Andrzej Fabianowski
Maria Grabowska
Biuletyn Polonistyczny 33/1-2 (116-117), 117-121
z a p i s a ł s i ę W ło d z im ie rz D w orzaczek Ja k o c z ło w ie k n ie z w y k ły , n ie t y l k o , c z y nawet n ie p rz ed e w s z y s tk im ze w zg lęd u na swe naukowe i d y d a k ty c z n e u m ie j ę t n o ś c i. B y ł d o b ry , z a c n y , ż y c z liw y i . pogodny; mógł b yć w y r o z u m ia ły , gdyż po p r o s t u n ie w y p ad ało je g o ż y c z l i w o ś c i w y k o r z y s ty w a ć . Od w czesn ych l a t d o t k n ię t y ka lectw e m n ie t r a c i ł n ig d y pogody ducha i w ew nętrznego ła d u ; n i gdy na n i c i na n ik o g o s i ę n ie s k a r ż y ł , choć ż y c i e n ie r a z bo l e ś n i e go d o ś w ia d c z a ło .
w r z e s ie ń 1988 O ózef Tomasz P o k rz y w n ia k
MARIA GRABOWSKA
11 I X 1922 - 27 IV 1989
W s z k ic u p t . "R o m an tyczn y g e s t h r a b ie g o H e n ry k a " M a ria G rabow ska wspomina o s w o ic h "z d o b y c z a c h " e d y t o r s k i c h , do k t ó ry c h z a l i c z a " u s t a l e n i e ( h i p o t e t y c z n e ) je d n e g o sło w a w u tw o rz e R e ja i u s t a l e n i e (p r z y w r ó c e n ie ) je d n e g o p r z e c in k a w » B a l l a d y n ie * S ło w a c k ie g o " . Można by z ła p a ć s i ę na z a w a rty w ty c h s ł o wach h a c z y k a u t o i r o n i i i s t w i e r d z i ć , i ż n ie sę to o s i ą g n ię c ia o l ś n i e w a j ę c e , a l e a u to o c e n a ta p r z e d s t a w ia moim zdaniem n ie t y l e naukow y, co lu d z k i w ym iar u c z o n e j, k t ó r ę b y ła M a ria Grabow s k a . Bo w O ej ż y c i u , ja k w ż y c iu każdego p raw d ziw eg o h u m a n is ty , t e d w ie s f e r y n ig d y n ie i s t n i a ł y o d d z i e l n i e .
M a r ia G rabow ska n a le ż a ła do g e n e r a c j i , k t ó r e j h a rm o n ijn y ro zw ój p rz e rw a n y z o s t a ł okresem w o jn y i o k u p a c j i . U r o d z iła s i ę 1 w r z e ś n ia 1922 r . w N ie g ło s a c h p o w ia tu p ło c k ie g o , w r o d z in ie i n t e l i g e n c k i e j . M ałę m atu rę u z y s k a ła w c z e rw cu 1939 r . w k r a kowskim Gimnaj7um im . K r ó lo w e j W andy, zaś m atu rę w 1941 r w t a m t e js z e j H a n d e ls f a c h s c h u le . Od li s t o p a d a 1939 r . zaangażow-’r.
b y ła w d z i a ła l n o ś ć k o n s p ir a c y jn ą - w T a jn e j O r g a n i z a c j i W o js k o w ej "G r u n w a ld ", w p odziem nej p r a s ie i k o n t r w y w ia d z ie . B r a ł a te ż u d z ia ł w p ra c a c h podziemnego t e a t r u .
Od cz erw ca 1945 r . p ra c o w a ła zawodowo ja k o n a u c z y c ie l k a , w końcu w r z e ś n ia te g o roku ro z p o c z ę ła s t u d ia p o lo n is t y c z n e na Wy d z i a le Hum anistycznym U n iw e r s y t e t u W a rs z a w s k ie g o . T y t u ł m a g is t ra f i l o z o f i i u z y s k a ła w 1950 r . na p o d s ta w ie p r a c y p o ś w ię c o n e j r e c e p c j i " W y z w o le n ia " , n a p is a n e j pod k ie ru n k ie m p r o f . W acław a Borow ego, k t ó r y p o z o s ta ł d la N ie j m istrzem f i l o l o g i i na c a ł e ż y c i e .
W o k r e s ie s tu d ió w M a ria Grabowska p ra c o w a ła ró w n ie ż zawo dowo - w Z w ią z k u A r t y s t ó w S c e n P o l s k i c h , w I n s t y t u c i e T e a t r o l o - gicznym o r a z , w c h a r a k t e r z e a s y s t e n t k i , w G a b in e c ie F i l o l o g i c z nym im . G a b r ie la K o r b u t a . N a s tę p n ie w 1953 r . z o s t a ła z a t r u d n io n a w Sem in ariu m H i s t o r i i L i t e r a t u r y P o l s k i e j U n iw e r s y t e t u W a rs z a w s k ie g o , p r a c u ją c je d n o c z e ś n ie pod k ie ru n k ie m p r o f . J u l i a n a K rz yż a n o w s k ie g o nad ro zp raw ą d o k to rs k ą " R e c e p c ja t w ó r c z o ś c i H eineg o w l i t e r a t u r z e p o l s k i e j o k re s u ro m an tyzm u ". O b ro n i ł a J ą w roku 1964, u z y s k u ją c s t o p ie ń d o k t o r a .
W 1978 r . u k a z a ł s i ę w ybór s tu d ió w M a r i i G ra b o w s k ie j p t . " R o z m a it o ś c i ro m a n ty c z n e ". K s ią ż k a ta s t a ł a s i ę w 1980 r . pod staw ę p rz y z n a n ia p rz e z Radę W y d z ia łu P o l o n i s t y k i UW A u to r c e t y t u ł u d o k to ra h a b ilit o w a n e g o . U ch w ałę t ę Rada p o d ję ła je d n o m y ś l n i e , zaś r e c e n z e n c i ( M a r ia J a n i o n , Z d z is ła w L i b e r a , Bogdan Za k rz e w s k i) b ardzo wysoko o c e n i l i k o m p e te n cje naukowe M a r i i G ra b o w s k ie j. Po z a t w ie r d z e n iu h a b i l i t a c j i mianowana z o s t a ła d ocen tem.
P rz yp o m n ie n ie punktów o z n a c z a ją c y c h naukowe aw anse n ie w ie l e w ł a ś c iw ie mówi o r o z p i ę t o ś c i naukowych z a in te r e s o w a ń P a n i M a r i i , ró żn ych form ach j e j a k t y w n o ś c i o ra z w n i k l i w o ś c i , z ja k ą
-p o d c h o d z iła do każdego z a g a d n ie n ia . Na -p o c z ę tk u sw e j d r o g i nau kow ej z ajm o w ała s i ę s z c z e g ó ln ie in t e n s y w n ie e d y to rs tw e m / i b i b l i o g r a f i ę . O p racow yw ała t e k s t y i p i s a ł a k om en tarze do utworów S i e n k i e w i c z a , S ło w a c k ie g o , O rz e s z k o w e j, D em bowskiego, G o sz cz yń s k ie g o , K r a s z e w s k ie g o , U j e j s k i e g o i W ó y c ic k ie g o . U c z e s t n i c z y ła w p rz y g o to w a n iu p u b l i k a c j i " P o l s k a k r y t y k a l i t e r a c k a 1800- - 1 9 1 8 ", o p ra c o w y w a ła i om aw iała na łam ach " R o c z n ik a T o w arzystw a L i t e r a c k i e g o im . Adama M ic k ie w ic z a " b i b l i o g r a f i ę m ic k ie w ic z ia - nów. P r z y g o t o w a ła w i e l e h a s e ł l i t e r a c k i c h do " W i e l k i e j E n c y k lo p e d i i P o w s z e c h n e j" PWN, "M a łe g o S ło w n ik a P i s a r z y P o l s k i c h " , " E n c y k l o p e d i i W a r s z a w y ", kompendium " L i t e r a t u r a P o l s k a " . O drębną d z ie d z in ą naukow ej CJej a k t y w n o ś c i b y ł y p ra c e r e d a k t o r s k i e . N a le ż ą c od 1949 r . do T o w arz ystw a L i t e r a c k i e g o im . A. M ic k i e w ic z a , w 1971 r . p o d ję ła o b o w ią z k i z a s t ę p c y , a od 1984 r . r e d a k t o r a n a c z e ln e g o wydawanego p rz e z T o w arzystw o " R o c z n ik a " . M a r ia G rabow ska b y ła a u t o r k ą w i e l u , z n a t u r y r z e c z y n ie o p u b li- kowanych r e c e n z j i w y d a w n ic z y c h . Ona o p in io w a ła m .in . na z le c e - ' n ie Państw ow ego I n s t y t u t u W ydaw niczego u tw o ry i k o re s p o n d e n c ję Zygm unta K r a s i ń s k i e g o . Dość w sp om n ieć, że r e c e n z ja w yd aw n icza t r z e c h tomów " D z i e ł l i t e r a c k i c h " w o p ra c o w a n iu P a w ła H e rtz a l i c z y ł a 44 s t r o n y m a sz y n o p is u , z aś r e c e n z ja " L is t ó w do D e l f i n y P o t o c k i e j " 50 s t r o n ! O b e c n i i p r z y s z l i c z y t e l n i c y ty c h i w ie
-\
lu in n y c h k s ią ż e k , n i e s t e t y , n ie będą w i e d z ie ć , ja k b ard z o na o s t a t e c z n y k s z t a ł t e d y t o r s k i o ra z z a w a rto ś ć k o m e n ta rz y w p ły n ę ła w ie d z a i w n ik l iw o ś ć M a r i i G r a b o w s k ie j. > D z i a ł a l n o ś ć naukow a, p o p u la r y z a t o r s k a i w yd aw n icza M a r i i G r a b o w s k ie j b y ła p r z e c ie ż t y l k o c z ę ś c i ą j e j zawodowej b io g r a f i i . Bo w p a m ię c i s tu d e n tó w , k t ó r z y z e t k n ę l i s i ę z N ią na w a r s z a w s k ie j P o l o n i s t y c e p a n i M a ria p o z o s ta n ie ja k o w y ją tk o w y zu p e ł n i e d y d a k t y k . P o l o n i ś c i , k t ó r z y k o ń c z y l i s t u d ia ć w ie r ć ‘ie k u
120
-temu, ro zm aw iając o "dawnych c z a s a c h " w sp om in aję Og w ł a ś n ie przed in n y m i. T a je m n ic a Oej sukcesów d y d a k ty c z n y c h p o le g a ła n ie t y l k o na u m ie ję t n o ś c i p rz e k a z y w a n ia sw ej b o g a te j w ie d z y , a l e ta k ż e na w y ję tk o w e j s e r d e c z n o ś c i, p r o s t o l i n i j n o ś c i i n a t u r a l n e j , w żaden sposób niew ym uszonej d o b r o c i. 2 ty m i rz a d k im i c e cham i c h a r a k t e r u ł ę c z y ł a M a ria Grabow ska w i e l k ę w y ro z u m ia ło ś ć wobec in n y c h , a zarazem odwagę i u c z c iw o ś ć w tru d n y c h k o n f l i k towych s y t u a c ja c h , g d y , r y z y k u ję c zawodowym s ta n o w is k ie m , t r z e ba b y ło s ta w a ć w o b ro n ie p okrzyw dzon ych i dodawać ducha w a h a ję - cym s i ę , W M arcu 1968 M a ria G rabow ska d z ie ń i noc p rz e b y w a ła ze s t r a j k u ją c y m i s tu d e n ta m i, s łu ż ę c im o p ie k ę i pomocę. W 1980 r . domagała s i ę , by r o d z ic a s i ę a u to n o m icz n a o r g a n iz a c j a zw iązkow a na W y d z ia le P o l o n i s t y k i j a k n a j s z y b c i e j p r z y ł ę c z y ł a s i ę do " S o l i d a r n o ś c i " . W 1981 r . Rada W y d z ia łu Oej w ł a ś n i e , na w n io s e k Samorzędu S tu d e n tó w , p o w ie r z y ła o b o w ię z k i P r o d z ie k a n a d s . s t u d e n c k ic h . Tę tru d n ę f u n k c ję M a ria G rabow ska p ia s t o w a ła w l a t a c h 1981-84. B y ł to o k re s s z c z e g ó ln ie t r u d n y , o k re s s t r a j k u s tu d e n c k ie g o i s ta n u w o je n n e g o , c z ę s t y c h zm ian program owych i r e g u la m inowych, p on aw ian ych w c ię ż p rób n a r z u c e n ia U n iw e r s y t e t o w i ob cego s t y l u z a r z ą d z a n ia . M a ria G rabow ska n ig d y n ie s t a ł a s i ę c z y n n ik ie m t r a n s m i s j i d e c y z j i o d g ó rn ych w s p o łe c z n o ś ć s tu d e n c k ą - r a c z e j t ę s p o łe c z n o ś ć o s ł a n i a ł a , n a r a ż a ję c znowu s i e b i e . P r z y tym n ie o g r a n ic z a ła swych p ra c d y d a k t y c z n y c h . Prom owała m a g is t ra n tó w (w sum ie k i l k u d z i e s i ę c i u ) , z re c e n z o w a ła o k . 250 p ra c ma g i s t e r s k i c h . D ej s ła b e z d ro w ie n ie w y trz y m a ło t y c h o b c ię ż e ń . W 1980 r . n a s t ę p i i p ie r w s z y z a w a ł, k i l k a l a t p ó ź n ie j , p odczas wy k ła d u - d r u g i.
V» 1958 r . u k a z a ła s i ę " A n t o lo g ia ro m a n ty c z n e j p o e z j i k r a jowej** - k s ię ż k a do d z iś n ie z a s t ą p io n a w u n i w e r s y t e c k i e j d yd ak t y c e . "W s tę p " do “ A n t o l o g i i " n a p i s a ła M a r ia O a n io n . M a r i i G ra
b o w s k ie j pozosta^u. c z ę ś ć m n ie j e fe k to w n a , a l e < ««_>..,• j p-'.*w*.u- „ . » s i ę e ro z yjn em u d z i a ł a n i a c z a s u : o p ra c o w a n ie p rz y p is ó w , aneksów m a t e r ia ło w y c h , t a b e l i c h r o n o lo g ic z n e j. A u t o r s k i u d z ia ł M a r i i G r a b o w s k ie j w s tw o rz e n iu t e j k s i ą ż k i u r a s t a ć może do r a n g i sym b o lu , N ie w y su w a ją c s i ę na p ie r w s z y p la n , t w o r z y ła i 3 t o t n e , t r w a łe w a r t o ś c i . M a r i i G ra b o w s k ie j n ie ma ju ż w śród n a s . Na p o c z ą tk u maja 1989 r . p o ż e g n a liśm y 3ą na C m entarzu Powązkowskim . W s z y s c y j e d n a k , k tó rym d ro g a j e s t Oej pam ięć i b l i s k i s t y l i sposób u p ra w i a n ia n a u k i o ra z ż y c i a maję prawdo, a ta k ż e m o raln y ob ow iązek p r z e n i e s i e n i a te g o d z ie d z ic t w a w p r z y s z ło ś ć .
g ru d z ie ń 1989 A n d rz e j F a b ia n o w s k i
ARTUR SANDAUER
14 XXI 1913 - 15 VII 1989
O d e jś c i e A r t u r a Sa n d a u e ra o d n o to w yw ały n ie m a l w s z y s t k ie pism a c o d z ie n n e i p e r i o d y k i k u l t u r a l n e . Ouż w t y t u ł a c h p a d a ły s fo rm u ło w a n ia w a r t o ś c i u j ą c e wysoko je g o osobowość i d o ro b e k : " K r y t y k h e r o ic z n y " ( H . C z u b a ła ) , " O s t a t n i z n ie z ło m n y c h " ( R . S a m s e l) , "S a n d a u e r c z y l i ż ą d a n ie g e n i a l n o ś c i " ( B . K aź m ier- c z y k ) , " P i s a r z s a m o w y s ta r c z a ln y " (H . M i c h a l s k i ) , " O d e j ś c ie n i e z a s t ą p io n e g o " (H . V o g l e r ) . N ie k t ó r z y z p is z ą c y c h s i ę g a l i po t y t u ł y je g o d z i e ł o d d a ją c e je d n o c z e ś n ie i s t o t n e c e c h y z m a rłe g o : " D la każdego co ś p rz y k re g o " ( R . M a t u s z e w s k i), " Ś m ie r ć l i b e r a ł a " (CJ. K u r o w i c k i ) . Po ż e g n a n ie na Powązkach z g ro m a d z iło p rz e d s t a w i c i e l i k i l k u g e n e r a c j i - od S t e f a n a Ż ó łk ie w s k ie g o po m ło d z ie ż a k a d e m ic k ą . B y ło w t e j a tm o s fe r z e coś z pożegnań n a
