Z
godnie z art. 15 ust. 2 pkt 1 ustawy prawo prasowe1 „dziennikarz ma obowiązek za-chowania w tajemnicy danych umoĪliwiających identyÞ kacjĊ autora materiaáu prasowego2, listu do redakcji lub innego materiaáu o tym charak-terze, jak równieĪ innych osób udzielających informacji opublikowanych albo przekazanych do opublikowania, jeĪeli osoby te zastrzegáy nieujawnianie powyĪszych danych”. Na wstĊ-pie zawartych w tym miejscu rozwaĪaĔ naleĪy zwróciü uwagĊ na bardzo istotną kwestiĊ. OtóĪ w przytoczonym tu przepisie chodzi o ochronĊ tajemnicy związanej z wykonywaniem zawodu dziennikarza. Osobą zobowiązaną do zacho-wania tajemnicy bĊdzie wiĊc, z zastrzeĪeniem art. 15 ust. 3 pp, „osoba zajmująca siĊ redago-waniem, tworzeniem lub przygotowywaniem materiaáów prasowych, pozostająca w stosunku pracy z redakcją albo zajmująca siĊ takądzia-áalnoĞcią na rzecz i z upowaĪnienia redakcji”3 (art. 7 ust. 2 pkt 5 pp). Ochroną bĊdą wiĊc ob-jĊte te dane, które dziennikarz uzyskaá w związ-ku z wykonywaniem swojego zawodu, a które dotyczą osób, które przekazaáy okreĞlone mate-riaáy lub informacje w celu ich wykorzystania przez prasĊ (choüby tylko do jej wiadomoĞci, co moĪe siĊ zdarzyü np. w wypadku listu do redakcji informującego o czyjejĞ dziaáalnoĞci przestĊpczej, bez przeznaczania tych informa-cji do publikainforma-cji; bĊdą one mogáy natomiast stanowiü podstawĊ do wszczĊcia dziennikar-skiego Ğledztwa). OczywiĞcie te osoby muszą przy tym zastrzec nieujawnianie identyÞ kują-cych ich danych. JeĪeli zatem dziennikarz wej-dzie w posiadanie okreĞlonych wiadomoĞci nie w związku z wykonywaniem swojego zawodu, w powyĪszym rozumieniu nie bĊdzie związa-ny tajemnicą, o której tu mowa4. Nie oznacza
Tajemnica zawodowa dziennikarza
w
Ăwietle obowiÈzujÈcego
w Polsce prawa
Cz
ÚĂÊ 2. Zakres regulacji
Lech Jaworski
1 Ustawa z dnia 26 stycznia 1984 r. prawo prasowe, Dz.U. Nr 5, poz. 24 ze zm. (dalej jako pp).
2 „Materiaáem prasowym jest kaĪdy opublikowany lub przekazany do opublikowania w prasie tekst albo obraz o charakterze informacyjnym, publicystycznym, dokumentalnym lub innym, niezaleĪnie od Ğrodków przekazu, rodzaju, formy, przeznaczenia czy autorstwa” (art. 7 ust. 2 pkt 4 pp).
3 „Redakcja jest jednostką organizującą proces przygotowywania (zbierania, oceniania i opracowywania) materiaáów do publikacji w prasie” (art. 7 ust. 2 pkt 8 pp).
4 Por. postanowienie Sądu NajwyĪszego z dnia 20 paĨdziernika 2005 r., sygn. akt II KK 184/05, OSNKW 2005, nr 12, poz. 120.
to oczywiĞcie caákowitej swobody w wykorzy-stywaniu uzyskanych danych – ich ochrona bĊdzie jednak wynikaü nie z przepisów prawa prasowego, ale zostanie oparta na ogólnych zasadach prawa cywilnego i karnego5. Trzeba przy tym równieĪ pamiĊtaü, Īe w Ğwietle art. 15 ust. 2 pkt 2 pp tajemnica dziennikarska obejmuje równieĪ wszelkie informacje, któ-rych ujawnienie mogáoby naruszaü chronione prawem interesy osób trzecich. MoĪe tu cho-dziü „o prawa niemajątkowe, w tym gáównie dobra osobiste (czeĞü, prywatnoĞü, kult osoby zmaráej), ale takĪe majątkowe. W grĊ wchodzą nie tylko prawa, ale i szeroko rozumiany inte-res prawny. Na pewno mieĞci siĊ w nich bez-pieczeĔstwo osobiste i interes majątkowy”6. Wydaje siĊ wiĊc zasadne stanowisko, Īe gdyby informator nie zdawaá sobie nawet sprawy, Īe przekazuje okreĞlone informacje dziennikarzo-wi, to w sytuacji, gdyby w rachubĊ wchodziá jego chroniony prawem interes, powinien on zostaü objĊty tajemnicą, o której mówi przy-toczony tu przepis7. Nie naleĪy równieĪ traciü z pola widzenia faktu, Īe w myĞl art. 12 ust. 1 pkt 2 pp „dziennikarz jest obowiązany chroniü dobra osobiste, a ponadto interesy dzia áają-cych w dobrej wierze informatorów i innych osób, które okazują mu zaufanie”. Obowiązek wskazany w art. 15 ust. 2 pkt 2 pp „wzmac-nia ochronĊ statuowaną w treĞci art. 12 ust. 1 pkt 2 pp, wiąĪąc ĞciĞle przepisy prawa pra-sowego z rozwiązaniami prawa cywilnego”8. Warto przytoczyü w tym miejscu stanowisko Sądu NajwyĪszego odnoszące siĊ do
wzajem-nej relacji przepisów ustawy prawo prasowe oraz kodeksu cywilnego9 regulujących ochro-nĊ dóbr osobistych. W wyroku z dnia 8 lutego 1990 r.10 stwierdziá on mianowicie, Īe „Zagad-nienie to rozwiązują normy kolizyjne zawarte w art. 24 § 3 kc i 37 prawa prasowego. Pierw-szy z tych przepisów stanowi, Īe przepisy za-warte w art. 24 § 1 i 2 nie uchybiają uprawnie-niom przewidzianym w innych przepisach (...); natomiast art. 37 prawa prasowego stanowi, Īe do odpowiedzialnoĞci za naruszenie prawa spowodowane opublikowaniem materiaáu pra-sowego stosuje siĊ zasady ogólne, chyba Īe ustawa stanowi inaczej. Oznacza to przyjĊcie przez ustawodawcĊ kumulatywnego zbiegu przepisów ustaw, wyáączającego stosowanie reguá interpretacyjnych polegających na uchy-leniu aktu prawnego ogólnego przez akt prawny szczególny i uchyleniu ustawy wczeĞniejszej przez póĨniejszą. W konsekwencji dopuszczo-no kumulatywne albo alternatywne stosowanie Ğrodków ochrony przewidzianej w przepisach obu ustaw, przy czym ich wybór naleĪy do stro-ny powodowej. NaleĪy przy tym zauwaĪyü, Īe w prawie prasowym wprowadzono nowe Ğrodki ochrony realizowane przez roszczenie o opubli-kowanie sprostowania lub odpowiedzi (art. 39). Roszczenia mają samodzielny charakter wobec Ğrodków ochrony przewidzianych w art. 24 § 1 zd. 1 i 2 oraz § 2 kc, ale w zakresie roszczeĔ o opublikowanie odpowiedzi i o zado Ğüuczy-nienie odwoáują siĊ do art. 23 kc jako normy zawierającej hipotezĊ w zakresie ochrony dóbr osobistych”.
5 Patrz w szczególnoĞci art. 23, 24 i 448 kodeksu cywilnego (dalej jako kc), odnoszące siĊ do ochrony dóbr osobistych, oraz art. 212 kodeksu karnego (dalej jako kk) dotyczący zniesáawienia. Por. E. NowiĔska, Tajemnica
zawodowa dziennikarzy [w:] Prawa i obowiązki dziennikarzy [w:] Prawo mediów, red. J. Barta, R. Markiewicz, A.
Matlak, Warszawa 2005, s. 254–255.
6 K. Gotkowicz (wspólnie z B. Kosmusem) [w:] Prawo prasowe. Komentarz, red. B. Kosmus, G. KuczyĔski, Warszawa 2013, s. 267.
7 TamĪe, s. 265.
8 J. Sobczak, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2008, s. 625.
9 Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. kodeks cywilny, tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 121. 10 Sygn. akt II CR 1303/89, OSN 1991, nr 8–9, poz. 108.
Cel regulacji
Nie moĪe budziü wątpliwoĞci, Īe celem prze-pisów odnoszących siĊ do tajemnicy dzienni-karskiej jest zabezpieczenie dwóch niezmiernie istotnych sfer. Z jednej strony bĊdzie to ochrona autorów materiaáów prasowych, listów do redak-cji lub innych materiaáów o tym charakterze, jak równieĪ innych osób udzielających informacji opublikowanych albo przekazanych do opu-blikowania. Z drugiej – stworzenie warunków, w których prasa bĊdzie mogáa skutecznie reali-zowaü swoje funkcje kontrolne. Na rolĊ, jaką od-grywa ochrona tej tajemnicy w sferze peánienia przez prasĊ funkcji publicznego kontrolera w de-mokratycznym paĔstwie, zwracaáa uwagĊ Eu-ropejska Komisja Praw Czáowieka. Stwierdziáa ona w szczególnoĞci, Īe „prawo do otrzymywa-nia i przekazywaotrzymywa-nia informacji wymaga (…), aby decyzje zmuszające do ujawnienia Ĩródeá byáy ograniczone do wyjątkowych okoliczno-Ğci, w których wchodzi w grĊ waĪny interes pu-bliczny lub jednostki”11. Ochrona omawianej tu tajemnicy zawodowej12 jest zatem jedną z istot-nych gwarancji wolnoĞci prasy i realizacji zadaĔ
wskazanych w art. 1 pp. W myĞl tego przepisu „Prasa, zgodnie z Konstytucją Rzeczypospo-litej Polskiej, korzysta z wolnoĞci wypowie-dzi i urzeczywistnia prawo obywateli do ich rzetelnego informowania, jawnoĞci Īycia pu-blicznego oraz kontroli i krytyki spoáecznej”. Nietrudno sobie natomiast wyobraziü, Īe przy braku stosownych gwarancji prawnych co do zachowania anonimowoĞci osobowych Ĩródeá informacji dostĊp dziennikarza do wielu z nich byáby w praktyce znacznie utrudniony czy wrĊcz niemoĪliwy. „Sam fakt ustawowej regu-lacji statusu zawodowego dziennikarza, funk-cje speániane przez Ğrodki masowego przekazu we wspóáczesnym spoáeczeĔstwie, wolnoĞü informacji áącznie ze statuowaniem okreĞlone-go zakresu tajemnicy dziennikarskiej – Ğwiad-czą o randze regulowanej materii i o uznaniu przez ustawodawcĊ potrzeby stworzenia ta-kich ram prawnych dziaáalnoĞci zawodowej dziennikarza, by mogáa ona byü pojmowana w kategoriach sáuĪby dla spoáeczeĔstwa i paĔ-stwa, w atmosferze niezbĊdnego spoáecznego zaufania”13.
11 W sprawie Godwin v. Wielka Brytania, raport z 1 marca 1994 r. (skarga nr 17498/91), przytaczam za: W. Sokolewicz, Prasa i konstytucja, Warszawa 2011, s. 118. Autor, dokonując analizy pojĊcia „wyjątkowe okolicznoĞci”, sáusznie zwraca uwagĊ, Īe „Komisja, a nastĊpnie ETPC jako jej nastĊpca, nawiązują do wyksztaáconego w orzecznictwie SN USA potrójnego testu i za usprawiedliwiające ingerencjĊ wyjątkowe okolicznoĞci uznają áącznie: 1) istotnoĞü danych informacji dla interesu publicznego; 2) niemoĪliwoĞü ich uzyskania w inny sposób; 3) ich bezwzglĊdną potrzebĊ w prowadzonym postĊpowaniu. Komisja doprecyzowaáa, Īe w demokratycznym spoáeczeĔstwie musi teĪ wystąpiü koniecznoĞü wyraĪająca siĊ w „pilnej potrzebie spoáecznej” i udzieliáa bardzo znaczącej wskazówki interpretacyjnej, zaznaczając, Īe w sytuacji, w której moĪna przytoczyü powaĪne argumenty za ujawnieniem, zaĞ inne, równie powaĪne, przeciwko ujawnieniu, przewaĪa interes demokratycznego spoáeczeĔstwa, który obejmuje zapewnienie wolnoĞci prasy, a tym samym dochowanie tajemnicy dziennikarskiej” (tamĪe, s. 118–119).
12 W art. 15 ust. 2 pp mamy do czynienia z tajemnicą o charakterze zawodowym. Jak zauwaĪa J. Sobczak, Prawo
prasowe…, dz. cyt., s. 625: „W chwili obecnej przebrzmiaáy wydaje siĊ bowiem spór, czy tajemnica ta ma charakter
tajemnicy sáuĪbowej, czy teĪ podobnie jak tajemnica wiąĪąca lekarza, naukowca czy adwokata naleĪy do grupy „innych tajemnic chronionych ustawą”, o których mówiá niegdyĞ art. 4 ust. 2 pr.pr. TajemnicĊ zawodową, związaną z wykonywaniem zawodu lub funkcji, stanowią wiadomoĞci, które zostaáy uzyskane w związku z wykonywanym zawodem lub peánioną funkcją. MoĪe byü ona okreĞlona w przepisach regulujących wykonywanie okreĞlonych zawodów lub funkcji normujących prawa i obowiązki ciąĪące na przedstawicielach tych zawodów. MoĪe byü ona takĪe konsekwencją przyjĊtego zobowiązania nieujawniania lub niewykorzystania informacji, której depozytariuszem staáa siĊ okreĞlona osoba w związku z peánioną funkcją, wykonywaną pracą, dziaáalnoĞcią spoáeczną, gospodarczą i naukową”. Por. takĪe Z. GostyĔski, Tajemnica dziennikarska a obowiązek skáadania zeznaĔ w procesie karnym, „PaĔstwo i Prawo” 1997, z. 10, s. 89 i n.
NaleĪy jednoczeĞnie podkreĞliü, Īe zacho-wanie tajemnicy dziennikarskiej zostaáo ujĊte w przepisach nie jako uprawnienie, ale obo-wiązek dziennikarza, co oczywiĞcie pociąga za sobą okreĞlone konsekwencje. W szczegól-noĞci „dziennikarz zobowiązany jest nie tylko do nieujawniania, ale takĪe do odpowiedniego zabezpieczenia przed dostaniem siĊ w niepo-woáane rĊce nie tylko informacji, które znaj-dują siĊ w jego dyspozycji, ale równieĪ danych umoĪliwiających identyÞ kacjĊ ich Ĩródáa”14. W kontekĞcie tajemnicy dziennikarskiej jako obowiązku zwraca siĊ takĪe uwagĊ, Īe chroni ona równieĪ te osoby, które, przekazując infor-macje, nie są Ğwiadome, Īe ich rozmówcą jest dziennikarz. „Nawet wtedy, kiedy dziennikarz w rozmowie z taką osobą zataja swój status, to z tego tylko powodu nie przestaje byü dzienni-karzem i na czas rozmowy nie zostaje »wyjĊty spod prawa«”15. Ponadto w efekcie ukszta átowa-nia omawianej tajemnicy jako obowiązku, a nie uprawnienia dziennikarza, w wypadku, gdy in-formator wyrazi zgodĊ na ujawnienie danych, przestaje ona istnieü16. Natomiast dziennikarz sam z niej zwolniü siĊ nie moĪe, zaĞ jej záa-manie, zgodnie z art. 49 pp, stanowi przest Ċp-stwo Ğcigane z urzĊdu, zagroĪone karą grzywny albo karą ograniczenia wolnoĞci. Jak podkreĞla Michaá Rusinek17, „o tym, czy dziennikarz zo-bowiązany jest chroniü toĪsamoĞü autora lub informatora decyduje wyáącznie sam zainte-resowany. W ten sposób omawiany element okreĞla zakres temporalny obowiązku
dzienni-karskiej dyskrecji – aktualizuje siĊ on z chwilą zastrzeĪenia i ustaje, gdy autor lub informator wyrazi zgodĊ na ujawnienie jego toĪsamoĞci. W razie braku takiej zgody tajemnica wiąĪe – jak w przypadku innych obowiązków dyskrecji – bezterminowo”.
Zastrze
Īenie tajemnicy – forma
i charakter
Tajemnica dziennikarska staje siĊ wiąĪąca, je-Īeli objĊte nią dane zostaáy zastrzeĪone przez autora materiaáu prasowego, listu do redakcji lub innego materiaáu o tym charakterze. Do-tyczy to takĪe osób, które udzieliáy informacji opublikowanych albo przekazanych do opubli-kowania (art. 15 ust. 2 pkt 1 pp). Dla dokonania takiego zastrzeĪenia nie jest wymagana Īadna szczególna forma, nie moĪe ono jednak budziü wątpliwoĞci co do intencji zastrzegającego. BĊ-dzie ono wiąĪące takĪe wtedy, gdy nastąpi juĪ po czasie przekazania informacji, o ile pomi Ċ-dzy ich przekazaniem a momentem dokonania zastrzeĪenia dane, które byáyby objĊte tajemni-cą, nie zostaáy juĪ ujawnione18.
W nauce wskazuje siĊ, Īe kwestiĊ dotyczącą formy zastrzeĪenia tajemnicy naleĪy wyjaĞniaü w zgodzie z art. 60 kc19. W myĞl tego przepisu, „Z zastrzeĪeniem wyjątków w ustawie przewi-dzianych, wola osoby dokonującej czynnoĞci prawnej moĪe byü wyraĪona przez kaĪde za-chowanie siĊ tej osoby, które ujawnia jej wolĊ w sposób dostateczny, w tym równieĪ przez ujawnienie tej woli w postaci elektronicznej
14 W. Lis [w:] W. Lis, P. WiĞniewski, Z. Husak, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2012, s. 370.
15 TamĪe, s. 378. Takie samo stanowisko zajmują K. Gotkowicz (wspólnie z B. Kosmusem) [w:] Prawo
prasowe…, dz. cyt., s. 265; natomiast odmiennie M. Zaremba, Prawo prasowe. UjĊcie praktyczne, Warszawa 2007,
s. 39. Wedáug tego autora przesáanką powstania tajemnicy informatora jest ĞwiadomoĞü dziennikarskiego statusu jego rozmówcy.
16 Por. E. Ferenc-Szydeáko, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2010, s. 143.
17 M. Rusinek, Tajemnica zawodowa i jej ochrona w polskim procesie karnym, Warszawa 2007, s. 157. 18 Por. W. Lis, Prawo prasowe…, dz. cyt., s. 375.
19 Por. M. Brzozowska-Pasieka [w:] M. Brzozowska-Pasieka, M. OlszyĔski, J. Pasieka, Prawo prasowe.
Komentarz, wyd. I, Warszawa 2013, s. 252 oraz E. Ferenc-Szydeáko, Prawo prasowe. Komentarz, Warszawa 2008,
(oĞwiadczenie woli)”. RzeczywiĞcie, z uwagi na sformuáowanie przytoczonej regulacji zawarte w niej wskazówki mogą okazaü siĊ pomocne przy ocenie omawianego zagadnienia. Powsta-je Powsta-jednak pytanie, czy bezpoĞrednie (tj. wprost) stosowanie art. 60 kc do zastrzeĪenia tajemnicy dziennikarskiej, co zdają siĊ sugerowaü Monika Brzozowska-Pasieka oraz Ewa Ferenc-Szyde á-ko, nie idzie zbyt daleko. Oznaczaáoby to bo-wiem uznanie owego zastrzeĪenia za oĞwiad-czenie woli i powodowaáo konsekwencje dla takiego oĞwiadczenia wáaĞciwe na gruncie prawa cywilnego. W szczególnoĞci odnosi siĊ to do zagadnieĔ związanych ze zdolnoĞcią do czynnoĞci prawnych, a nawet z oceną waĪno-Ğci zastrzeĪenia tajemnicy. W efekcie – przy-káadowo – osoba udzielająca dziennikarzowi informacji na temat handlarzy narkotyków nie bĊdzie mogáa skutecznie zastrzec tajemnicy da-nych umoĪliwiających jej identyÞ kacjĊ, jeĪeli np. w nastĊpstwie ubezwáasnowolnienia z po-wodu narkomanii nie bĊdzie miaáa zdolnoĞci do czynnoĞci prawnych (por. art. 14 § 1 kc w zw. z art. 13 § 1 kc). Z kolei w myĞl art. 58 § 2 kc „NiewaĪna jest czynnoĞü prawna sprzeczna z zasadami wspóáĪycia spoáecznego”. Tym-czasem intencje towarzyszące przekazywaniu informacji mogą byü dalekie od szlachetnych, a wejĞcie w ich posiadanie przez informatora, który – udostĊpniając je dziennikarzowi – chce jednoczeĞnie uniknąü odpowiedzialnoĞci
kar-nej, moĪe nastąpiü nawet w efekcie dokonania przestĊpstwa20. ZastrzeĪenie tajemnicy w wielu sytuacjach moĪe wiĊc byü takĪe sprzeczne z za-sadami wspóáĪycia spoáecznego. Czy bĊdzie to oznaczaü, Īe nie bĊdzie ona wiązaü dzienni-karza z powodu niewaĪnoĞci jej zastrzeĪenia? OczywiĞcie nie, bowiem sytuacje, w których tajemnica dziennikarska jest wyáączona precy-zują przepisy prawa (art. 16 pp art. 180 kodeksu postĊpowania karnego21). Odnosząc do zastrze-Īenia omawianej tajemnicy pojĊcie oĞwiadcze-nia woli, trzeba mieü równieĪ na uwadze, Īe takim oĞwiadczeniem „w rozumieniu prawa cywilnego jest takie zachowanie siĊ czáowieka (…), które wyraĪa w sposób dostateczny zamiar (wolĊ) wywoáania skutku prawnego, tj.: ustano-wienia, zmiany lub zniesienia stosunku cywilno-prawnego”22. Tymczasem zastrzeĪenie, o którym mowa, nie kreuje stosunku cywilno-prawnego pomiĊdzy informatorem a dziennikarzem (i in-nymi osobami zobowiązanymi do zachowania tajemnicy w myĞl art. 15 ust. 3 pp). Obowiązek zachowania tajemnicy nakáada na dziennikarza ustawa, ze wzglĊdu na cel regulacji omawia-nego zagadnienia23, zaĞ niedochowanie tego obowiązku traktuje jako przestĊpstwo, przewi-dując z tego tytuáu odpowiedzialnoĞü karną (art. 49 pp). Natomiast do powstania stosun-ku cywilnoprawnego moĪe ewentualnie dojĞü dopiero w efekcie niezachowania tajemnicy – jeĪeli ten fakt wyrządzi szkodĊ informatorowi.
20 „Tajemnica dziennikarska obowiązuje bez wzglĊdu na to, czy informator wszedá w posiadanie przekazywanych informacji w sposób legalny, czy bezprawny, ani teĪ to, czy dostarczając je, narusza tajemnicĊ paĔstwową, sáuĪbową, handlową czy jakąkolwiek inną. Nie ma teĪ znaczenia dla zaistnienia ochrony motywacja informatorów ani wartoĞü merytoryczna przekazanych przez nich danych. UzaleĪnienie gwarancji poufnoĞci od dobrej wiary Ĩródáa informacji czy ich prawdziwoĞci prowadziáoby do podwaĪenia sensu omawianej instytucji. Informatorzy rzadko kiedy kierują siĊ szlachetnymi pobudkami, rolą dziennikarza jest wiĊc weryÞ kacja uzyskanych od nich wiadomoĞci” (M. Zaremba,
Prawo prasowe…, dz. cyt., s. 39).
21 Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r., Dz.U. Nr 89, poz. 555 ze zm. (dalej jako kpk).
22 A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys czĊĞci ogólnej, Warszawa 2001, s. 256. Podobnie: A. Brzozowski, W. J. Kocot, E. SkowroĔska-Bocian, Prawo cywilne. CzĊĞü ogólna, wyd. II, Warszawa 2013, s. 185.
23 „Celem instytucji tajemnicy dziennikarskiej jest ochrona relacji zaufania áączącej dziennikarzy i ich informatorów, co, w konsekwencji, ma zapewniü dopáyw informacji do mediów” (M. Zaremba, Prawo prasowe…, dz. cyt., s. 36).
Obowiązek jej naprawienia bĊdzie jednak wy-nikaü nie z tytuáu niewykonania wczeĞniej istniejącego zobowiązania, ale z faktu wyrzą-dzenia tej szkody czynem niedozwolonym (art. 415 kc). ZastrzeĪenie tajemnicy „uruchamia” zatem przewidziane w przepisach mechanizmy nakazowo-zakazowe, których naruszenie wiąĪe siĊ z sankcją okreĞloną w tych przepisach. Nie jest natomiast samo w sobie Ĩródáem zobowią-zania do zachowania tajemnicy dziennikarskiej i nie wywoáuje teĪ bezpoĞrednio innych skut-ków w sferze cywilnoprawnej. Nie sposób wiĊc uznaü je za oĞwiadczenie woli. Natomiast od-powiednie stosowanie do zastrzeĪenia tajemni-cy dziennikarskiej art. 60 kc staáoby siĊ moĪ-liwe przez zakwaliÞ kowanie go do przejawów woli zbliĪonych do oĞwiadczeĔ woli. W takim wypadku niezbĊdne jest jedynie, aby informa-tor dziaáaá z naleĪytym rozeznaniem, natomiast nie ma juĪ koniecznoĞci istnienia zdolnoĞci do czynnoĞci prawnych, a nawet istnienia Ğwiado-moĞci skutków prawnych oraz zamiaru ich wy-woáania. Taka kwaliÞ kacja moĪe jednak rów-nieĪ budziü pewne wątpliwoĞci, i naleĪaáoby podchodziü do niej ostroĪnie.
Zakres przedmiotowy
Zakres przedmiotowy tajemnicy dziennikar-skiej obejmuje wszystkie dane, które pozwoli-áyby na identyÞ kacjĊ osobowego Ĩródáa infor-macji (zarówno autora materiaáu prasowego, listu do redakcji lub innego materiaáu o tym charakterze, jak i innych osób udzielających informacji opublikowanych lub przekazanych do opublikowania). „Tajemnicą dziennikar-ską są objĊte zarówno informacje odnoszące siĊ do konkretnych osób, jak i dane, które nie dotyczą bezpoĞrednio osób, ale których ujaw-nienie mogáoby te osoby wskazaü. Jednakowo
chroniona przy tym jest informacja uzyskana w drodze staraĔ i zabiegów dziennikarza, jak i taka, którą powierzono mu z inicjatywy innej osoby”24. Jak juĪ wiadomo, zakresem tajemni-cy są objĊte równieĪ wszelkie informacje, któ-rych ujawnienie mogáoby naruszaü chronione prawem interesy osób trzecich (art. 15 ust. 2 pkt 2 pp). W tym ostatnim przypadku chodzi nie tylko o osoby bĊdące Ĩródáami informacji (autorów, informatorów), ale takĪe i te, na które moĪe mieü wpáyw informacja ujawniona przez dziennikarza25. Mimo pewnych niejasnoĞci, jakie moĪe budziü ten przepis, w literaturze, podkreĞla siĊ, Īe za jego istnieniem przema-wia fakt, Īe „dotyczy on takĪe praw podmio-towych, a nawet interesów faktycznych, które nie mają charakteru tajemnicy”26. MoĪna sobie bowiem wyobraziü sytuacjĊ, gdy dziennikarz nie byáby związany tajemnicą na podstawie art. 15 ust. 2 pkt 1 pp (np. pozyskaá pewną in-formacjĊ prywatnie, nie w związku z wykony-waniem swojego zawodu), a Ĩródáo takiej in-formacji byáoby jednak objĊte tajemnicą jako osoba trzecia, o której mówi art. 15 ust. 2 pkt 2 pp27. NaleĪy zwróciü przy tym uwagĊ, Īe ten przepis nie uzaleĪnia zachowania tajemnicy od dokonania jej zastrzeĪenia przez osobĊ, od której informacja pochodzi. To, czy ujawnie-nie informacji moĪe naruszaü chronione pra-wem interesy osób trzecich, jest pozostawione ocenie dziennikarza. Dokonanie niewáaĞciwej oceny w tym zakresie moĪe pociągaü za sobą odpowiedzialnoĞü karną za niedochowanie tajemnicy dziennikarskiej (art. 49 pp). Nie są natomiast objĊte tą tajemnicą informacje, któ-rych ujawnienie mogáoby naruszaü te interesy osób trzecich, które nie są chronione prawem. „W szczególnoĞci dziennikarz nie ma obo-wiązku zatajaü informacji o okolicznoĞciach
24 J. Sobczak, Prawo prasowe…, dz. cyt., s. 660. 25 Por. W. Lis [w:] Prawo prasowe…, dz. cyt., 380. 26 TamĪe.
prowadzących do odpowiedzialnoĞci karnej osoby trzeciej (niebĊdącej informatorem)”28.
NaleĪy zauwaĪyü, Īe uĪyte w art. 15 ust. 2 pkt 1 pp sformuáowanie: „dane umoĪliwiające identyÞ kacjĊ” osób w tym przepisie wskaza-nych, zostaáo ujĊte podobnie odnoĞnie zdeÞ nio-wania pojĊcia danych osobowych na gruncie ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych29. W rozumieniu tej ustawy, zgodnie z jej art. 6, za dane osobowe uwaĪa siĊ bowiem wszelkie informacje dotyczące ziden-tyÞ kowanej lub moĪliwej do zidenziden-tyÞ kowania osoby Þ zycznej (ust. 1). Osobą moĪliwą do zidentyÞ kowania jest osoba, której toĪsamoĞü moĪna okreĞliü bezpoĞrednio lub poĞrednio, w szczególnoĞci przez powoáanie siĊ na numer identyÞ kacyjny, albo na jeden lub kilka specyÞ cznych czynników okreĞlających jej cechy specyÞ -zyczne, Þ zjologiczne, umysáowe, ekonomiczne, kulturowe lub spoáeczne (ust. 2). Nie uwaĪa siĊ natomiast informacji za umoĪliwiającą okre-Ğlenie toĪsamoĞci osoby, jeĪeli wymagaáoby to nadmiernych kosztów, czasu lub dziaáaĔ (ust. 3). Wydaje siĊ, Īe wskazane w przytoczonej regulacji wskazówki znajdują jak najbardziej zastosowanie do omawianej w tym miejscu kwestii30. W tym kontekĞcie powstaje np. pyta-nie, czy za dane osobowe moĪna uznaü adres IP? Na ten temat wypowiedziaá siĊ Naczelny Sąd Administracyjny w wyroku z dnia 19 maja 2011 r.31 Stwierdziá on mianowicie, Īe informa-cją dotyczącą osoby jest zarówno informacja odnosząca siĊ do niej wprost, jak i taka, która odnosi siĊ bezpoĞrednio do przedmiotów czy urządzeĔ, ale przez moĪliwoĞü powiązania tych przedmiotów czy urządzeĔ z okreĞloną osobą
poĞrednio stanowi informacjĊ takĪe o niej sa-mej. Tam gdzie adres IP jest na dáuĪszy okres czasu lub na staáe przypisany do konkretnego urządzenia, a to urządzenie jest przypisane kon-kretnemu uĪytkownikowi, naleĪy uznaü, Īe sta-nowi on element danych osobowych – jest to bowiem informacja umoĪliwiająca identyÞ ka-cjĊ konkretnej osoby Þ zycznej. Internet czĊsto pozornie, a czasami faktycznie, zapewnia ano-nimowoĞü jego uĪytkownikom. Stanowi me-dialne forum, na którym są prezentowane treĞci naruszające ludzką godnoĞü, czeĞü i dobre imiĊ. Dlatego wszĊdzie tam, gdzie numer IP pozwa-la poĞrednio na identyÞ kacjĊ konkretnej oso-by Þ zycznej, powinien on oso-byü uznany za dane osobowe w rozumieniu art. 6 ust. 1 i 2 ustawy o ochronie danych osobowych. Odmienna in-terpretacja byáaby sprzeczna z normami kon-stytucyjnymi zawartymi w art. 30 i 47 Kon-stytucji RP.
W tym miejscu naleĪy dodaü, Īe z tajemnicą dziennikarską moĪe áączyü siĊ takĪe tajemnica autorska, uregulowana w art. 84 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych32. Z taką sytuacją bĊdziemy mieü wtedy, gdy przygotowany przez dziennikarza materiaá prasowy, wykorzystujący informa-cje, których Ĩródáa zostaáy zastrzeĪone, bĊdzie jednoczeĞnie utworem w rozumieniu art. 1 pa. Zgodnie bowiem z art. 84 ust. 1 pa „Twórca, wydawca lub producent na Īądanie twórcy mają obowiązek zachowania w tajemnicy Ĩródeá in-formacji wykorzystanych w utworze oraz nie-ujawniania związanych z tym dokumentów”. Obowiązek zachowania tajemnicy ciąĪy wiĊc na twórcy wzglĊdem informatora oraz wydawcy
28 TamĪe, s. 267.
29 Tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 1182 ze zm.
30 Sáusznie przy tym podkreĞla M. Brzozowska-Pasieka [w:] Prawo prasowe..., dz. cyt., s. 250, Īe „Ustawa nie precyzuje ani charakteru, ani rodzaju danych osobowych, nie moĪna teĪ wskazaü takiej informacji o osobie, która w kaĪdej okolicznoĞci bĊdzie uwaĪana za „daną osobową” w rozumieniu ustawy o ochronie danych osobowych”.
31 Sygn. akt I OSK 1079/10, orzeczenia.nsa.gov.pl [dostĊp: 06.02.2015]. 32 Tekst jedn. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm. (dalej jako pa).
lub producenta w stosunku do twórcy. W Ğwie-tle przytoczonego przepisu tajemnicą autorską mogą byü objĊte zarówno dane pozwalające na identyÞ kacjĊ informatora, jak i udostĊpnione przez niego dokumenty. Powstanie tajemnicy jest uwarunkowane jej zastrzeĪeniem przez informatora przed przekazaniem przez niego informacji (dokumentów). W literaturze zwró-cono uwagĊ, Īe bezpoĞrednie stosowanie art. 84 pa jest moĪliwe dopiero od momentu stworze-nia utworu, a zatem w okresie poprzedzającym jego powstanie ten przepis mógáby mieü jedynie zastosowanie w drodze analogii33. PodkreĞla siĊ jednoczeĞnie, Īe omawiana tu regulacja budzi powaĪne zastrzeĪenia zarówno ze wzglĊdu na swą merytoryczną treĞü, jak i na zastosowaną technikĊ legislacyjną. W szczególnoĞci Janusz Barta i Ryszard Markiewicz wskazują34, Īe „brak jest uzasadnienia dla statuowania swo-istej tajemnicy zawodowej obejmującej wszyst-kich twórców; taka tajemnica ma uzasadnienie np. w przypadku dziennikarzy, adwokatów i le-karzy, ze wzglĊdu na charakter ich zawodu”. Autorzy sáusznie zauwaĪają równieĪ, Īe „art. 84 pr.aut. prowadzi do niebezpiecznej kumulacji przepisów o róĪnej treĞci, a dotyczących tajem-nicy informacji, np. obowiązek respektowania tajemnicy Ĩródáa informacji przez dziennikarza, który napisaá reportaĪ na temat przestĊpstwa, powinien byü oceniany w Ğwietle nie zharmoni-zowanych z sobą przepisów prawa prasowego, autorskiego oraz kodeksu postĊpowania karne-go”. Komentowany przepis nie wskazuje rosz-czeĔ, które powstaáyby w wypadku naruszenia tajemnicy autorskiej. PoniewaĪ chodzi tu o pra-wo o charakterze osobistym, zastosowanie bĊdą
miaáy zasady ogólne wskazane w art. 24 kc. Ujawnienie tajemnicy jest natomiast dozwolo-ne za zgodą osoby, która powierzyáa tajemnicĊ, lub na podstawie postanowienia wáaĞciwego sądu (art. 84 ust. 2 pa).
W związku z tajemnicą autorską, uregulo-waną w art. 84 pa, naleĪy jednoczeĞnie zazna-czyü, Īe w myĞl art. 4 pkt 4 pa nie stanowią przedmiotu prawa autorskiego proste informa-cje prasowe. Ustawa nie precyzuje, co naleĪy rozumieü przez „proste informacje prasowe”. Zwykle za takie uznaje siĊ te, które ograniczają siĊ do zakomunikowania jedynie samych fak-tów, nie obejmując tym pojĊciem komentarzy dotyczących faktów, czy teĪ ukazujących siĊ w prasie omówieĔ róĪnych zdarzeĔ. Jako przy-káady „prostych informacji prasowych” wy-mienia siĊ z reguáy doniesienia o wypadkach i wydarzeniach, ogáoszenia, prognozy pogody, kroniki wypadków, repertuar kin i teatrów, pro-gramy telewizyjne i radiowe, sondaĪe, notowa-nia gieádowe i walutowe itp.35
Zakres podmiotowy
W myĞl art. 15 ust. 3 pp tajemnica dziennikar-ska dotyczy (poza samym dziennikarzem) rów-nieĪ innych osób zatrudnionych w redakcjach, wydawnictwach prasowych i innych prasowych jednostkach organizacyjnych. Chodzi wiĊc o wszystkie takie osoby, a zatem omawiany obowiązek bĊdzie spoczywaü takĪe „na pracow-nikach technicznych, a nawet na pracowpracow-nikach obsáugi, w równym stopniu ciąĪąc na sekretar-kach, archiwistach, informatysekretar-kach, co na sprz ą-taczkach, goĔcach portierach i windziarzach”36. „W prawie prasowym brak jest wzmianki o
wy-33 Por. J. Barta, R. Markiewicz [w:] J. Barta i in., Prawo autorskie i prawa pokrewne. Komentarz, wyd. IV, Kraków 2005, s. 644.
34 TamĪe, s. 643.
35 Por. M. PoĨniak-Niedzielska [w:] M. PoĨniak-Niedzielska, J. Szczotka, M. Mozgawa, Prawo autorskie i prawa
pokrewne. Zarys wykáadu, Lublin 2007, s. 29–30.
36 J. Sobczak, Prawo prasowe…, dz. cyt., s. 624. Por. takĪe wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie z dnia 13 lutego 2009 r., sygn. akt II SA/Wa 1570/08, Centralna Baza OrzeczeĔ Sądów Administracyjnych, www.orzeczenia.nsa.gov.pl [dostĊp: 07.01.2015].
áączeniu dziennikarza zajmującego stanowisko redaktora naczelnego od obowiązku zachowa-nia tajemnicy dziennikarskiej okreĞlonej w art. 15 ust. 2. MoĪna wiĊc stwierdziü, Īe redaktor naczelny, podobnie jak kaĪdy dziennikarz oraz osoby wymienione w art. 15 ust. 3 prawa pra-sowego, ma obowiązek zachowania tajemnicy zawodowej w zakresie, w jakim jest statuowana w przepisie art. 15 ust. 2 prawa prasowego”37. Sposób, w jaki osoby zobowiązane do zacho-wania tajemnicy dziennikarskiej uzyskaáy do-stĊp do objĊtych nią danych, jak równieĪ fakt, czy byáy do tego uprawnione, jest bez znacze-nia. NaleĪy teĪ podkreĞliü, Īe uĪyte w art. 15 ust 3 pp sformuáowanie „zatrudnionych” nale-Īy interpretowaü szeroko i nie utoĪsamiaü go z wymogiem pozostawania w stosunku pracy. Chodzi tu bowiem o kaĪdą formĊ zaangaĪowa-nia w proces wydawniczy, nawet w postaci nie-odpáatnego Ğwiadczenia usáug38.
Uwagi ko
Ĕcowe
Artykuá 15 pp reguluje trzy niezmiernie istotne zagadnienia. Po pierwsze, przyznaje autorowi materiaáu prasowego prawo do zachowania w tajemnicy swojego nazwiska. Po drugie, w jego treĞci okreĞlono zakres podmiotowy i przedmiotowy tajemnicy dziennikarskiej, wskazując na to, Īe dziennikarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy danych umo Īliwiają-cych identyÞ kacjĊ autora materiaáu prasowe-go, jak równieĪ innych osób udzielających
in-formacji opublikowanych albo przekazanych do opublikowania, jeĪeli te osoby zastrzegáy nieujawnienie tych danych. Po trzecie, w tre-Ğci tego przepisu wskazano, Īe dziennikarz ma obowiązek zachowania w tajemnicy wszelkich informacji, których ujawnienie mogáoby na-ruszaü chronione prawem interesy osób trze-cich39. JeĪeli informacje interesujące organ procesowy mieszczą siĊ w tak okreĞlonych granicach tajemnicy zawodowej, to przes áu-chanie dziennikarza co do faktów objĊtych tą tajemnicą bĊdzie moĪliwe tylko wtedy, gdy jest to niezbĊdne dla dobra wymiaru sprawie-dliwoĞci, a okolicznoĞü nie moĪe byü ustalona na podstawie innego dowodu. W post Ċpowa-niu przygotowawczym w przedmiocie prze-sáuchania lub zezwolenia na przesáuchanie decyzja naleĪy do sądu, na posiedzeniu bez udziaáu stron, w terminie nie dáuĪszym niĪ 7 dni od daty dorĊczenia wniosku prokuratora. Na postanowienie sądu przysáuguje zaĪalenie (art. 180 § 2 kk). Z zastrzeĪeniem regulacji zawartej w art. 180 § 4 kk zwolnienie dzien-nikarza od obowiązku zachowania tajemnicy nie moĪe jednak dotyczyü danych umoĪliwia-jących identyÞ kacjĊ autora materiaáu praso-wego, listu do redakcji lub innego materiaáu o tym charakterze, jak równieĪ identyÞ kacjĊ osób udzielających informacji opublikowa-nych lub przekazaopublikowa-nych do opublikowania, je-Īeli te osoby zastrzegáy nieujawnianie powyĪ-szych danych (art. 180 § 3 kk).
37 Por. uchwaáa Sądu NajwyĪszego oznaczona w przypisie nr 14.
38 Por. K. Gotkowicz (wspólnie z B. Kosmusem), Prawo prasowe…, dz. cyt., s. 270. Autorzy sáusznie zauwaĪają, Īe „Niewątpliwie ratio legis przepisu byáo zagwarantowanie jak najpeániejszej anonimowoĞci autorom i informatorom, a nie tylko wzbogacenie treĞciowe umów o pracĊ zawieranych z wydawcami”. Odmiennie: M. Zaremba, Tajemnica
zawodowa…, dz. cyt., s. 28.
39 Por. J. Sobczak, Prawo prasowe…, dz. cyt., s. 624. Por. takĪe postanowienie Sądu NajwyĪszego z dnia 24 sierpnia 2010 r., sygn. akt WZ 36/10, OSNKW 2010, nr 11, poz. 100.
