Tomasz Kawski
MNIEJSZOŚCI NARODOWE I WYZNANIOWE
W RADZIEJOWIE I OKOLICACH
Problematyka mniejszości narodowych i wyznaniowych doczekała się dla po wiatu nieszawskiego skromnej literatury przedmiotu. Cennych informacji o wy znaniach reformowanych w XVI i XVII w. dostarcza artykuł Lucjana Dom bka1. Niewiele danych, głównie o charakterze statystycznym, można odnaleźć w pra cach: Ryszarda Sudzińskiego2, W itolda Stankowskiego3, Mirosława Golona4 oraz Tomasza Raw skiego5. Dla samego Radziejowa jedynym źródłem informacji po zostaje synteza dziejów miasta pod redakcją Jerzego Danielewicza6.
1 L. D o m b e k, R eform acja na Kujawach w X V I wieku, „Prace K omisji H istorii B TN ”, t. 3, 1966, nr 4, s. 55-89.
2 R. S u d z i ń s k i , Liczba, rozm ieszczenie i struktura ludności niem ieckiej na Pom orzu N adwiślańskim w latach 1945-1959, [w:] Ludność niem iecka na ziem iach polskich w latach 19 3 9 - 1945 i j e j pow ojenne losy, pod red. W. J a s t r z ę b s k i e g o , B ydgoszcz 1995; t e n ż e , M niej szość niem iecka na Kujawach wschodnich i w ziem i dobrzyńskiej p o 1945 roku, „Zapiski Kujawsko- -D obrzyńskie”, t. 13, 1999, s. 93-125.
! W. S t a n k o w s k i , M niejszość niemiecka na Kujawach i Pomorzu w latach 1945-1956, [w:] K ujawy i Pom orze w latach 1945-1956. Od zakończenia okupacji niem ieckiej do przełom u październikowego, pod red. W. J a s t r z ę b s k i e g o , M. K r a j e w s k i e g o , Włocławek 2001.
4 M. G o 1 o n, Żydzi, Ukraińcy, Rosjanie, B iałorusini i Cyganie na Pom orzu G dańskim p o II wojnie św iatow ej, [w:] M niejszości narodowe i w yznaniowe na Pom orzu w X IX i X X wieku, pod red. M. W o j c i e c h o w s k i e g o , Toruń 1998.
5 Т. К a w s к i, L udność żydow ska na K ujawach wschodnich i w ziem i dobrzyńskiej w okre sie m iędzyw ojennym (1918-1939), „Zapiski K ujaw sko-D obrzyńskie”, t. 13, 1999, s. 127-177; t e n ż e , M ałom iasteczkow e ju d a ic a z K ujaw (X V III-X X w.), „K w artalnik Historii K ultury M ate rialnej” , 1999, n r 3 -4 ; t e n ż e , Żydzi z Kujaw, ziem i dobrzyńskiej i Bydgoszczy ocaleni z Shoalr. P rzyczynek do poznania struktury społeczno-zawodowej, zm ian osadniczych oraz m igracji ludno ści żydow skiej w Polsce p o I I wojnie św iatow ej, [w:] Wrzesień 1939 i je g o konsekw encje dla ziem zachodnich i północnych D rugiej R zeczypospolitej, pod red. R. S u d z i ń s k i e g o , W. J a s t r z ę b s k i e g o , T oruń-B ydgoszcz 2001, s. 365-392; t e n ż e , M niejszość żydow ska w wo jew ó d ztw ie pom orskim (bydgoskim ) w latach 1945-1956, [w:] K ujaw y i Pom orze w latach 19 4 5 -
1956. O d zakończenia okupacji niem ieckiej do przełom u październikow ego, pod red. W. J a - s t r z ę b s k i e g o, M. K r a j e w s k i e g o , W łocław ek 2001, s. 205-227.
254 Tomasz Kawski
Wśród mniejszości narodowych, które na trwałe wpisały się w dzieje Radzie jow a, na uwagę zasługują Żydzi. Przedstawiciele pozostałych, głównie Niemcy,
odgrywali z racji swej liczebności niewielką rolę. Mniejszości wyznaniowe pozo stawiły swój ślad w dziejach Radziejowa najmocniej w okresie reformacji. Pełne go zestawienia danych ilustrujących strukturę narodowościową i wyznaniową w mieście i okolicach można dokonać jedynie na podstawie danych spisu po wszechnego z 1921 r. Ogółem zamieszkiwały miasto 3164 osoby, w tym rzym- skokatolicy stanowili grupę 2523 osób, ewangelicy 27, prawosławni 15, mojże- szowi 599. Struktura narodowościowa prezentowała się następująco: Polaków było 2582, Niemców 10, Żydów 560, Rosjan 6, Rusinów (Ukraińców?) 37. Dane z po łowy lat trzydziestych są mniej precyzyjne. Na 4661 osób Polacy stanowili 84% ogółu mieszkańców, Żydzi 15%, Niemcy 0,05%, pozostałe nacje 0,05%8.
Pierwsze informacje o pobycie Żydów w Radziejowie pochodzą z 1432 r. Było to pierwsze miasto na Kujawach, w którym osiedli przedstawiciele tej grupy etnicznej. Uzyskanie przez chrześcijańskich mieszczan Radziejowa przywileju królewskiego w 1546 r., zakazującego osadnictwa żydowskiego w mieście, zmu siło Żydów do opuszczenia miasta9. Zakaz ten rozszerzono w przywileju królew skim z 1609 r. na wszystkich innowierców10. Przedstawiciele mniejszości wyzna niowych ponownie poczęli osiadać w Radziejowie w końcu XVIII w., wraz ze zniesieniem przez władze pruskie, po upadku Rzeczypospolitej, szeregu ograni czeń osadniczych i ekonom icznych". Systematycznemu przyrostowi liczby Ży dów nie przeszkadzały liczne ograniczenia osadnicze utrzymywane przez władze rosyjskie (w latach 1815-1914/1918), np. istnienie w Radziejowie w latach 1822—
1862 rewiru żydowskiego wzdłuż ul. Toruńskiej, zakaz osadnictwa Żydów z głę bi cesarstwa w 21-wiorstowym pasie pogranicznym z Prusami (w latach 1823—
1862). Również pozbawienie miasta w 1867 r. praw miejskich (do 1919 r.) nie
7 Skorow idz m iejscow ości R zeczypospolitej Polskiej, t. 1, W arszaw a 1925.
8 C entralne A rchiw um W ojskowe (dalej: CA W ), D owództwo O kręgu K orpusu nr VIII (dalej: D O K V III), sygn. 371.8.283, M apa narodow ościow a pow iatu nieszaw skiego.
9 M. H o r n, N ajstarszy rejestr osiedli żydow skich w Polsce z 1507 roku, „B iuletyn Ż ydow skiego Instytutu H istorycznego” (dalej: „BŻIH ”), 1974, nr 13, s. 13; Z. G u 1 d o n, Żydzi w m ia stach kujaw skich w X V I-X V I1I wieku, „Ziem ia K ujaw ska” , t. 9, 1993, s. 100. W 1453 r. Żydzi pojaw ili się w B rześciu K ujaw skim i Inow rocław iu, w 1487 r. w N ieszaw ie.
10 М. К a I 1 a s, Opis Radziejow a Kujaw skiego z 1820 roku, „Zapiski K ujaw sko-D obrzyń- skie”, t. 3, 1980, s. 303.
11 Szerzej np.: J. W ą s i с к i, Z iem ie p o lskie p o d zaborem pruskim . P rusy Południow e 17 9 3 - 1806. Studium historyczno-praw ne, W rocław 1957; S. К e m 1 e i n, Żydzi w Wielkim Księstwie Poznańskim 1815-1848. P rzeobrażenia w łonie żydostw a polskiego p o d panow aniem pruskim , Poznań 2001.
zniechęciło ludności żydowskiej12. Jej liczba aż do wybuchu II wojny światowej nieprzerwanie rosła. Odsetek Żydów w stosunku do ogółu ludności wykazywał jednak od lat osiemdziesiątych XIX w. tendencję malejącą. Był to efekt ożywio
nych ruchów migracyjnych ludności chrześcijańskiej. W 1779 r. Żydzi stanowili populację liczącą 1,3% ogółu ludności (5 osób), w latach 1793/1794 — 5% (15), w 1808 r. — 10,2% (84), w 1820 r. — 16,5% (198), w 1827 r. — 17,9% (227), w 1857 r. — 14,8% (224), w 1882 r. — 20,1% (320), w 1897 r. — 18,4% (422), w 1909 r. — 18,5% (501), w 1933 r. — 15% (699), w 1939 r. — 13,5% (649)13.
W kroczenie wojsk niemieckich we wrześniu 1939 r. zapoczątkowało ekster minację miejscowej ludności żydowskiej. Spalono sąsiadujące ze sobą dwie ra dziejowskie synagogi (starą i nową) w dniu 8 XI 1939 r. Niemcy odpowiedzialno ścią obarczyli Żydów. Za dowód uznali znalezienie u jednego z zatrzymanych paczki zapałek. Prześladowania na większą skalę rozpoczęły się 19 X 1939 r. Znęcano się fizycznie i moralnie, grabiono i niszczono mienie. W ładze niem iec kie 18 XI 1939 r. wydały zarządzenie, nakazujące wszystkim Żydom w ciągu 8 dni opuszczenie miasta. Rozporządzenie cofnięto, gdy stwierdzono, że wyje chała ponad połowa rodzin. Większość z nich jednak pow róciła14. Żydom, obok zorganizowanej, zinstytucjonalizowanej przez okupanta grabieży mienia, towa rzyszyły „nieoficjalne” konfiskaty. Część mienia żydowskiego przejęła ludność polska (zwłaszcza po ucieczce wywołanej zarządzeniem z 18 XI 1939 r.).
12 М. К a 1 1 a s, Opis..., s. 307; Jew rejskaja E nciklopedija, t. 13, Petersburg, brw, s. 2 7 2 - 273; М. В o r u с к i, Ziem ia kujawska p o d wzglądem historycznym, jeograficznym , archeologicz nym, ekonom icznym i statystycznym , W łocław ek 1882, s. 313-314; szerzej o ustaw odaw stw ie an tyżydow skim w czasach carskich np.: J. К i r s z r o t, Praw a Żydów w K rólestw ie Polskim. Zarys historyczny, W arszaw a 1917; A. E i s e n b a c h , Z dziejów ludności żydow skiej w P olsce w X V III i X IX wieku. Studia i szkice, W arszaw a 1983.
13 CAW , D O K V III, sygn. 371.8.283, M apa...; Archiw um Państw ow e w Bydgoszczy (dalej: A PB), U rząd W ojew ódzki Pom orski w Toruniu (dalej: U W PT), sygn. 4482, O pis gm iny żydow skiej w R adziejow ie z 1939 r. oraz budżet gm iny na rok 1939; R ocznik statystyczny K rólestwa P olskiego 1913, W arszaw a 1914, D ział 1, tab. 4, s. 35; М. В o r u с к i, Ziem ia..., s. 313-314; Jew rejskaja..., t. 11, s. 694; B. W a s i u t y ń s k i, Ludność żydow ska w Polsce w X IX i X X wieku. Studium statystyczne, W arszaw a 1930, tab. 2, s. 2 0 -2 5 ; Z. G u 1 d o n, Ż ydzi i Szkoci w Polsce w X V I-X V 1II wieku. Studia i m ateriały, K ielce 1990, s. 59; R. K o ł o d z i e j c z y k , M iasta i m ieszczaństwo w K rólestw ie Polskim w 1865 r. w św ietle statystyki, [w:] D zieje burżuazji w P ol sce. Studia i m ateriały, t. 2, pod red. R. K o ł o d z i e j c z y k a , W ro cław -W arszaw a-K rak ó w - G dańsk 1980, s. 19-28. D la 1939 r. dane źródłow e w yprodukow ane w czasie trw ania II w ojny są sprzeczne. A rchiw um Żydow skiego Instytutu Historycznego (dalej: A ŻIH ), A m erican Joint D i stribution C om m ittee (dalej: A JD C), sygn. 242/J-31 podaje liczbę 630 osób; A ŻIH, R elacja 301/ 372 — 625 osób; D. D ą b r o w s k a , Zagłada skupisk żydow skich w „Kraju W arty" w okresie okupacji hitlerow skiej, „B ŻIH ” , 1955, n r 13-14, s. 167, autorka podaje 726 osób.
256 Tomasz Kawski
Żydów kierowano do przymusowej pracy. Zajmowali się porządkowaniem szkód wojennych. Z czasem utworzono stałe grupy robocze prowadzone przez radziejowski Judenrat. W ich składzie znajdowali się młodzi, zdrowi i sprawni fizycznie mężczyź ni. Obok wymiaru ekonomicznego, przymus pracy służył stopniowej degradacji psy chicznej i fizycznej. Po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej, władze niemieckie 21 V I I 1941 r. rozciągnęły obowiązek pracy na wszystkich mężczyzn niezależnie od wieku. Dzień później wysłano pierwszą grupę stu mężczyzn i dziewcząt do obozów pracy rozsianych na ogół na terenie Kujaw zachodnich (Borkowo, Braniewo, Glin- no Wielkie, Łojewo, Radojewice, Janikowo i Inowrocław). Część z nich została zwolniona w październiku 1941 r. i powróciła do miasta. Obozy pracy dla Żydów (tzw. Julagi) miały charakter wyniszczający. Pracujący otrzymywali głodowe racje żywnościowe, fatalne warunki sanitarne, brak opieki medycznej, wyjątkowo ciężka praca fizyczna (prace polowe, melioracyjne, drogowe itp.) oraz nieliczenie się z ży ciem więźniów sprzyjały eksterminacji15.
N a ludność żydowską nałożono szereg ograniczeń związanych z poruszaniem się po mieście, wyjazdami poza jego granice. W końcu 1939 r. Żydów radziejow skich oznakowano. Początkowo była to żółta opaska noszona na przedramieniu, którą zastąpiono białą opaską z niebieską tarczą (gwiazdą Dawida)16.
W iosną 1941 r. utworzono w Radziejowie getto. Jego powstanie poprzedziło na przełomie 1939/1940 r. przesiedlenie wszystkich Żydów w okolice ul. Toruń skiej17. Czy koncentracja Żydów rzeczywiście zasługuje na określenie getto, po zostaje kwestią dyskusyjną. Pewne wydaje się być jedno. Dla Żydów, tak w Ra dziejowie, jak i poza nim, status dzielnicy rozciągającej się między ul. Toruńską
15 Y ad V ashem . The H olocaust M artyrs and Heroes R em em brance A uthority A rchives w Je rozolim ie (dalej: Y V), sygn. 033/135, 033/1520; A ŻIH, Relacja 301/372; AŻIH, A JDC, sygn. 210; S efer Yizkor le kedoshei irP sa ytsh korbonot ha Shoa, wyd. М. В i 1 a v s к y, Tel A viv 1974, s. 98 -9 9 ; T. J a s z o w s k i , Obóz na Błoniu w Inow rocław iu, [w:] Z badań nad eksterm inacją Żydów na Pom orzu i K ujaw ach, pod red. T. J a s z o w s k i e g o , Bydgoszcz 1983, s. 53-57; J. L i b i s z e w s k i , Żydow skie obozy p ra cy przym usow ej na terenie byłego pow iatu inowro cław skiego, [w:] Z badań nad eksterm inacją Żydów na Pom orzu i K ujawach, pod red. T. J a - s z o w s k i e g o , B ydgoszcz 1983, s. 4 5 -5 2 ; Ch. F r i e d m a n, D i geszichte fu n jid is z ajszub in C iechocinek, [w:] W łocławek we ha Swiwa. Sefer Zikkaron, bm w , 1967, s. 810.
16 A ŻIH, R elacja 301/372; J. D a n i e l e w i e z, K. O r c z y k o w s k i , Radziejów K u ja w s k i w latach okupacji hitlerow skiej (1939-1945), [w:] D zieje R adziejow a Kujawskiego, pod
red. J. D a n i e l e w i c z a , Bydgoszcz 1982, s. 92.
17 A ŻIH, Relacja 301/372; A ŻIH, D ział D okum entacji (dalej: DD), Teczka „R adziejów ” , List Burmistrza Miasta i Gminy Radziejów z 9 III 1992 r.; List z radziejowskiego getta z 20 lutego 1942 r. do D w ojry Szatan, [w:] Archiw um Ringelblum a. K onspiracyjne Archiw um Getta Warszawskiego, 1, oprać. R. S a k o w s k a , W arszawa 1997, nr 53; J. D a n i e 1 e w i с z, К. О г с z у к o w s к i, Radziejów ..., s. 92.
i Szewską był bezsporny — to było getto. Starsza literatura neguje fakt istnienia getta w Radziejow ie18.
Liczba ludności żydowskiej od kwietnia do grudnia 1940 r. wynosiła 63 0- 632 osoby (w tym 83 uchodźców), w 1941 r. wzrosła, osiągając około 700 osób. W zrost liczby Żydów był skutkiem przesiedleń i stopniowym niszczeniem m a łych, ościennych społeczności żydowskich19.
Likwidacja radziejowskich Żydów rozpoczęła się wiosną 1942 r. Poprzedziła j ą ostatnia zorganizowana na dużą skalę grabież żydowskiego mienia, przepro wadzona w sali miejscowej remizy strażackiej (26 I 1942). Wcześniej większość Żydów, przekupując urzędników, zdobyła zaświadczenia umożliwiające wyjazd z Radziejowa20. Do 20 III 1942 r. wyjeżdżali, kierując się do Kłobucka i Często chowy. Część z nich jednak zawróciła. Ponownie pojawili się w Radziejowie w marcu. N a dobę przed ostateczną likwidacją tego skupiska zgromadzono około 100 ostatnich Żydów w kościele farnym. W dniu 22 IV 1942 r. zostali wywiezieni samochodami, jak można sądzić, do obozu masowej zagłady w Chełmnie nad Nerem. Tylko w kwietniu 1942 r. uśmiercono tam 1580 Żydów z powiatu nie- szawskiego (wówczas ciechocińskiego)21.
Pomoc udzielana Żydom w czasie II wojny miała na ogół ograniczony cha rakter. Ciążyły antagonizmy polsko-żydowskie sprzed wybuchu wojny (wzrost agresywności wystąpień antysemickich w latach trzydziestych), umiejętnie pod
18 I. T r u n k, Studie zu der geszichte jid n in ,, W arteland” in der tekufa fu n umkum (19 3 9 -1944), „B ieter far G eszichte” , t. 2, 1949, z. 1-4, s. 9 5 ;D . D ą b r o w s k a , Zagłada...', J. D a - n i e l e w i c z , К. O r c z y k o w s k i , Radziejów ..., s. 92.
19 A ŻIH, R elacja 301/372; AŻIH, AJDC, sygn. 242/J-31; I. T r u n k, Studia..., s. 151-152. W źródłach pojaw ia się inform acja, że w m ieście w 1941 r. przebyw ało około 800 Żydów. S ą to jednak, ja k m ożna sądzić, szacunki zaw yżone.
20 W. P o r z у с к i, P osłuszni a ż do śm ierci (N iem ieccy urzędnicy w K raju Warty 1 9 3 9 -1945), Poznań 1997, s. 152. Za w ystaw ianie Żydom przepustek w latach 1941-1942 skazano W altera Foertscha, pełniącego urząd zastępcy kom isarza urzędow ego obw odu Radziejów , na 4 lata w ięzienia.
21 A ŻIH, R elacja 301/372; P inkas ha kehilot. Poland. Encyclopepaedia o f Jew ish Com m uni ties, t. 4, Jerusalem 1989, s. 395; Ch. F r i e d m a n , D i geszichte..., s. 810; AŻIH, DD, Teczka „Radziejów” ; J. В a r a n o w s k i, Zagłada Żydów z Kraju Warty i z Europy zachodniej w Chełmnie nad N erem , [w:] O środek zagłady w Chełm nie nad Nerem i je g o rola w hitlerow skiej polityce eksterminacyjnej, Ł ódź-K onin 1995, s. 24 — Załącznik 1; D. D ą b r o w s k a , Zagłada..., tab. 10, s. 167. O statnia z autorek podaje, że zagłada Żydów z Radziejow a nastąpiła w Chełm nie między 10 a 11 VI 1942 r. Jest to, ja k m ożna sądzić, błąd edytorski lub nieśw iadom e przeinaczenie daty z IV (kw ietnia), zapisano czerw iec (VI). Data likwidacji byłaby „opóźniona” w stosunku do in nych skupisk w pow iecie nieszaw skim (ciechocińskim ) o około 2 miesiące. W ydaje się to jednak mało praw dopodobne. W iększość źródeł zdaje się jednak potw ierdzać datę 22 kw ietnia. N iew iary godna w ydaje się inform acja o likw idacji w połow ie 1942 r. — J. D a n i e l e w i c z , K. O r c z y k o w s k i , Radziejów ..., s. 92.
258 Tomasz Rawski
sycane przez Niemców, obawa przed represjami i wysiedleniem do Generalnego Gubernatorstwa, ograniczona działalność struktur Polskiego Państwa Podziem nego, wysoki i systematycznie rosnący odsetek Niemców22.
Ludność polska pozostawała na ogół bierna, ograniczając się do werbalnego wyrażania współczucia, doraźnej pomocy żywnościowej. Niewielu zdecydowało się na ukrywanie Żydów, ryzykując życiem. U rodzin polskich w Radziejowie i okolicach ukrywała się rodzina Frankenbergów, Jakub Grojnowski i jego dwie córki. Dzięki Polakom — Wacławowi Burzyńskiemu i Bonifacemu Zielonce, wy stawiano Żydom fałszywe Ausweisy. Jeszcze inni pomogli uciec kilku Żydom. Niestety, zdarzały się także przypadki denuncjowania ukrywających się Żydów. Donos spowodował aresztowanie i zamordowanie radziejowskich sióstr — Sary i Estery23. Miejscowi Niemcy czynnie przyczynili się do represji antyżydowskich. Wśród nich znaleźli się jednak i tacy, którzy pomagali Żydom. Postawy takie prezentował przybyły z Rzeszy do Radziejowa niemiecki urzędnik W estermann czy Volksdeutsch z Kruszwicy —- Hansch, który pomagał wysyłać m.in. radzie jow skich Żydów na roboty w głąb Rzeszy. U niemieckiego gospodarza ukrywał
się Azryl Lubiński. Powody takiego postępowania Niemców pozostają w świetle relacji dwuznaczne. Mamy do czynienia bądź z bezinteresownym odruchem lub z zyskownym „dorabianiem” do urzędniczych pensji24.
Po wojnie w Radziejowie osiedli tylko nieliczni Żydzi. W lipcu 1946 r. stano wili grupę 41-osobową, w październiku 1946 r. — 30, w listopadzie 1946 r. — 20, w grudniu 1949 r. pozostały tylko 4 osoby25. Nieudana próba odtworzenia skupiska miała różnorodne przesłanki. Brak poczucia bezpieczeństwa, obok czyn ników psychologicznych (niemożność życia na „cmentarzu”, poczucie alienacji, chęć rozpoczęcia „nowego” życia w nowym miejscu), rodzinnych (utrata bliskich, chęć odnalezienia krewnych) i politycznych (utworzenie państwa Izrael, utożsa mianie ogółu Żydów z komunizmem, niechęć zdecydowanej większości do no
22 Szerzej o lokalnych uw arunkow aniach stosunków narodow ościow ych: Z. P a w l u c z u k , Lata 1918-1939, [w:] D zieje Radziejowa..., s. 68 -6 9 , 78-79; J. D a n i e l e w i c z, K. O r c z y k ó w s к i, R adziejów ..., s. 9 0 -9 1 ; W. S t a n k o w s k i , M niejszość niem iecka na Kujawach...-, Т. К a w s к i, Żydzi z Kujaw, ziem i dobrzyńskiej i Bydgoszczy...
23 A ŻIH, R elacja 301/372; YV, sygn. 033/135; J. D a n i e l e w i c z, K. O r c z y k ó w - s к i, R adziejów ..., s. 92-93.
24 YV, sygn. 033/135; AŻIH, Relacja 301/372; A ŻIH, DD, Teczka „R adziejów ” , List J. Pru sinowskiego z 9 III 1992 r.; R elacja państw a W yrzykow skich z O sięcin (w posiadaniu autora). Inform acje p. W yrzykow skiej przekazała w 1941 r., żona członka Judenratu w O sięcinach — Pe- term utter; G. N o w i с к a, Radziejow ski holocaust, „G azeta Pom orska” , 1995, nr 27, s. 4.
25 A ŻIH, C entralny K om itet Żydów Polskich (dalej: CKŻP), W ydział Ewidencji i Statystyki, sygn. 2 5 4-262; A ŻIH, CKŻP, W ydz. O rganizacyjny, sygn. 19.
wego ustroju), wpłynęło na spadek liczebności Żydów26. Z zagłady ocalało kilku nastu rodowitych radziejowskich Żydów. Pozostało na stałe tylko dwóch27.
Najważniejszą rolę w życiu społeczno-politycznym ludności żydowskiej od grywała gm ina (kahał, kehila). O je j istnieniu w XVI w. świadczyła synagoga na „Piaskach za wiatrakam i”, w południowej części miasta28. W pierwszej ćwierci XIX w., jak się wydaje, kahał radziejowski odbudował ju ż podstawowe elementy infrastruktury gminnej. Posiadał rzeźnie rytualne, bractwo pogrzebowe, mykwę, chasydzkie klausn i sztiblech (bożniczki i domy modlitw, studiów) mieszczące się na ul. Zachodniej i Objezdnej. W tym samym okresie wybudowano najpraw dopodobniej także synagogę. Następną ufundował, w drugiej połowie lat trzy dziestych XX w., jeden z synów radziejowskiego rabina Mazura, który pełnił swój urząd w końcu XIX i początkach XX w. Now ą synagogę wybudowano w są siedztwie starej29.
Gminy żydowskie miały charakter korporacji przymusowych. Mimo upływu wieków i zmieniających się uwarunkowań ustrojowych zachowały religijny cha rakter. W świetle międzywojennego ustawodawstwa gmina radziejowska należa ła do grupy gmin małych — liczyła poniżej 5 tys. członków. W ładza spoczywała w rękach zarządu (początkowo 4-osobowego, od 1931 r. — 8-osobowego), w któ rego skład wchodził dodatkowo rabin.
W ostatnim, przed wybuchem wojny, Zarządzie Gminy Wyznaniowej Ży dowskiej w Radziejowie zasiadali, obok rabina Chaima Benjamina Płatkiewicza: Josef Alje Radziejewski (sympatyk KPP), Josef M arkowski (syjonista), Benja min Jakub Łaski (sympatyk KPP), Jakub Kwiat (syjonista), Mojsze Szejman (sy jonista), Dawid Lemel Żółty (Bund), Dawid Abramowicz (ortodoks), Szlojme
26 APB, UW PT, sygn. 575, k. 13-14; Szerzej o lokalnych uw arunkow aniach tych zjawisk: Т. К a w s к i, M niejszość żydow ska... Po zam ordow aniu nocą z 29/30 IX 1945 r. dw óch Żydów w sąsiednich O sięcinach: M osze B orkow icza i M oryca G utow skiego Żydzi radziejow scy pospiesz nie opuścili miasto.
27 A ŻIH, A lfabetyczny w ykaz Żydów ocalałych z II w ojny św iatowej. Lista nr 3, W arszaw a 1947, maszyn, pow ielony; YV, sygn. 033/135; N ational Registry o f Jew ish H olocaust Survivors, W ashington 1983; G. N o w i с к a, R adziejow ski..., s. 4. Byli w śród nich: A ron Grabski, N atalia K linbaum , A ntoni Luniński, M ordka Salam ski, Chana Służew ska, M adzia Służew ska, (?) Szan- berg, Hanka Szer, H enryk Zeiger, Jerzy Żółty, Fiszer G rojnow ski, Icek Lichtensztein, J. M arkus, J. M arkow ski, Ezra Zajf, Sylw ia Zeng, M ajer Joachim ow ski, (?) Stupaj, Icek Rozental.
28 J. D a n i e 1 e w i с z, K. R o 1 i r a d, Zarys dziejów Radziejow a do końca X V III wieku, [w:] D zieje R adziejow a..., s. 45.
29 APB, UW PT, sygn. 4482, Stan m ajątkow y gm iny żydow skiej w R adziejow ie z 1938 r. przedstaw iał się następująco: przy ul. Zachodniej — ogrodzony siatką plac o pow. 702 m 2, m uro w ana synagoga kryta blachą o kubaturze 819 m 3, przy ul. Objezdnej — plac o pow . 618 m 2, budy nek m ieszkalny, łaźnia z m ieszkaniem , za miastem na trasie Piotrków -R adziejów m ieścił się cm en tarz z budynkiem o pow. 9547 m 2.
260 Tomasz Kawski
Józef Lubraniecki (Bund). W ybory do zarządu gminy żydowskiej (30 VIII 1936), jak pierwotnie przewidywano, nie odbyły się. Jedna z dwu zgłoszonych list za wierała poważne błędy, dlatego została przez starostę powiatowego unieważnio na. Nowy zarząd przejął funkcję 4 X 1936 r. Przewodniczącym wybrano Mojsze Szejmana, który zastąpił na tym stanowisku Szmula M arkowskiego30.
W gminie, jak można sądzić na podstawie szczątkowej korespondencji i do niesień do władz nadzorczych, ścierały się wpływy tradycjonalistów religijnych z kręgu judaizm u rabinicznego i chasydów (Aguda Israel, bezpartyjni ortodoksi czasem wspierani przez religijnych syjonistów z Centrum Duchowego „Mizra- chi”) ze zwolennikami nurtów lewicowych (Ogólny Żydowski Związek Robotni ków „Bund”, komuniści), lewicowych syjonistów (Poalej Syjon), syjonistów (ogól nych i rewizjonistów), po zwolenników szeroko rozumianej laicyzacji i nielicznych asymilatorów. Mimo wszelkich animozji, czasem we władzach gminy dochodzi ło do niespodziewanych koalicji i sojuszy. W grę wchodziły nie tyle względy polityczne, religijne i światopoglądowe, co personalne i ambicjonalne.
Tabela 1
Stan majątkowy gmin wyznaniowych żydowskich w powiecie nieszawskim w 1939 r.
Gmina W artość majątku związanego z wykonywaniem kultu (zł) Wartość majątku nie związanego z wykonywaniem kultu (zł) Stan zadłużenia gminy (zł) Liczba członków gminy opłacających składkę gm inną W skaźnik % opłacających w stosunku do ogółu ludności Aleksandrów K ujaw ski-Nieszawa 33 585 4 895 10 200 162 14,9 C iechocinek-Służewo 32 207 5 445 18 949 235 24,4 Osięciny 13 531 1 998 3 300 54 14,2 Piotrków Kujawski 49 571 9 463 6 098 77 11,8 Radziejów 13 671 4 529 5 637 107 16,5 Źródło: A PB, U W PT, sygn. 4482.
30 APB, U W PT, sygn. 4483; A rchiw um Państw ow e w Toruniu O ddział w e W łocław ku (dalej: A PW ), Starostw o Pow iatow e N ieszaw skie (dalej: SPN), sygn. 22, 26, 30, 31. Zastępcam i zostali: Salom on Radziejew ski (ortodoks), H iler Śpiew ak (syjonista), M ojsze Rozental (syjonista), Szmul Icek M arkow icz (syjonista), Zelig Salam ański (ortodoks), D awid G rojnow ski (ortodoks), Aron G rojnow ski (ortodoks), Jakub Zelig G rojnow ski (Bund). W skład ustępującego zarządu w chodzi li: A bram G rojnow ski, G abriel Szum iraj, Hersz B er Żółty, Szmul M arkow ski, Izrael W alter, Jakub Kwiat, M ojżesz Szejm an, Szlojm e K uczyński oraz rabin B. Płatkiewicz.
Gmina radziejowska należała do uboższych w powiecie nieszawskim, jej za dłużenie było niewielkie, zaś fiskalizm mierzony odsetkiem osób pociągniętych do opłacania składek gminnych w stosunku do ogółu członków gminy pozosta wał na umiarkowanym poziomie (tab. 1).
W czasie okupacji na czele władz gminnych (Jüdische Gemeinde Radziejów) stali: Manes Szejman (Judenkom m issar), Jakub Łaski oraz Szmul Bursztyn31. Niemcy funkcje gmin żydowskich sprowadzili do fasadowości. Ich istnienie mia ło ułatwić kontrolowanie lokalnych społeczności żydowskich oraz stwarzać po zory, które w konsekwencji ułatwiały przeprowadzenie zagłady. W praktyce dzia łalność radziejowskiej gminy ograniczała się do wykonywania poleceń władz niemieckich oraz rozdysponowania niewielkich środków przyznawanych przez American Joint Distribution Committee32.
Pierwsze żydowskie organizacje, działające poza strukturami kahalnymi (gmin nymi), zaczęły powstawać w końcu XIX i w początkach XX w. Ich działalność miała najczęściej, aż do I wojny światowej, charakter nieformalny. Powstanie Drugiej Rzeczypospolitej przyczyniło się do ich organizacyjnego zalegalizowa nia i rozkwitu. W śród żydowskich organizacji społeczno-gospodarczych działa jących w okresie międzywojennym należy wymienić: Żydowską Kasę Bezpro centowych Pożyczek „Gemiłus Chesed” (zrzeszoną w Centralnym Towarzystwie Popierania Kredytu Bezprocentowego i Krzewienia Pracy Produktywnej wśród Ludności Żydowskiej w Polsce „Cekabe”)33, Żydowską Bibliotekę i Czytelnię Społeczną34 oraz oddziały: Związku Drobnych Kupców i Handlujących (zareje strowany 12 VI 1925 r.) i Centralnego Związku Rzemieślników Żydów (na czele D. Rachwalski, następnie A. Fenigsztein)35. Organizacje te, obok działalności za wodowej, zajmowały się działalnością kulturalną i oświatową.
Wśród organizacji politycznych działających w Radziejowie największą ak tywność w międzywojniu wykazywali syjoniści. Ich rola w życiu politycznym
31 A ŻIH, A JDC, sygn. 242/J-31.
32 Tam że, w pierw szej połow ie 1940 r. pom ocy AJDC w ynosiła dla Radziejowa 2 tys. marek niem ieckich, w drugiej połow ie roku skorzystało 150 osób na sum ę 550 marek.
33 A PW , SPN -D opływ y, Spraw ozdania sytuacyjne starosty pow iatow ego za marzec 1932 r. oraz za lipiec 1939 r. (dalej: Spraw ozdania...); APB, UW PT, sygn. 2845. Zrzeszała w 1938 r. 57 członków , dysponow ała kapitałem 8923,14. W 1937 r. udzieliła 83 pożyczek. We w ładzach zasia dali przedstaw iciele Bundu. W lipcu 1939 r. wybrano now y zarząd w osobach: Szmul Bursztyn (prezes), Lenas Żółty (zastępca), M ojżesz Szejman (sekretarz), C udek W ilczyński (kasjer), człon kami zarządu: Jakub Łaski, R afał Sztygrys, Juda Radziejewski.
34 APW , SPN -D opływ y, Spraw ozdania... za styczeń 1932. We w ładzach zasiadali w począt kach lat trzydziestych: Josek Kum er, Josek M arkowski. Zrzeszała około 50 członków .
35 APW , SPN, sygn. 6; Zw iązek Kupców. Centrala w Warszawie. Spraw ozdanie za rok 1932, br i mw, s. 6 -6 1 ; „K IH P” 1939.
262 Tomasz Kawski
systematycznie rosła. Cieszyli się dość znacznymi wpływami, zwłaszcza wśród młodszego i średniego pokolenia. Angażowali się na rzecz emigracji do Palesty ny, działał też oddział funduszu pomocy biednym Żydom emigrującym do Pale styny „Keren Kajemet La Israel”36. Syjoniści angażowali się w pracach Ligi Po mocy Pracującym w Palestynie37. Syjoniści Ogólni z Radziejowa uczestniczyli w spotkaniu z członkami Komitetu Centralnego: Apolinarym Hartgläsern, Pola kiewiczem, Aszem, W ajcmanem w dniu 18 II 1934 r.38 Dzięki staraniom radzie jowskich syjonistów: Josefa Kwiata, Samuela Zajfa i Moryca Rozenfelda w 1929 r. utworzono Żydow ską Bibliotekę i Czytelnię Społeczną39. W umacnianiu wpły wów syjonistów sprzyjała postawa rabina Ch.B. Płatkiewicza, który sympatyzo wał z ideologią narodowo-żydowską. Istniał także prowadzący szeroko zakrojo ną działalność prosyjonistyczną oddział żydowskich skautów zgrupowanych w „Haszomer Hacair”40. W 1930 r. utworzono sekcję piłkarską klubu sportowego „M akabi”41. Dużymi wpływami cieszył się Bund. Znanymi aktywistami byli: Iza ak Salamański, Jakub Łaski, Aron Grabski, Mosze Stupaj42. Z inicjatywy działa czy tego środowiska powstało Stowarzyszenie Robotnicze W ychowania Fizycz nego „Jutrznia”. W latach trzydziestych próbę wyparcia ich wpływów podjęli Żydzi, zwolennicy Komunistycznej Partii Polski (KPP)43. Około 1930 r. zainicjo wali oni powstanie komórek Komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej (KZMP)
36 A PW , SPN, sygn. 396, Spraw ozdania... za grudzień 1933. D elegaci z 25 m iast, w tym i Radziejow a, uczestniczyli w zjeździe okręgow ym „K eren” we W łocław ku w dniach 2 5 -2 6 XII 1933 r.
37 A PW , SPN, sygn. 388a, Spraw ozdania... za kw iecień 1933 r. O ddział Ligi Pom ocy Pracu jący m w Palestynie z Radziejow a był reprezentow any podczas zjazdu regionalnego we W łocław ku w dniu 13 IV 1933 r.
38 APW , SPN, sygn. 399, Starosta Pow iatow y do UW W z 21 II 1934. Spotkanie odbyło się we W łocław ku z udziałem delegacji kilkunastu m iejscow ości z Pom orza i K ujaw m.in.: A leksan drow a K ujaw skiego, Piotrkow a K ujaw skiego.
39 A PW , SPN -D opływ y, Spraw ozdania... za styczeń 1932; APW , SPN, sygn. 7, k. 121; APW , SPN, sygn. 393, Spraw ozdania... za styczeń 1936. W pierw szym zarządzie zasiadali: Iceek M arko w icz, Joel Salam ański, Joel Rachw alski, J. Łęczycka, Chune Żółty, H ana G rojnow ska, Jakub Ł a ski, Sam uel Z ajf, M ajer Łaski, Lew ek Żółty. Zrzeszała 57 członków .
40 A PB, UW PT, sygn. 4496, W ykaz rabinów pow iatu nieszaw skiego z XII 1938 r.; APW , SPN, sygn. 31, k. 13. Chaim B. Płatkiew icz (ur. 20 XII 1883 r. w Lubotyniu - zm. ?), s. A braham a Icka i Szejny z dom u Perl. O biór na rabina potw ierdził decyzją z 9 V 1925 r. w ojew oda w arszaw ski. W cześniej pełnił urząd rabina w W ąsew ie (pow. O strów M azow iecki). Żonaty, troje dzieci.
41 R. J a r z e m b o w s k i , W łocławski sport, W łocław ek 1992, s. 44. 42 APW , SPN, sygn. 388, Spraw ozdania... dla UWW z 10 IV 1932. 43 Z. P a w 1 u с z u k, Lata 1918-1939, [w:] D zieje Radziejow a..., s. 75.
oraz Międzynarodowej Organizacji Pomocy Rewolucjonistom (MOPR)44. Komu niści próbowali opanować organizacje społeczne i gospodarcze. Częściowo opa nowali zarząd biblioteki żydowskiej oraz „Jutrzni”. Niewielkie wpływy mieli we władzach „Gemiłus Chesed”. Znanymi działaczami komunistycznym w mieście byli: Abram Fenigstein (kierował Komitetem M iejskim KPP), Hana Grojnowska, Joel Salamański, Rywen Markowski (sekretarz KZMK i skarbnik MOPR)45. W wy borach do władz gminy żydowskiej w 1936 r. członkowie KPP, jako jedyni w po wiecie, wprowadzili dwóch swoich przedstawicieli do zarządu, dzieląc się m an datami z syjonistami (4), ortodoksami (1) i Bundem (2)46.
Żydzi odgrywali istotną rolę w życiu gospodarczym Radziejowa i okolic. W 1928 r. wykupili 36% patentów przemysłowo-handlowych, w tym — w dziale przemysłowym 11,1% i 39,5% w handlu (tab. 2).
Tabela 2
Struktura wyznaniowa nabywców patentów do Izby Przemysłowo-Handlowej w obwodzie radziejowskim w 1928 r.
Rodzaj patentu
I kategoria patentów * II kategoria patentów**
ogółem chrześcijan żydów ogółem chrześcijan żydów
Przem ysł - - - 54 48 6
Handel 22 16 6 355 212 143
Banki - - -
-O gółem 22 16 6 409 260 149
*1 kategoria paten tó w przem ysłow ych odpow iada św iadectw om I, II, III grupy, I kategoria patentów handlo w ych oraz bankow o-ubezpieczeniow ych odpow iednio I i II grupy
** II kategoria paten tó w przem ysłow ych odpow iada św iadectw om IV, V , VI, V II, V III grupy oraz bankow o- -ubezpieczeniow ej III i IV grupy
Źródło: W. T r z c i ń s k i . S truktura w yznaniow a w yborców (nabyw ców p a ten tó w ) do Izb y P rzem yslow o-
-H andlow ej w W arszawie, „K w artalnik S tatystyczny” , t. 8, 1931, z. 1, s. 92—98.
Podstawowym źródłem utrzymania radziejowskich Żydów pozostawał han del. Niektórzy jeszcze w XIX w., po wyjeździe z miasta, dorobili się znaczących
44 A rchiw um A kt N ow ych, U rząd W ojew ódzki W arszaw ski, sygn. 276/III-11, Stan organiza cyjny K PP z I półrocza 1930 z woj. w arszaw skiego; APN, SPN, sygn. 393, Spraw ozdania... za styczeń 1936 r.; A PW , SPN -D opływ y, Spraw ozdania... za grudzień 1930. Z ruchem kom unistycz nym sym patyzow ali m .in.: Ryw em M arkowski, N usen G rojnow ski, Lajb Parzęczew ski.
45 APN, SPN, sygn. 388, Spraw ozdania... do UW W z 10 II oraz z 10 IV 1932 r.; APW , SPN, sygn. 7, k. 121; A PW , SPN -D opływ y, Sprawozdania... za styczeń 1932.
264 Tomasz Kawski
kapitałów, np. Ludwik W olfson w W arszawie47. Handlem na większą skalę zaj mowali się m.in.: spółka Naftali Łęczycki i Josef Cohn (materiały budowlane), Uszer Kuczyński i Abram Cohn (zboże), Lajb Erdwajn i Szmul Grojnowski (by dło i konie), Szmul Nejman (skóry), Ojzer Rachwalski, Aron Łaski, Mosze Ro- zental. Niekiedy Żydzi monopolizowali niektóre branże sprzedaży, jak pośred nictwo w handlu artykułami rolnymi (głównie zbożem, bydłem), wyrobami ga lanteryjnymi. Prym wiodły rodziny: Markowskich, Wagnerów, W alterów, Zaj- fów, Frankenbergów, Kwiatów, Rozentalów. Ubraniami gotowymi handlowali: Stupajowie, Szumirajowie. Mniejszy udział mieli Żydzi w handlu obuwiem (Ro- zentalowie), rękodziełem użytkowym (Markowscy, Rachwalscy), artykułami spo żywczymi (rodziny: Kwiatów, Szejmanów, Złotnickich)48.
W życiu gospodarczym, obok działalności handlowej, istotną rolę odgrywało rzemiosło. W powiecie nieszawskim wykonywanie zawodów rzemieślniczych stanowiło w okresie międzywojennym źródło utrzymania dla 28% ludności49. Już w końcu XVIII w. przybywający do Radziejowa Żydzi najczęściej reprezentowa li zawody rzemieślnicze. Byli wśród nich: rzeźnicy, krawcy i felczer50. Dopiero następni przybysze wyznania mojżeszowego w XIX w. podjęli rywalizację han dlow ą z ludnością chrześcijańską.
W okresie międzywojennym znanymi rzemieślnikami branży rzeźnickiej byli: Grojne i Mojsze Grojnowski, Szaja Zelig, Fajwisz Złotnicki; piekarzami: Aron Lesiński, Efraim Kołtoński, Ber Żółty, Aron Salomończyk, Józef Służewski; kraw cami: Chaim Salomoński, Mosze Stupaj, Menachem Kuczyński. Komunikację między Radziejowem a Nieszawą, Piotrkowem Kujawskim, Osięcinami zapew niali Szlama Kotowski, Tobiasz Drobiński, Hersz Ajzyk. Zegarmistrzostwem parał się Izrael Walter, fryzjerstwem W olf Warenbaum i Icek Radziejowski51.
Drugą, po żydowskiej, źródłowo wcześnie potwierdzoną grupą w yznaniową w Radziejowie byli husyci. Ich zwolennikiem był mieszczanin Jaroszek oraz miej scowy ksiądz Adam. Tego ostatniego oskarżono o szerzenie herezji husyckiej. Ponieważ nie wyrzekł się swoich przekonań, został uznany heretykiem (1 8 IX 1499)
47 A. W e i n , O graniczenie napływu Żydów do W arszawy (1815-1862), „B ŻIH ”, 1964, nr 49, s. 24, przyp. 70.
48 Księga adresowa P olski (wraz z Wolnym M iastem Gdańskiem) dla handlu, przem ysłu, rze m iosł i rolnictwa 1929, W arszaw a, brw, s. 2028; „G oniec K ujaw ski” z 3 VII 1917; „K reis-B latt fur V erw altungsbezirk (K reise W łocław ek und N ieszaw a)” , 1916, nr 73, s. 13-14; 1917, nr 80, s. 2 9 - 31; nr 89, s. 11.
4,) „R olnik N ieszaw ski” , 1931, nr 21, s. 5; „G los N ieszaw ski”, 1933, nr 25, s. 8. 50 J. D a n i e 1 e w i с z, K. R o 1 i r a d, Zarys..., s. 45.
51 Księga adresowa..., s. 2028; „K reis Blatt fur den V erw altungsbezirk (K reise W łocław ek und N ieszaw a)” , 1916, nr 73, s. 14; 1917, nr 80, s. 31, nr 89, s. 11.
i spalony na stosie52. Niebawem pojawili się wraz z reform acją luteranie i kalwi ni. Zyskali możnych, szlacheckich protektorów w osobach m.in.: Rafała Lesz czyńskiego, Jana N iem ojew skiego, Jakuba N iem ojow skiego, A ndrzeja Pra- żmowskiego, Jana Krotoskiego, Andrzeja Krotoskiego53. Dzięki szlacheckim ini cjatywom w drugiej połowie XVI w. zbory protestanckie funkcjonowały w kilku nastu miejscowościach na Kujawach, m.in. w Radziejowie oraz w jego pobliżu: Płowcach i B raniew ie54. Inicjatorem powstania w 1554 r. zboru kalwińskiego w Radziejowie był R. Leszczyński. Jego pierwszym superintendentem kujawskim został Andrzej Prażmowski. W idząc konieczność utworzenia w kraju wyższej uczelni różnowierczej wykupił za ponad 6000 złp szereg domów i placów w Ra dziejowie. W oparciu o tę infrastrukturę założył seminarium dla kandydatów na ministrów. W spólnie z istniejącą ju ż świecką szkołą kalwińską naukę pobierało tam 50 synów szlacheckich oraz 30 Szkotów i Niemców pochodzących z Gdań ska. W szkole kalwińskiej w 1598 r. kształciło się 40 uczniów, nauczało 3 profe sorów. Rozkwit szkoła zawdzięczała pochodzącemu z Halle W alentemu Kurio. „Złote lata” szkoły przydały na okres 1560-1615. Rola zboru wzrosła po przyję ciu wypędzonych (na mocy edyktu parczewskiego z 1564 r.) z W ielkopolski in nowierców obcego pochodzenia. R. Leszczyński jako starosta radziejowski zaka zał ich prześladowań, udzielił pełnych uprawnień obywatelskich. Kres istnienia zboru przypadł na rok 1615. Z inicjatywy W ojciecha Słupskiego w dniu 26 marca podpalono budynki zboru. Niebawem zamknięto szkołę i seminarium55. Niedale ko Radziejowa, w Borucinie koło Osięcin, w latach 1585-1614 istniał, drugi co do wielkości i znaczenia po Niemojewie, zbór ariański56. W tym okresie w Ra dziejowie zaczęli osiadać nieliczni Szkoci parający się na ogół handlem57.
Na stopniowe ograniczanie roli przedstawicieli mniejszości wyznaniowych wpłynął edykt, zakazujący osadnictwa innowierczego w Radziejowie z 1609 r. O jego egzekwowaniu zdaje się świadczyć fakt niewystępowania w spisie 1793 r. innych wyznań niż katolickie58. Ponowny wzrost znaczenia mniejszości wyzna 52 J. M а с e k, H usyci na Pom orzu i Kujaw ach, W arszaw a 1955, s. 174, 190; P. K r a s , H usyci w piętnastow iecznej Polsce, Lublin 1998, s. 130-163; J. S z w e d a , A. S z w e d a, Z dzie jó w husytyzm u na Kujaw ach i w ziem i dobrzyńskiej, „Zapiski K ujaw sko-D obrzyńskie”, t. 14, 2000,
s. 37-68.
!) L. D o m b e k, Reform acja..., s. 67, 82, 87.
54 Tam że, s. 59; Z. G u 1 d o n, R ozm ieszczenie własności ziem skiej na Kujaw ach w II p o ło wie X V I w., Toruń 1964, m apa pt. Podziały adm inistracyjne K ujaw w drugiej połow ie XVI wieku.
55 L. D o m b e k, Reform acja..., s. 63, 81, 87. 56 Tam że, s. 67, 70-71.
57 Za inform acje dziękuję pani m gr A netcie G łowackiej.
" S . C a c k o w s k i, M iasta dobrzyńskie i kujawskie w końcu X V III i na p o czątku X I X wieku (1793-1807), W łocław ek 1995, tab. 10, s. 52.
266 Tomasz Kawski
niowych i narodowych nastał wraz z przyłączeniem Radziejowa do Królestwa Pruskiego (do 1807 r.) i późniejszymi działaniami podejmowanymi przez władze Królestwa Polskiego (po 1815 r.), których celem był wzrost uprzemysłowienia i urbanizacji59.
W 1858 r. mieszkało w Radziejowie 79 Niemców (4,9% ogółu m ieszkań ców), w 1921 r. ich liczba zmniejszyła się do 10 osób (0,3%)60. Zmniejszenie się liczby Niemców było wywołane spadkiem znaczenia miasta, konkurencyjnością ekonomiczną Żydów, rozwojem ościennych miast i miejscowości (Włocławka, Przedcza, Aleksandrowa Kujawskiego, Ciechocinka) oraz postępującymi proce sami asymilacyjnymi. W przeciwieństwie do Żydów, którzy zajmowali się han dlem i rzemiosłem, Niemcy radziejowscy odgrywali pewną rolę w miejscowym przemyśle przetwórczym i rolnictwie. Ferdynand Lange prowadził młyn, Edmund Lange — olejarnię i duże gospodarstwo rolne.
W większości Niemcy pozostawali ewangelikami61. Początkowo należeli do gminy ewangelickiej w Chodczu, erygowanej w latach 1800/1801. W latach czter dziestych i pięćdziesiątych XIX w. podlegali najprawdopodobniej bliżej położo nej parafii ewangelicko-augsburskiej w Nieszawie, powstałej w 1838 r. Posiadali wydzieloną kwaterę grzebalną na lokalnym cmentarzu parafialnym 62.
W XIX w. zaczęli osiedlać się w Radziejowie Rosjanie i Rusini (Ukraińcy), których w większości możemy utożsamić z wyznawcami prawosławia. W po
59 Szerzej: J. W ą s i с к i, K olonizacja niem iecka w okresie Prus P ołudniowych 1793-1806, „Przegląd Z achodni” , 1953, nr 9 -1 0 ; A. R ó ż a ń s k i , Próba określenia liczby im igrantów nie mieckich przybyłych na teren K rólestw a K ongresow ego, „Roczniki D ziejów Społecznych i G o spodarczych” , t. 10, 1948 s. 185-203. W latach 1793-1806 osiedliły się w okolicach R adziejow a 32 rodziny niem ieckie (155 osób) pochodzące głów nie z W irtem bergii. R ów nolegle do koloniza cji rolniczej prow adzono zorganizow ane osadnictw o m iejskie. Skala tego ostatniego była jed n ak znacznie m niejsza. Pow staw ały także now e parafie ew angelickie w sąsiednim Strzelnie (1788), Inow rocław iu (1806), K ruszw icy (1845) — szerzej: A. W e r n e r , J. S t e f f a n i , G eschichte der ew angelischen Parochieen in der Provinz Posen, Lissa 1904, s. X I, s. 171 in .
60 Słow nik geograficzny K rólestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. B .C h 1 e - b o w s k i e g o , W. W a l e w s k i e g o , F. S u l i m i e r s k i e g o , t. 9, W arszaw a 1888, s. 464; Skorow idz m iejscow ości Rzeczypospolitej P olskiej, t. 1, W arszaw a 1925, s. 9 5 -9 6 .
61 J. D a n i e l e w i c z, K. O r c z y k o w s k i, R adziejów ..., s. 90.
62 E. K n e i f e 1, D ie evangelisch-augsburgischen G emeinden in Polen 1555-1939, br i mw; J . K ł a c z k ó w , Rozw ój organizacyjny p a ra fii ewangelickich na Kujaw ach wschodnich w p ierw szej połow ie X I X wieku ze szczególnym uwzględnieniem Chodcza i Przedcza, „Zapiski K ujaw sko- -D obrzyńskie” , t. 14, 2000, s. 76-77. W sąsiedztw ie Radziejow a krzyżow ały się w okresie m ię dzyw ojennym granice trzech diecezji ew angelicko-augsburskich. Do płockiej przynależały m.in.: Chodecz, Przedecz; kaliskiej: Izbica K ujaw ska i Sompolno; do w ielkopolskiej: N ieszaw a i W ło cławek.
czątkach XX w. było ich 17, w początkach lat dwudziestych XX w. niewiele mniej. Związani byli z instytucjami prawosławnymi w Aleksandrowie Kujawskim63.
W historię miasta mniejszości narodowo-wyznaniowe wpisały się dwukrot nie. Pierwszy okres wiązał się z osadnictwem żydowskim i upowszechnianiem się wyznań reformowanych. Zakończył się w XVI i początkach XVII w. usunię ciem Żydów (1546) oraz pozostałych innowierców (1609). Kolejny raz mniejszo ści zaznaczyły swoją obecność w XIX i XX w. Kres ich bytności przyniosła II woj na światowa. W ymordowano Żydów, nieliczni ocaleni nie powrócili do miasta lub opuścili je w latach czterdziestych. Niemcy bądź zostali ewakuowani w głąb Rzeszy na przełomie 1944 i 1945 r. lub byli wysiedleni w następnych latach. Pozostali tylko nieliczni.
Istotną rolę w życiu miasta odgrywali zwłaszcza Żydzi, za sprawą zaangażo wania w wym ianę handlow ą i produkcję rzemieślniczą. Nadawali kolorytu swoją odrębnością kulturową, językow ą i wyznaniową. Zorganizowali, jak na warunki niewielkiego miasta, prężnie działające i różnorodne organizacje polityczne, za wodowe, kulturalne, sportowe i charytatywne.
63 Skorow idz miejscowości...', B. Z i ó ł k o w s k i , P raw osław ie na K ujaw ach wschodnich i w ziem i dobrzyńskiej w X IX i X X wieku, „Zapiski K ujaw sko-D obrzyńskie”, t. 14, 2000, s. 107.
268 Tomasz Kawski
Aneks
Spis Żydów sporządzony przez burmistrza miasta Radziejowa z 5 kwietnia 1940 roku* N a z w isk o i im ię
A b r a m o w ic z S z y m o n A p p e l H ille r B re u e r C h a im
B reuer C haw a B reuer Szajna Sura B reuer Hinda B reuer H udes R yfka B reuer M oszek Ber B reuer Ruchei From a B reuer Rachel B u r sz ty n S z m u l Bursztyn Sara B ursztyn Frida B ursztyn Jo s e f B e r k o w ic z S z m u l
B erkow icz Fajga B erkow icz M ichla
B ą d ź z d r ó w F a jw u ś
B ądżzdrów B rucha
B ia ło g lo w s k i A b r a m
B iatogłow ska D ora
C a d o k M a r g o t D o ch Ita
Doch Estera
D a jc z J a k u b
D ajcz M ichla D ajcz K alm an H ersz D ajcz Ł aja D ajcz A zriel D ajcz Łajb D ajcz Estera D ajcz Izrael D ajcz M oszek D ajcz R yw ka D ajcz Frajda D ajcz A bram D ajcz Dawid D ajcz Icek D o b r z y ń sk a R o jza E r d w a jn M o js z e H ersz E rdw ajn Tauba Erdw ajn Szm ul G rojnem E rdw ajn A bram Erdw ajn A rje N achm e Erdw ajn M arjem Erdw ajn L ajbuś E rdw ajn C haim
F r a n k c n b r g M o sz e k
F rankenbrg Szprynca F rankenbrg A ron F rankenbrg Ita Ł aja Frankenbrg Sara F rankenbrg D obryś F rankenbrg G olda F r y d m a n Iza a k Frydm an Sura F rydm an R ozalia F rydm an Jakub F rydm an H udes F rydm an C haw a Ł aja F rydm an Estera Cyrla Feldm an Joszua Feldm an Baj la Feldm an Dawid Feldm an N icha Feldm an Sara Feldm an Rywen F e n ig sz ta jn A b ra m Fenigsztajn C haja Fenigstajn Stefania F r a n k e n b e r g J a k ó w G r o jn o w s k i Ł ajb
G rojnow ska Szajna Rojzl G rojnow ska Ł aja G rojnow ska Sura Ryw ka G rojnow ski Szm ul Zyskind G rojnow ski (?)
G rojnow ska Chana G rojnow ski Abram G rojnow ska Liba G rojnow ski Aron G rojnow ska Aj de G rojnow ski Szm ul Fiszel G rojnow ska Estera G rojnow ska C hana N achla G rojnow ska C haja G rojnow ski M ojsze A ron G rojnow ski Lajzer G rojnow ska Estera Liba G rojnow ski Izrael G rojnow ska Ł aja G rojnow ski Zalm an G rojnow ski M ojsze D aw id G rojnow ska Cyrla G rojnow ski W o lf G rojnow ska Ela Estera
G rojnow ski M ichał G rojnow ski M anes G rojnow ska Liba G rojnow ski Jankiew G rojnow ska Bajla G rojnow ska Ajdel G rojnow ska Rachel G rojnow ska Frajda G rojnow ski E froim Fiszel G rojnow ski Jankiew G rojnow ski M ojsze G rojnow ski A bram G rojnow ska U dei Pereł G rojnow ski Jankiew G rojnow ska Ł aja G rojnow ska Krusa G rojnow ski Zalm an G rojnow ska C harlotta G rojnow ski A jzyk G rojnow ski (?) G rojnow ska C haw a G rojnow ska Sura
G r o jn o w s k i J o c l Ł a jb
G rojnow ska Chaja G rojnow ska Fajga G rojnow ski S ucher G rojnow ska Ruchel G rojnow ski Jankiel G rojnow ska Ruchel Ł aja G rojnow ska Estera G rojnow ski Icek M ojsze G rojnow ska H inda G rojnow ski Chaim G rojnow ska G olda G rojnow ski Szlam a G rojnow ska Bajla G rojnow ski H ersz G rojnow ska Frym et G rojnow ski G rojnem G rojnow ska Chana G rojnow ska Bajla G rojnow ski M ojsze G rojnow ska N echla G rojnow ski Jakub Z elig G rojnow ska Estera
G rojnow ski M ajlech Szym on G rojnow ski Jo sef
G rojnow ska Ł aja G rojnow ska Szajna
G rojnow ski D aw id G rojnow ska Chana G rojnow ska A dina G rojnow ski Szoel G rojnow ska C haja R ojza G rojnow ska Ruchel Ł aja G rojnow ski G rojnem G rojnow ski Szm ul G rojnow ska Bajla G rojnow ski N aftali G rojnow ski (?) G rojnow ska C yw ia G rojnow ski M ichał G rojnow ska Brucha G rojnow ski D aw id G rojnow ski N usen G rojnow ski Icek H ersz G rojnow ski A ije G rojnow ska S ura Pesa G rojnow ska T oba G rojnow ski M ojsze G rojnow ska Frym et G rojnow ska Chana G rojnow ski Jo s e f G rojnem G rojnow ski A bram G rojnow ska R yw ka G rojnow ska M arjem G rojnow ski Fiszel G rojnow ski Łajb G rojnow ski Jojne M ojsze G rojnow ski H enoch
G r a b sk i A lje
G rabska D w ojra G rabski A ron Z ysm an G rabski Ide Jankiew G rabski H une M ordka G rabska Hana
G im p e l S u c h e r
G im pel Frym et G im pel R achela Ł aja G im pel M oszek G im pel R yw ka H inda G im pel C haim G lic e n s z ta jn M e n a c h e m G licensztajn C ypra G o ld m a n S z o jn e G oldm an Juel H a n d e lsm a n B er Izb ick i B er Izbicki K asriel Izbicka D w ojra Izbicki (?) Izbicki (?) Izbicka N achla Izbicki Baruch W o lf Izbicki A be Lajzer J o a c h im o w ic z R o jza
Joachim ow icz M ajer Łajb Joachim ow icz Rafael Joachim ow icz K rusa Joachim ow icz Josze Joachim ow icz Sura
J a k u b o w sk i S z u lim
Jakubow ska Ryw ka Jakubow ski Icek Jakubow ski Łajb
K u m e r J o s e f K um er Frajda K um er Icek K um er Alje K um er Lajzer K um er Ita K um er Icek K um er Chana K um er Roza K on S u ch er K on D obrysz K a r c e w ic z Ic c h a k
K arcew icz Sura Ryw ka K arcew icz Gołda
K w ia t J a k u b K w iat R yw ka Kwiat Efroim K w iat Sara K r o to s z y ń sk i J a k u b K rotoszyńska Ryw ka K rotoszyński Łajb K lin g b a u m H in d a K lingbaum Ide K lingbaum N echla K lingbaum Fojgel K lingbaum (?) Klingbaum (?) Klingbaum (?) K lingbaum Jet K u p c r s c h m id t Icek
K uperschm idt Pereł K uperschm idt Ita Sura K uperschm idt Estera C haja K uperschm idt Froim
K o h n J o s e k Konh Frajda K u c z y ń sk i F iszel K uczyńska M arjem K uczyński Jojne K uczyńska Mirel K uczyńska Hendel K uczyński A bram Jakiew K uczyńska Chana K uczyński Szulim
K o m in k o w s k i J a k u b
K om inkow ska Chana Rut K om inkow ska D w ojra
K w ia t S z y m o n
K w iat R ojza
L e s z c z y ń s k i Icek
L eszczyńska Sarna Leszczyńska H inda M ichla Leszczyński M ojsze Lajb
L u b o w s k a C h a n a L a jz e r o w ic z J a n k ie w
L ajzerow icz R ojza L ajzerow icz Ber Icek L ajzerow icz Chana
L u b r a n ie c k i B en ja m in S z.
Lubraniecka Ita Ryw ka Lubraniecki H ersz Jakub Lubraniecka G etda Lubraniecki Jo s e f Lubraniecki A ron M ordka Lubraniecki Chaim Falek L ubraniecki (?)
Lubraniecki (?) L ubraniecki (?) Lubraniecka (?)
Lubraniecki A bram Szoel Lubraniecki Szlojm e L ubraniecka Jochew ed L ubraniecka Szajna L ubraniecka D w ojra L ic h te n s z te in F a jb u ś Lichtensztein Rajzel Lichtensztein Icek A jzyk Lichtensztein H inda Ruchla L ichtensztein Jakub L. L ichtensztein Szoszana L e s z c z y ń s k i J a k u b L eszczyński Icek L u b iń sk i Z a c h a r ia sz Lubińska Sura Lubiński H ersz Ber Lubiński Szmul Lubińska Cyrel Lubiński Izrael L e sz c z y ń sk a S im ela Leszczyńska Rachna L ew in M a je r Lew in G ołda Lew in H ersz L a sk i B en ja m in Łaski Szajndel Ł aski Ita Laski Z elig Łaski C haim Ł aski Sura
270 Tomasz Kawski Łaski D aw id Szlam a Łaski M aika Łaski Szaje L e d c r m a n A b r a m Lederm an G ena Lederm an Łajb L a jn e r S u ra L u b r a n ie c k i Ł a jb L u b iń sk i Z a lm a n Ł ę c z y c k i N a fta li Ł ęczycka Z y sa Sura M a r k o w sk i H a jm a n
M arkow ska E stera M arkow ski A bram M arkow ski A lje H ersz M arkow ski Jo s e f M ajer M arkow ska Sładka M arkow ska M arjem M arkow ski A be Łajb M arkow ska M achia M arkow ska Fojgel M arkow ski M ojsze A bram M arkow ska Jeta
M arkow ski Jakub Ide M arkow ska E stera M arkow ski M ichał M arkow ski Szm ul M arkow ska T auba M arkow ski Ide Jo s e f M arkow ski A bram M arkow ski Enoch M arkow ski M ajer M arkow ski Icek A jzyk M arkow ski M ojsze M arkow ski Łajb Ide M arkow ski A bram A lje M arkow ska H ana
M ic h a ls k i R y w em
M ichalska Ita M ichalski Ber M ichalska Jeta
M a r k o w sk a S z a jn a B lu m a
M arkow ska P esa M indel M arkow ski A bram Jakiew M arkow ski A jzyk M arkow ski Izrael Sz. M arkow ski Izrael
M a r k o w sk i M o jsz e
M arkow ska Szprynca M arkow ski Jo s e f M arkow ski A bram M ordka M arkow ska Estera M arkow ski E ster M arjem M arkow ska Z olda M arkow ski Łajb
M arkow ska Szprynca M arkow ski Icek A ron M arkow ska Frym et M arkow ska Ester
M a r k o w ic z M a ik a M a r k o w sk i A lje
M arkow ska Elka M arkow ski A rje Fajbuś M arkow ski Rywen M arkow ska R uchla Ł aja M arkow ski Icek M ojsze M arkow ska Ryw ka
M a r k o w ic z S z m u l Icek
M arkow icz Hendel M arkow icz Rywen M arkow icz Chuna M arkow icz M arjem
M o g iln ic k a H an a M ogilnicka Sura M o g iln ic k i E fro im N e jm a n S z y m o n N ejm an M achel N ejm an G itla N ejm an Szm ul M anes N ejm an A zryel Sucher N ejm an Binem jN ejm an M aika Chawa
N a sie lsk i J ó z e f
N asielska Fojgel G olda N asielska M arjem N asielska (?) N asielski (?) O s ię c iń sk i W o lf O sięcińska Estera O sięciński Sine O sięciński H ersz O sięcińska C haw a P ła tk ie w ic z B en ja m in
P łatkiew icz Syne Ł aja P łatkiew icz Tauba
Płatkiewicz Salomon Menachem
P o z n a ń sk i K opci
P oznańska K ajla B ajla Poznańska C haw a
P o c z c iw a M a rjem R a d z ie jo w sk a C e rk a
R adziejow ska Sura Ita R adziejow ski Ryw en R ozental M oszek R ozental Ita R ozental Fajwel Rozental M endel G erszon R ozental Fojgel R adziejow ska M asza R adziejow ska H inda
Radziejow ski Izrael R adziejow ska G itla Radziejow ski A ron R adziejow ska Ruchel Ł aja R adziejow ski B oruch R adziejow ski Sym che R adziejow ska Szprynca Radziejow ska Ide
R adziejow ska F rajda Ruchla R adziejow ski Icek H ersz
R a d z ie jo w sk i A b r a m
R adziejow ska Ela R adziejow ska Sura R adziejow ski Jo s e f Alje R adziejow ska Estera
R o n c z k o w sk i A lje R o z e n k r a n c E ster a S z e jm a n R y w k a
Szejm an C haja Ł aja Szejm an Fiszel Szejm an G itel Szejm an Hinda Szejm an Sura Szejm an M asza Szejm an M anes Szejm an D awid Szejm an E stera G olda Szejm an W o lf Szejm an M ojsze Szejm an Ita Szejm an Pinchas Szejm an M arjem Szejm an Dawid S ta n k ie w ic z R o jz a S z y m a ń sk i Ł a jb S a la m o ń c z y k A ro n
S alam ończyk T auba S alam ończyk M ichla S alam ończyk M ichla Salam ończyk Szym on Salam ończyk Rywka Salam ończyk D w ojra S alam ończyk C hana Ł aja Salam ończyk Fojgel Salam ończyk Iska S alam ończyk M arjem
S lu ż e w s k i J o s e f
Służew ska Chana Slużew ski M otel Służew ska Bina C haja
S z la m iń sk i Z a lm a n
Szlam ińska Jenta Szlam iński Icek M ajer Szlam iński Henoch S zlam iński Pinchas
S zlam iński Jakub Szlam iński (?)
S z la m iń sk i S z m u l
Szlam ińska B ajla Szlam ińska Brucha S zlam iński Lajb
S a lo m o ń s k i Z e lig
Salom ońska Ides Salom oński A ron Salom oński M ordche Salom ońska Chune Salom ońska R yw ka Salom ońska B arbara
S z u m ira j H ersz
Szum iraj G itla Szum iraj R uchel Ł aja Szum iraj M arjem Szum iraj Izrael Icek Szum iraj Szm ul M ojsze Szum iraj Jo se f Szum iraj S ura Frajda Szum iraj E stera Szum iraj M ordche Szum iraj B rana Szum iraj H ersz Szum iraj Szmul Szum iraj S zlam a Icek Szum iraj Chaim Szum iraj M ojsze Z ałm e Szum iraj G abriel Szum iraj C haja Ł aja Szum iraj Ide Szum iraj A ron Szum iraj Cyrel Szum iraj M arjem Szum iraj Ł ajw e Szum iraj Ryw ka Szum iraj Fojgel Ł aja Szum iraj Jakub Szum iraj N achisz Szum iraj Joanna
S z tu lsa ft (?)
Sztulsaft Sura Ryw ka S ztulsaft G ołda
Ś p ie w a k J a k u b Izra el
Śpiew ak M arjem Śpiew ak C haw a Śpiew ak Fajw uś Śpiew ak Estera Śpiew ak H ersz Śpiew ak H iller Śpiew ak Frajda
Śpiew ak Ita Sura Śpiew ak M ojsze S z e jn b e r g A b a S zejberg Ruchel S zejnberg E dgar S z ty g lic R a fa i Sztyglic Ita Sztyglic H inda Sztyglic Iska S z a ja k G c d a lie Szajak Bine Szajak Estera S tu p a j S u ra Stupaj Lajzer D aw id Stupaj Azriel Stupaj Abram Stupaj Załm en H ersz Stupaj C haja Ł aja Stupaj Ruchla Stupaj D w ojra Stupaj Lajbuś
S z e jm a n M ic h a ł
S zejm an Z em ach Boruch
W a lte r Izra el
W alter Cypra W alter H ersz W alter Chana W alter C haja Bajla W alter A bram W alter (?) W alter (?) W alter G itla W alter Ita Ryw ka W alter D aw id Szlojm e W alter B er
W alter Szym on W alter Hinda W alter C haja B ajla W alter Chaw a W alter M ojsze W alter Estera Bajla W alter Lajb W alter Efraim W alter H ersz Jakub W alter A bram M ojsze W alter A ron Jo se f
W ik t o r o w ic z J a k u b Z e lig
W iktorow icz Chawa W iktorow icz A bram Icek W iktorow icz Juda W olf W iktorow icz Szaja W iktorow icz Dawid
W iktorow icz Szajna
W e so ło w s k i S z y m o n
W esołow ska Frym et W esołow ska E ster Bajla W esołow ski lde W esołow ska K rusa
W ó z e k R o jza W ózek Chaw a W ózek M ojsze W ózek A bram W ózek Ł aja W ózek M anele W ózek R yw ka Chana W ózek D w ojra W ózek Chaim Szmul W ózek C yrla
W a jn b e r g M a jle c h
W ajnberg C ypra W ajnberg (?) W ajnberg T ojw ie W ajnberg M ojsze Izaak W ajnberg A bram
W itk o w sk a S z c jn a W a g n e r A b r a m Ł cm el
W agner H udes R yw ka W agner Jakub W agner Szym sio W agner D aw id W agner Jeta W agner Izrael G itm an
W ilc z y ń s k i C u d c k
W ilczyńska C ypra W ilczyński Jo s e f
W itk o w sk i A r o n J o s e f
W itkow ska Ryw ka
Z e lig S z a ja Z elig H inda Z elig D aw id Z a jf S z m u l Z a jf Bina Ż ó łty H e r sz B er Ż ółty Ł aja Ż ółty M ojsze Ż ółty A bram Ż ółty J o s e f M ajer Ż ółty D aw id Lemel Ż ółty Chana Fajga Ż ółty Rechel Ż ółty M ajer
Z a jd ę E lja sz
Z ajdę Chaw a
Ż ó łty H e n o c h
