszawa 1986, s.

113-211; J. Sztukow ski, Procedura budow y planu rozwoju przedsiębiorstw a przem ysłow ego, w pracy zbiorow ej pod red. J. R ok ity i H . B ien iok a, S trategia rozwoju przedsiębiorstw a, W ydaw nictw o Akadem ii E konom icznej w K atow icach , 1985, s. 79-90; K . Janik, M etodologia planowania rozwoju

przedsiębiorstw a przem ysłow ego, Zeszyty N a u k o w e A kadem ii Ekonom icznej w K rakow ie, z. 209,

1985, s. 7-16.

44 Najbardziej skrajne stan ow isk o w tej kw estii zajął w naszej literaturze S. Łysko. Sform ułow ał on tezę, iż „sektor gospodarki socjalistycznej jest w sensie ekonom iczno- społecznym jedną wielką fabryką” (Z teorii gospodarki socjalistycznej. P roblem y stosunków towarowych,

Państw ow e W ydaw nictw o N a u k o w e, W arszawa 1965, s. 283). T ezę sw ą S. Ł ysko sform ułow ał najpraw dopodobniej na pod staw ie stanow iska W . Lenina ( Państw o a rewolucja, K siążk a i W iedza, W arszawa 1972, s. 151), który pisał, że „całe społeczeństw o [socjalistyczne - dopisek W . G.] będzie jednym biurem i jedną fabryką z rów ną pracą i p łacą” . N a leży zauważyć, że stanow isko W . Lenina m a charakter postulatyw ny, a stan ow isk o S. Łyski twierdzący. Poglądow i S. Łyski przeciwstawia się wielu ek onom istów , w tym m . in. W . W ilczyński (Teoria przedsiębiorstw a a rachunek

m ikroekonom iczny iv gospodarce socjalistycznej, E kon om ista 1977, nr 4, s. 797-808) oraz

K . Piotrow ski (S tosu n ki ekonom iczne v i> rozw iniętym społeczeństw ie socjalistycznym , Państw ow e

W ydaw nictw o N a u k o w e 1981, s. 45-57). T en ostatni stwierdził, iż nie m ożna „traktow ać gospodarki socjalistycznej ja k o super przedsiębiorstw a w ielozakładow ego, w którym jednostki w ykonaw cze pełnią rolę w ydziałów produkcyjnych, a Centrum rolę dyrekcji” (tamże, s. 52). Z zaprzeczenia K . Piotrow skiego w ynika jednak, iż przedsiębiorstw o w gospodarce socjalistycznej b yło jednostką w ykonaw czą, c o potw ierdzają również inni autorzy. Por. np.: B. G liński, op. cit., s. 87; W . W ilczyński, op. cit., s. 799-802; I Ławrowski, K now oj koncepcji priedrijatija, Problem y T eorii i Praktiki U praw lenija 1988, nr 4, s. 47.