Zink- en aanverwante werken, benevens
het hoe en de wijze waarop,
Inhoud
I n l e i d i n g ^ A. B e s c h r i j v i n g v a n een a a n t a l m e t b e h u l p v a n r i j s h o u t c o n s t r u c t i e s u i t g e v o e r d e , d a n w e l verdedigde of te v e r d e d i g e n w e r k e n . . . 1 1. De b o u w v a n de „ o u d e " h a v e n h o o f d e n v a n I J m u i d e n 1 O p m e r k i n g 1 6 O p m e r k i n g 3 6 2. De bouw v a n h a v e n d a m m e n n a b i j H o e k v a n H o l l a n d 6 3. De a f d a m m i n g v a n h e t Sloe 9 4. A f s c h u i v i n g en o e v e r v a l l e n i n o.a. Z e e l a n d . 11 5. De k u s t v a n N o o r d - H o l l a n d a. De Helderse Z e e w e r i n g 14 b. De zuid-oost p u n t v a n T e x e l . . . . 14 e. E l d e r s op T e x e l 14 6. S t r a n d h o o f d e n en k r i b b e n a. S t r a n d h o o f d e n 14 b. K r i b b e n 17 7. De n i e u w e h a v e n h o o f d e n v a n I J m u i d e n a. H e t p r i m a i r e v o o r o n t w e r p . . . . 18 O p m e r k i n g 3 • 24 b . H e t uitgevoerde o n t w e r p 24 8. De te b o u w e n n i e u w e h a v e n d a m m e n b i j Hoek v a n H o l l a n d 24 9. De w e r k e n t o t a f s l u i t i n g v a n h e t V o l k e r a k . 25 10. De w e r k e n t o t a f s l u i t i n g v a n h e t B r o u w e r s -havense G a t 26 11. H e t s l u i t g a t i n de A f s l u i t d i j k v a n de L a u -werszee 28 12. H e t b o u w e n v a n een s t r e k d a m i n de Schelde tegenover de i n g a n g v a n de Z a n d v l i e t s l u i s te A n t w e r p e n 33 13. De h a v e n h o o f d e n v a n S c h e v e n i n g e n a. De bestaande h o o f d e n 36 O p m e r k i n g i 38 ta. De n i e u w e h a v e n h o o f d e n 39 14. De a f s l u i t i n g v a n h e t H a r i n g v l i e t . . . 40 15. S t o r t b e d d e n 40 a. Spuisluis H a r i n g v l i e t 40 b. G e m a a l „ D e B l o c q v a n K u f f l e r " a a n h e t Oostvaardersdiep 45 c. De u i t w a t e r i n g s s l u i s i n de a f s l u i t d i j k v a n de Lauwerszee 45 d. S t r o o m d u i k e r s 48 16. K r a a g s t u k k e n a. K r a a g s t u k k e n i n B u i t e n k a n a l e n te I J -m u i d e n 50 b. K r a a g s t u k k e n langs de R o t t e r d a m s c h e W a t e r w e g 52 c. K r a a g s t u k k e n langs h e t N o o r d z e e k a n a a l . 53 d. K r a a g s t u k k e n voor de p o l d e r d i j k e n v a n de Zuiderzeewerken 54 C. e. K r a a g s t u k k e n b i j de s t u w e n v a n de R i j n -k a n a l i s a t i e 55 f. K r a a g s t u k k e n langs de A f s l u i t d i j k v a n de Lauwerszee 55 g. T a l u d v e r d e d i g i n g e n langs N o o r d B e v e -l a n d e n h e t Z i j p e 56 h . K r a a g s t u k k e n i n de havens v a n h e t E u -r o p o o -r t g e b i e d 60 i . O e v e r v e r d e d i g i n g e n l a n g s de IJssel . . 61 B e s c h r i j v i n g v a n m a t e r i a l e n voor deze w e r k e n R i j s h o u t . . . 63 R i e t • 67 Diverse andere m a t e r i a l e n 69 a. B a s a l t 69 b. K a l k g e s t e e n t e 70 c. P o r f i e r g e s t e e n t e • • 71 d. P e t i t - G r a n l e t 72 e. G r a u w a c k e • 72 f. G r a n i e t en N o r i e t 72 g. M i j n s t e e n 73 h . L o o d s l a k k e n . . . 73 i . F o s f o r s l a k k e n . . . 73 j . K o p e r s l a k k e n 74 k . G e p r e f a b r i c e e r d e g l o o i i n g m a t e r i a l e n v a n b e t o n 1. De zeskante z u i l 74 2. H e t d i a b o o l b l o k 75 3. H e t K a n t - b l o k 75 4. De B e v e r k o p . 75 5. H e t P . I . T . - b l o k 75 6. H e t H a r i n g m a n - b l o k . . . 76 7. E l e m e n t e n v a n a n d e r e o m v a n g . . 76 8. O n d e r w a t e r v e r s p e r r i n g e n . . . . 76 1. P e r k o e n p a l e n 76 m . A z o b é - h o u t 77 n . K u n s t s t o f w e e f s e l s 78 O. K u n s t s t o f w e e f s e l s m e t r i e t p r o d u k t e n . 79 p. B i t u m e n 79 Z i n k - en k r a a g s t u k k e n i n u i t v o e r i n g De s a m e n s t e l l i n g v a n r i j s h o u t e n z i n k s t u k -k e n . . . 80 H e t a a n b r e n g e n v a n z i n k s t u k k e n a. V e r d e d i g i n g Helderse zeewering . . . 83 O p m e r k i n g 5 91 b. V e r d e d i g i n g v a n t a l u d s b i j de Zuiderzee-w e r k e n 91 c. V e r d e d i g i n g v a n een schaaroever v a n de R o t t e r d a m s c h e W a t e r w e g 92 d. V e r d e d i g i n g v a n de zate, o n t w o r p e n t e n behoeve v a n h e t v o o r o n t w e r p v a n de v e r l e n g i n g v a n de h a v e n h o o f d e n v a n I J m u i -d e n 93 e. U i t v o e r i n g v a n de b o d e m v e r d e d i g i n g v a n de h a v e n h o o f d e n te I J m u i d e n . . . 95 VD . Studie b e t r e f f e n d e z i n l t s t u l t c o n s t r u c t i e s e n een e f f i c i ë n t e w i j z e v a n l i e t a a n b r e n g e n d a a r v a n a. I n l e i d i n g . 97 1. H e t i n v e n t a r i s e r e n v a n de, i n de l a a t s t e d e c e n n i a v ó ó r 1964, uitgevoerde b o d e m -b e s c h e r m i n g e n 98 2. H e t i n v e n t a r i s e r e n v a n de a l of n i e t n a -delige gevolgen v a n de p a a l w o r m . . . 100 3. De a a n l i o o p e n de opslag v a n h e t r i j s h o u t 104 4. H e t zoelcen v a n een c o n s t r u c t i e geschiict
voor h e t langs m e c h a n i s c h e w e g m a l i ë n v a n w i e p e n 104 a. De w i e p s p i n m a c h i n e 105 b. De s t e r k t e v a n de m e c h a n i s c h gebonden w i e p 105 5. H e t m a k e n v a n s t u k k e n op k u n s t m a t i g e z a t e n a. I n l e i d i n g 106 b. De k u n s t m a t i g e zate 108 1. E e n h e l l i n g z a t e t e I J m u i d e n . . . 108 2. De k e t t i n g z a t e 109 3. H e l l i n g z a t e b i j B r u l n i s s e . . . . 111 4. H e l l i n g z a t e te D e n Osse t e n behoeve v a n de z i n k w e r k e n i n h e t B r o u w e r s -havense G a t 111 5. H e l l i n g z a t e b i j de a f d a m m i n g v a n h e t H a r i n g v l i e t , e n een i d e m b i j de L a u w e r s z e e w e r k e n 112 6. H e l l i n g z a t e te S c h e v e n i n g e n . . . 113 7. Z i n k w e r k e n t e n behoeve v a n de V o l -k e r a -k s w e r -k e n 114 8. Z i n k w e r k e n n a b i j H u i s d u i n e n . . 114 9. De beweegbare, n i e t v e r p l a a t s b a r e zate 115 10. De klepzate . 115 6. H e t a a n b r e n g e n v a n s t e e n b e s t o r t i n g e n . a. I n l e i d i n g 116 b. De r o l s t o r t e r 118 e. De s c h u i f s t o r t e r 118 d. De v i b r a t i e s t o r t e r ( k l e p s t o r t e r ) . . . 120 c. D k e t t i n g s t o r t e r 121 7. P r o e f n e m i n g e n a. De a n k e r k r a c h t e n en de s t e r k t e v a n de p r o p p e n 122 b. S t e r k t e v a n de p r o p p e n op een klassiek s t u k 126 c. H e t a a n b r e n g e n v a n z i n k s t u k k e n op s t r o o m o f w e l h e t zg. „ Z i n k e n op s t r o o m " 127 E. K u n s t s t o f vezels a. I n l e i d i n g 131 b. H e t m a t e r i a a l k u n s t s t o f 131 P. H e t z i n k e n op s t r o o m i n de p r a k t i j k a. I n l e i d i n g 135 b. Systeem W e s t - N e d e r l a n d N . V . . . . 135 c. Systeem D e k k e r 138 d. Systeem A a n n e m e r s C o m b i n a t i e Z i n k -w e r k e n 139 e. Systeem Z i n k c o n N . V 146 g. B o d e m b e s c h e r m i n g door een a s f a l t m a s -t l e k l a a g 150 h . Z o o i s t u k k e n ( A a n v u l l i n g ) . . . . 153 i . S l o t o p m e r k i n g e n 154
Inleiding
I n een reeks a r t i k e l e n z a l w o r d e n g e t r a c h t een over-z i c h t t e geven v a n o.m. b e l a n g r i j k e o b j e c t e n , w a a r b i j h e t „ r i j s h o u t " e n ook a n d e r e d a n w e l a a n v e r w a n t e m a -t e r i a l e n een zeer v o o r n a m e r o l zouden k u n n e n h e b b e n gespeeld, t h a n s spelen óf n o g g a a n spelen b i j de eeu-wige s t r i j d tegen h e t gevaar v a n a a n t a s t i n g e n v a n de k u s t , v a n de vele oevers, v a n de bodems e n / o f d r e m pels, v a n b o o r d e n etc. e n v o o r t s b i j h e t s l u i t e n v a n g a -t e n i n d i j k e n , enz., é é n e n ander als gevolg v a n m i n of meer grote toewegingen v a n h e t w a t e r .
Tevens zal op de c o n s t r u c t i e e n h o e d a n i g h e i d v a n bedoelde m a t e r i a l e n w o r d e n i n g e g a a n , è n op h e t w a a r -o m , p l u s de w i j z e v a n w a a r -o p .
De v e e l a l w e i n i g s a m e n h a n g e n d e g r o n d e n v a n o n -ze oevers, w a t e r k e r i n g e n , e.d. geven een te geringe w e e r s t a n d tegen h e t o n o p h o u d e l i j k w r i j v e n d a n w e l s c h u r e n o f botsen v a n de w a t e r b e w e g i n g e n d a a r l a n g s o f daar tegen. B i j h e t r a k e n v a n d e r g e l i j k e w a t e r b e -w e g i n g e n zal de hoek, -w a a r o n d e r zulks p l a a t s v i n d t , veelal een grote i n v l o e d k u n n e n h e b b e n e n bepaald, w a n n e e r de s n e l h e i d v a n bedoelde b e w e g i n g e n i n g r o o t t e s t e r k t o e n e e m t .
Ons l a n d h e e f t steeds m e t de s t r i j d tegen h e t w a t e r te m a k e n gehad, zodat de k u n s t v a n de v e r d e d i g i n g d a a r t e g e n op eeuwenlange e r v a r i n g k a n bogen. Deze leerde d a t ' de b e s c h e r m i n g door constructies, b e s t a a n -de u i t s a m e n b u n d e l i n g e n v a n t w i j g e n en zwaar-der h o u t , n i e t a l l e e n de meest e f f e c t i e v e , d o c h tevens de eenvoudigste e n voordeligste was e n voorts n a a r i k m e e n v e e l a l o n o n t b e e r l i j k .
W e l l i c h t v ó ó r de 18e eeuw kende m e n reeds derge-l i j k e c o n s t r u c t i e s i n een v o r m zoaderge-ls ze t h a n s n o g i n toepassing z i j n . I n een a n t w o o r d b.v. v a n B . G o u d r i a a n , g e a d m i t t e e r d e l a n d m e t e r , op i n 1757 e n 1758 door de H o l l a n d s c h e M a a t s c h a p p i j der W e t e n s c h a p p e n ge-stelde v r a g e n over h e t s t o p p e n v a n een d i j k b r e u k , bleek n . l . a l d a t een s l u i t g a t i n die t i j d t o t 2 a 3 voet o n -der L . W . w e r d opgezonken m e t — w a t h i j n o e m d e — z i n k s t u k k e n . (zie O t a r , j u l i 1961 „ D e z e e d i j k v a n z i j n o n t s t a a n t o t h e t j a a r 1730", door W . B a r e n t s e n , i n g . ) .
Deze s t u k k e n bestonden u i t een o n d e r r o o s t e r w e r k v a n w i e p e n , w a a r o p 4 a 5 l a g e n r i j s , h i e r b o v e n weer w i e p e n e n v a s t g e m a a k t door p a l e n , w e l k e ook door de onderste w i e p e n heengrepen. U i t deze o m s c h r i j v i n g b l i j k t n i e t , d a t de r o o s t e r w e r k e n o n d e r l i n g n o g op een andere w i j z e w e r d e n v e r b o n d e n . De s t u k k e n w e r d e n b i j l a a g w a t e r k e r i n g gezonken door h e t b a l l a s t e n m e t vette k l o e t a a r d e e n m e t steen. G o u d r i a a n s c h r i j f t er v o o r t s b i j , d a t „ h e t o n n o d i g is o m een v e r d e r e b e s c h r i j -v i n g t e ge-ven -v a n de w i j z e , w a a r o p deze z i n k s t u k k e n w o r d e n g e m a a k t , o m d a t ze reeds b i j alle d i j k - e n z i n k b a z e n b e k e n d z i j n " ! I n D u i t s l a n d kende m e n v ó ó r 1730 z i n k s t u k k e n voor de b o u w v a n d i j k e n o f voor de v e r d e d i g i n g v a n een oever v o o r de d i j k n o g n i e t , a l t h a n s d r . i n g . K r e u t e r s c h r i j f t i n z i j n boek: F . K r e u t e r , D e r Wasserbau, I I I T e i l des H a n d b u c h e s der I n g e n i e u r s w i s s e n s c h a f t e n . Sechtste B a n d . Der F l u s b a u , F u n f t e n A u f l a g e . L e i p z i g 1921, d a t de b o u w v a n z i n k s t u k k e n u i t N e d e r l a n d s t a m t e n d a t ze z i j n u i t g e v o n d e n door I r . F . W . C o n -r a d . D i t m o e t evenwel n i e t als j u i s t z i j n d e w o -r d e n be-schouwd, aangezien I r . C o n r a d pas i n 1769 w e r d gebor e n , t e gebor w i j l b e k e n d is, d a t i n 1736 — zie v o o gebor g e n o e m d n u m m e r v a n O t a r — reeds z i n k s t u k k e n w e r -den g e m a a k t .
H e t z i n k s t u k is s i n d s d i e n een u i t e r m a t e b e l a n g r i j k e r o l i n onze w a t e r b o u w b l i j v e n u i t o e f e n e n . B i j v r i j w e l elke v e r d e d i g i n g tegen de erosie v a n onze oevers, b o -dems, etc. door w a t e r , w e r d steeds d a n k b a a r g e b r u i k g e m a a k t v a n h e t m a t e r i a a l r i j s - ( e n / o f bos) h o u t . Ook t h a n s n o g b i j de i n u i t v o e r i n g z i j n d e e n geplande w e r k e n v a n k l e i n e t o t zeer g r o t e o m v a n g , v o r m e n de
„ r i j s h o u t c o n s t r u c t i e s " nagenoeg steeds een b i j z o n d e r b e l a n g r i j k e r o l . W e l w o r d e n h a r d n e k k i g e p o g i n g e n i n h e t w e r k gesteld deze — hoewel s t e r k a f g e n o m e n — t o c h n o g enigszins arbeidsintensieve c o n s t r u c t i e s te v e r v a n g e n door s a m e n s t e l l i n g e n v a n — w e l l i c h t e v e n -veel a r b e i d , d o c h w a a r s c h i j n l i j k meer g e ï n v e s t e e r d e k a p i t a a l vergende — „ m o d e r n e " p r o d u k t e n . T o t a f -doende e n goedkopere r e s u l t a t e n h e e f t h e t t h a n s b e g i n 1968 e c h t e r n o g n i e t geleid. N a a r i k m e e n m a g d a n ook w o r d e n gezegd, d a t een e f f i c i ë n t e e n d o e l t r e f f e n d e v e r -v a n g i n g -v a n h e t r i j s h o u t e n z i n k s t u k -v o o r h a n d s n o g n i e t geheel is t e v e r w a c h t e n . De p r o d u k t l e - c a p a c i t e l t is n u n o g voldoende, a l t h a n s zeker te realiseren.
A . B e s c h r i j v i n g v a n een a a n t a l m e t b e h u l p v a n r i j s -h o u t c o n s t r u c t i e s uitgevoerde, d a n w e l verdedigde o f te v e r d e d i g e n w e r k e n .
H i e r n a w o r d t b e k n o p t een a a n t a l w e r k e n beschre-v e n , w a a r b i j r i j s h o u t c o n s t r u c t i e s etc. z i j n toegepast e n / o f w a a r b i j ze zouden z i j n toe te passen.
S o m m i g e p u n t e n w o r d e n m o g e l i j k w e l enigszins k r i -t i s c h bezien. U i -t d r u k k e l i j k z i j evenwel v e r m e l d , d a -t d e r g e l i j k e b e s c h o u w i n g e n beslist i n opbouwende z i n z i j n bedoeld, t e r w i j l verder d a a r o m t r e n t i n d i t o r g a a n zeer g a a r n e gedachtewisselingen tegemoet w o r d e n ge-zien. D e r g e l i j k e b e s c h o u w i n g e n i m m e r s k u n n e n de — i n de h u i d i g e t i j d — a l o m n a a r v o r e n g e b r a c h t e wens v a n „ o p e n - e n d u i d e l i j k h e i d " zeker b e v o r d e r e n ! 1. D e b o u w v a n de „ o u d e " h a v e n h o o f d e n v a n I J m u i -den. B i j de w e t v a n 23 j a n u a r i 1863 ( S t a a t s b l a d n r . 4 ) , w a a r b i j ook g o e d k e u r i n g w e r d v e r l e e n d t o t h e t n a b i j „ d e H o e k v a n H o l l a n d " m a k e n v a n een w a t e r w e g n a a r zee, w e r d voorts de concessie b e k r a c h t i g d t o t h e t g r a v e n v a n h e t Noordzeekanaal, c a . De u i t v o e r i n g h i e r v a n was n i e t i n h a n d e n v a n de S t a a t .
De concessiehoudster — voor de t i j d v a n 99 j a a r — de „ A m s t e r d a m s c h e K a n a a l M a a t s c h a p p i j " l i e t h e t o n t w e r p voor de i n zee u i t te b o u w e n h a v e n h o o f d e n m a k e n door Engelse Ingenieurs, aangezien deze — n a a r h a a r m e n i n g — op veel e r v a r i n g a a n s p r a a k m o c h t e n m a k e n , a l t h a n s a a n de Engelse oostkust h a d -d e n z i j -d a a r v a n b l i j k gegeven. De „ A . K . M . " w e r -d i n h a a r b e s l u i t e n door Nederlandse i n g e n i e u r s geadviseerd!
H e t o n t w e r p v a n de b u i t e n h a v e n t e I J m u i d e n was a f k o m s t i g v a n S i r J o h n H a w k s h a w , n a 1869 v e r t e g e n w o o r d i g d door I r . J . A . W a l d o r p . De w e r k e n w e r d e n u i t g e -v o e r d onder l e i d i n g -v a n I r . J. D i r k s , b i j g e s t a a n door de i n g e n i e u r s N . H . H e n k e t ( t o t 1866) e n J. C. v a n G e n d t ( t o t 1873). S i r J o h n H a w k s h a w o n t w i e r p te v o r e n o.a. de h a v e n h o o f d e n v a n Dover. De h o o f d e n zouden t o t de l i j n v a n 8,00 m — L . W . l o p e n e n daarmede een lengte v e r k r i j g e n v a n 1545 m .
(de uitgevoerde l e n g t e b e d r a a g t 1528 m ) .
G e r e k e n d w e r d op een r u s t i g e l i g p l a a t s voor sche-p e n , deze zouden g e l i j k t e Dover i n de b u i t e n h a v e n t e g e n de h o o f d e n d i e n e n te m e r e n . D i e n t e n g e v o l g e w e r d e n de h o o f d e n o p g e t r o k k e n t o t een hoogte v a n N.A.P. + 4,00 m en zelfs w o r d e n v o o r z i e n v a n m e e r p a -l e n , kaapstanders, r i n g e n e n -l a n d i n g s p -l a a t s e n ! De h o o f d e n w a r e n v a n een g e l i j k s o o r t i g e c o n s t r u c t i e als die v a n meerdere Engelse havens, ze zouden b e s t a a n u i t een massieve m u u r v a n b l o k k e n b e t o n en zonder m e e r i n de zeebodem w o r d e n i n g e k a s t .
B i j w i j z e v a n p r o e f w e r d i n m a a r t 1867 de eerste 50 m l e n g t e op h e t n a t t e s t r a n d aangelegd. De e e r s t k o m e n d e s t o r m v l o e d evenwel „ s p o e l d e " onder de o n d e r -ste b l o k k e n „ z a n d w e g " e n deed h e t geheel i n e e n z a k k e n . >).
1) Ontleend aan „Geschiedenis en beschrijving van het Noordzeekanaal", i n 1909 uitgegeven door het Departement van Waterstaat.
O o k een gedeelte — middels t r a n s p o r t s t e i g e r s — aangelegd i n de b r a n d i n g o n d e r g i n g v r i j w e l eenzelfde l o t , w a a r s c h i j n l i j k sneller.
H e t volgende j a a r (1868) g i n g m e n — eveneens z o n -der succes — over t o t h e t aanleggen v a n een bre-dere o n d e r l a a g v a n b l o k k e n b e t o n , f i g . 1, t o t d a t i n 1869 d e f i n i t i e f w e r d overgegaan t o t h e t v o o r a f s t o r t e n v a n een 1,00 m d i k k e g r o n d l a a g v a n b a s a l t s t u k k e n . Deze l a a g moest op g r o n d v a n daartoe i n m i d d e l s opgeda-ne e r v a r i n g e n telkens w o r d e n verbreed, zulks aange-zien de b u i t e n s t e s t u k k e n basalt steeds w e g z a l t t e n i n de losgepakte f i j n k o r r e l i g e zandige bodem, é é n e n a n -der mede als gevolg v a n de langsschurende s t r o m i n g e n en h e t — n a d e r h a n d te bespreken — op de b a s a l t l a a g gestorte en d a a r n a door deze l a a g u i t t r e d e n d e w a t e r . M e n begon — b l i j k b a a r i n b e g r e p e n de Nederlandse i n g e n i e u r s — pas t o e n i n te zien, d a t de Nederlandse zeebodem evenals de u i t w e r k i n g v a n de b r a n d i n g geenszins w a r e n te v e r g e l i j k e n m e t de o m s t a n d i g h e d e n a a n de k r i j t a c h t i g e Engelse oostkust. L a n g s de b a s a l t -l a a g onder die b -l o k k e n m u u r t r a d e n vervo-lgens h i e r en daar a l g e u l v o r m i n g e n op m e t d i e p t e n v a n zelfs 3 a 4 m .
M e n meende vervolgens goed te doen een bescher-m i n g v a n de h o o f d e n a a n te b r e n g e n i n de v o r bescher-m v a n een g o l f b r e k e r , bestaande u i t b l o k k e n v a n b e t o n m e t een s t u k g e w i c h t , beneden h e t p e i l v a n N.A.P., v a n 10 t o n e n d a a r boven t o t N.A.P. + 2,50 m v a n 20 t o n , f i g . 2. H e t b e t o n v a n deze b l o k k e n was v a n een m i n -der goede k w a l i t e i t — n . l . é é n deel p o r t l a n d c e m e n t , vier delen d u i n z a n d en v i j f delen g r i n d — m e t r e s u l t a a t dat, als gevolg v a n de door de zware g o l f a a n v a l -l e n teweeggebrachte s c h o m m e -l i n g e n en w e n t e -l i n g e n , meerdere d a a r v a n m i n of meer v e r g r u i s d e n . Deze v e r -g r u i z i n -g w e r d mede bevorderd door h e t i n sterke m a t e roesten v a n de, i n h e t n i e t w a t e r d i c h t e b e t o n i n g e -betonneerde, h i j s h a k e n .
Bedoelde w i j z e v a n v e r d e d i g i n g v a n de b l o k k e n m u u r w e r d voortgezet, j a noodgedwongen — t o t zelfs o m streeks 1960 — de a a n v a n g v a n de bouw v a n de n i e u we h a v e n h o o f d e n . De k w a l i t e i t v a n h e t b e t o n was i n -m i d d e l s v e r b e t e r d , t e r w i j l h e t s o o r t e l i j k g e w i c h t de l a a t s t e j a r e n ( i n 1956) door toepassing v a n l o o d s l a k k e n w e r d opgevoerd t o t zelfs ± 2,85. De b l o k k e n k r e g e n d a a r d o o r een vaste l i g g i n g .
Fig. 1. Doorsnede over havenhoofd, samengesteld uit VloKken beton. Na het aanbrengen van een verbrede onderlaag werd deze aan de bovenzijde vlak bewerkt.
Het buitenste „alleen"Uggende blok zal spoedig zijn wegge-zakt.
I n m i d d e l s h a d deze g o l f b r e k e r c o n s t r u c t i e j a a r l i j k s t o n n e n geld gekost. Op meerdere p l a a t s e n was — w a a r -s c h i j n l i j k — een door-snede o n t -s t a a n volgen-s f i g . 3 z.o.z.
T i j d e n s h e t b i j s t o r t e n v a n de b l o k k e n , e n zeker ook door h e t „ w e g s p o e l e n " v a n de b l o k k e n m e t een g e r i n g e r s o o r t e l i j k g e w i c h t , w a r e n vele d a a r v a n b u i -t e n de „ g e p l a n d e " -teen gerold, zoals b.v. e n k e l e n ge-s t i p p e l d i n de twee laatge-stgenoemde f i g u r e n aangege-v e n .
D e r g e l i j k e b l o k k e n w e r d e n omspoeld door s t r o m i n gen langs de g o l f b r e k e r en z a k t e n v r i j snel i n de b o -d e m weg. D i t was echter n i e t alleen h e t geval ge-weest m e t voorbedoelde, a f g e d w a a l d e o f w e l v e r s t r o o i d l i g g e n d e , b l o k k e n ; m e t de a a n of i n de teen l i g g e n d e geheel i n h e t „ t a l u d " passende b l o k k e n h a d zulks z i c h eveneens voorgedaan. Ook deze m o e s t e n w e g z a k -k e n . H i e r v a n w a r e n n i e t alleen de w e i n i g — tegen de v e r t i k a l e „ p u n t b e l a s t i n g e n " — w e e r s t a n d biedende f i j n k o r r e l i g e z a n d l a g e n e n de langsschurende s t r o m i n -gen de oorzaak. O o k de k r a c h t i g e w a t e r b e w e g i n g e n i n de g o l f b r e k e r h a d d e n d a a r i n een g r o o t aandeel. I m m e r s , de enorme watermassa's g e w o r p e n d a n w e l geperst tegen en op de g o l f b r e k e r „ z a k t e n " d a a r i n
m e t m i n of meer grote s n e l l i e d e n n a a r b e n e d e n t o t -d a t ze z i j w a a r t s m i n -d e r w e e r s t a n -d o n -d e r v o n -d e n -d a n i n benedenwaartse r i c i i t i n g . De reeds v e r m e l d e v e r g r u i z i n g v a n betonbloldcen deed enige v e r d i c h t i n g o n t -s t a a n e n bevorderde h e t eerder u i t t r e d e n . B i j h e t n a b i j de zeebodem z i j w a a r t s u i t t r e d e n was h e t o n v e r m i j d e l i j k , d a t hoeveelheden z a n d v a n b e d u i -dende o m v a n g w e r d e n meegenomen e n de z i c h d a a r b e v i n d e n d e b l o k k e n mede g i n g e n z a k k e n , f i g . 2. B i j k a l m e z e e ë n e c h t e r z a n d d e n de g o l f b r e k e r s w e e r a a n .
Als gevolg v a n de langsschurende s t r o m i n g e n k w a -m e n b i j een ge-middelde b o d e -m d i e p t e v a n N.A.P. - 7,00 a 8,00 m ter plaatse of n a b i j h e t gebogen gedeelte v a n een h o o f d g e u l v o r m i n g e n t o t zelfs N . A . P . 10,00 m voor, f i g . 4, e n a a n de k o p v a n h e t z u i d e r h o o f d — d a t op h e t p e i l v a n N.A.P. - 8,40 m was aangelegd — d i e p t e n t o t N.A.P. - 12,00 m .
De grote i n v l o e d v a n de voorbedoelde k r a c h t i g e „ v e r t i k a l e e n d a a r n a u i t t r e d e n d e s t r o m i n g e n " i n de
Fig. 4. Geulvormingen langs de golfbreker van het zuider-hoofd tot ± N.A.P.-lOfiO m en aan de kop tot ± N.A.P.-12.00 meter g o l f b r e k e r s k o n voorts w o r d e n a f g e l e i d u i t h e t f e i t , d a t delen v a n een g o l f b r e k e r o n m i d d e l l i j k l a n g s h e t opgaande w e r k v a n h e t h o o f d i n een p a a r j a a r t l j d s v e r t i k a a l soms 0,20 a 0,40 m z a k t e n . O n d a n k s de n a a r v o r e n g e b r a c h t e m o e i l i j k h e d e n d i e n t v o l l e d i g h e i d s h a l v e te w o r d e n o p g e m e r k t d a t , d a n k z i j de d r a i n e r e n d e b a s a l t l a a g , m e t de a a n l e g v a n de u i t b e t o n b l o k k e n bestaande h o o f d e n een b i j z o n d e r e p r e s t a t i e w e r d geleverd. E r t r a d e n d a a r n a generlei ver-z a k k i n g e n l n de h o o f d e n m e e r op.
Het; w e g z a k k e n v a n o b j e c t e n v a n zeer u i t e e n l o p e n -de a a r d i n -de slecht gepakte, f i j n k o r r e l i g e z a n d b o d e m l a n g s onze k u s t , is v e e l a l geenszins een gevolg v a n o n -d e r m i j n i n g , e.-d. A l s voorbeel-den -d a a r v a n z i j n o.a. te n o e m e n de vele gezonken schepen zoals b i j v o o r b e e l d h e t a l o m bekende goudschip „ R e n a t e L e o n a r d " e n de l n de l a a t s t e o o r l o g s j a r e n voor en l n de h a v e n v a n I J m u i d e n e n i n de R o t t e r d a m s e W a t e r w e g t o t z i n k e n
gebrachte v a a r t u i g e n e n v o o r t s v r i j w e l alle n i e t a a n -eengesloten e n de n i e t o m s l o t e n l i g g e n d e gesteenten.
V a n de voorbedoelde schepen z i j n o.a. te n o e m e n de „ V a n Rensselaar" i n de b u i t e n h a v e n v a n I J m u i d e n en, i n de R o t t e r d a m s e W a t e r w e g , de „ I J s s e l m o n d e " tussen Hoek v a n H o l l a n d e n Maassluis, benevens de „ D i n t e l d i j k " even b o v e n s t r o o m s v a n Maassluis.
De „ V a n Rensselaar" l i e p d d . 13 m e l 1940 op een m a g n e t i s c h e m i j n , ze w e r d even b u i t e n de v a a r g e u l op een diepte v a n ± N.A.P. - 9,00 m a a n de g r o n d ge-zet, f i g . 4. H e t w r a k w e r d n a d e r h a n d gesloopt t o t b o v e n k a n t s c h r o e f a s t u n n e l , d o c h z a k t e t o e n I n m i d d e l s t o t c i r c a N.A.P. - 15,00 m i n de b o d e m weg. H e t v a a r t u i g m e t een h o r i z o n t a l e doorsnede v a n ± 109,00 m x 14,50 m h a d l e d i g een d i e p g a n g v a n omstreeks 4,50 m z o d a t — r e k e n i n g houdende m e t een enigszins kleinere b o -d e m v l a k — een b e l a s t i n g op -de zan-derige bo-dem w e r -d u i t g e o e f e n d v a n ± 0,5 kg/cm=. H e t w r a k l a g , b e h o u -dens b i j zeer r u w weer, i n nagenoeg „ s t i l " waiter.
De „ I J s s e l m o n d e " l a g i n de r i v i e r eveneens b u i t e n de v a a r g e u l , m a a r i n e n i g s t r o m e n d w a t e r . De b o d e m d a a r zandde evenwel meer a a n d a n d a t h i j a f -n a m . H l e r zal de b e l a s t i -n g op de r i v i e r b o d e m m i s s c h i e -n 0,35 k g / c m h e b b e n bedragen. H e t w r a k zakte t o t n a -genoeg op de k l e i l a a g v a n ± N.A.P. - 16,00 m weg.
De „ D i n t e l d i j k " — g r o o t ± 11000 B.R.T. — w e r d d i -r e k t n a de z.g. „ d o l l e dinsdag", v -r i j w e l d w a -r s i n de r i v i e r liggende, t o t z i n k e n gebraoht; h e t w r a k l a g t e r h a l v e lengte i n de v a a r o f s t r o o m g e u l . H e t r i v l e r -w a a r t s liggende a c h t e r e i n d e v a n h e t -w r a k zakte v r i j snel t o t op voorgenoemde k l e i l a a g weg, t e r w i j l h e t i n zeer o n d i e p w a t e r liggende en n i e t omspoelde v o o r -einde ook meters wegzakte.
H e t a c h t e r e i n d was ongeveer een j a a r l a t e r door de h a r d e k l e i l a a g , d i k ± 1,50 m , heengegaan. Hier h a d evenwel de sterke s t r o o m m e t snelheden v a n 1,50 a 1,75 m per seconde meegespoeld.
E e n geheel ander geval b e t r o f i n d e r t i j d de staven g o u d u i t een i n de m e i d a g e n v a n 1940 l n de W a t e r -w e g b i j V l a a r d i n g e n t o t z i n k e n gebrachte loodsboot; deze boot zou h o n d e r d e n v a n d e r g e l i j k e s t a v e n a f v o e -r e n n a a -r E n g e l a n d .
D o o r de bezetter w e r d e n d a a r n a spoedig vele staven u i t h e t gehavende schip opgehaald, v a n de door de o n t p l o f f i n g weggeslingerde e x e m p l a r e n e c h t e r zeer w e i n i g , a l t h a n s er bleven n o g v e l e n zoek.
I n 1946 w e r d — i n o p d r a c h t v a n de Nederlandse B a n k —• door m i d d e l v a n baggeren n a a r de n o g rest e r e n d e goudsrestaven gezochrest; slechrests enkele s rest a v e n k w a -m e n b o v e n . De r i v i e r b o d e -m varieerde t e r plaatse v a n ± N.A.P. -iO.OO m a 11,00 m , t e r w i j l gebaggerd was t o t ± 0,40 m i n de op N.A.P. - 16,00 m gelegen h a r d e k l e i l a a g .
Genoemde B a n k w i l d e daarmede stoppen. Op g r o n d echter v a n de t h e o r i e d a n w e l h e t f e i t , d a t de b i j h e t laagsgewijze baggeren gevonden enkele s t a v e n deze t o c h ook reeds i n de k l e i l a a g w e r d e n gevonden, v o -teerde de B a n k n o g m a a l s geld o m h e t zoeken v o o r t te z e t t e n .
D i t m a a l was h e t succes v o l l e d i g , alle n o g vermiste 111 ( h o n d e r d e l f ) staven w e r d e n boven g e b r a c h t , ze z a t e n t o t zelfs op ± 1,20 m diepte i n de ± 1,50 m d i k k e h a r d e en taaie k l e i l a a g . H e t b e t r o f h i e r m a t e r i a a l m e t een e x t r e e m hoog s o o r t e l i j k g e w i o h t , de s t a v e n v e r o o r z a a k t e n evenwel op de r i v i e r b o d e m slechts een b e l a s t i n g v a n p i m . 0,1 kg/cm. Deze b e l a s t i n g was b l i j k b a a r t o c h v o l d o e n de o m de w e e r s t a n d l n de s t e r k slibhoudende f i j n k o r -relige z a n d b o d e m te o v e r w i n n e n . B i j h e t z a k k e n z a l de b e l a s t i n g echter i n grootte z i j n toegenomen, d a a r de — b i j h e t z a k k e n v a n een staaf — daar b o v e n t o t s t a n d
ge-Fig. 8. Duineandhodem met sliblaagjes, die elkaar op korte afstanden telkens ontmoeten.
V
i
Fig. 7. Doorsnede over de noorderdam te Hoek van Holland op pim. 150 m vanaf de kop.
k o m e n „ h o l l e k o l o m " o n m i d d e l l i j k zal z i j n d i c h t ge-v l o e i d . B i j h e t b e r e i k e n ge-v a n de k l e i l a a g zal de belas-t i n g d a a r o p d a n ook w e l l i c h belas-t 0,1 + 5 x ± 0,9 = ± 0,55 k g / c m - h e b b e n bedragen, t e r w i j l b i j h e t v e r d e r z a k k e n de z a n d b e l a s t i n g n o g verder mee g i n g t e l l e n . Een derg e l i j k e „ d r u k " deed aldus zelfs h e t dergenoemde k l e i m a -t e r i a a l „ w i j k e n " .
D a t h e t zeer sterk m e t w a t e r verzadigde f i j n k o r r e -lige z a n d een d e r g e l i j k e , op een k l e i n e o p p e r v l a k t e uitgeoefende, d r u k n i e t k a n w e e r s t a a n is w e l l i c h t be-g r i j p e l i j k , d o c h hoe s t a a t h e t t e n a a n z i e n v a n een g r o t e o p p e r v l a k t e als die v a n de b o d e m v a n een zee-schip? I n v e r g e l i j k i n g d a a r m e d e zou een m u u r , bestaande u i t b e t o n m e t een s.g. v a n b.v. 2,2 b i j een b o -d e m -d i e p t e v a n b.v. 3,00 m e n een hoogte b o v e n w a t e r v a n 2,00 m o f w e l m e t een d r u k op de b o d e m u i t g e o e f e n d v a n ± 0,8 k g / c m reeds v r i j snel m o e t e n w e g z a k k e n . M i j z i j n evenwel — behalve de reeds g e n o e m de u i t losse b l o k k e n bestaande delen v a n h e t z u i d e r -h o o f d — geen d e r g e l i j k e m u r e n b e k e n d d i e zonder m e e r op een b o d e m als voorbedoeld z i j n o p g e t r o k k e n .
De oorzaak v a n h e t w e g z a k k e n v a n de b l o k k e n w e r d t o e n geheel gezocht i n de w a t e r - e n / o f g o l f b e w e g i n g e n a a n de voet v a n de m u u r . Z o u d e n h i e r de voegen tussen de b l o k k e n de nodige gelegenheid t o t h e t u i t -w i j k e n v a n h e t „ s p a n n i n g s -w a t e r " h e b b e n gegeven, m e t gevolg d a t de t o e n gezochte oorzaak t o c h a l l e e n de j u i s t e was?
N a d e r h a n d bleven, zoals v e r m e l d , de h a v e n h o o f d m u r e n op de aangelegde hoogte s t a a n , geen enkele v e r -z a k k i n g k w a m voor. De m u r e n r u s t t e n n u echter op een w a t e r d o o r l a t e n d e meervoudige l a a g v a n basalt. H e t d o o r de b e l a s t i n g onder s p a n n i n g g e b r a c h t e w a t e r k o n h i e r v e r t i k a a l u i t t r e d e n en vervolgens z i j d e
-l i n g s a f v -l o e i e n . B i j de door een w r a k veroorzaakte d r u k is evenwel een a f v o e r n a a r boven n i e t m o g e l i j k , t e r w i j l zulks e v e n m i n z i j w a a r t s h e t geval zal z i j n w e gens h e t o n t b r e k e n v a n d a a r t o e h o r i z o n t a a l v o l d o e n -de d o o r l a t e n d e l a g e n .
B i j een d e r g e l i j k e s i t u a t i e zal h e t losgepakte, f i j n -k o r r e l i g e zand i n een labiele d r i j f z a n d f o r m a t i e w o r d e n omgezet. De w a t e r s p a n n i n g e n i n de bodem k u n n e n i m m e r s d a n zodanig w o r d e n v e r h o o g d en de w r i j v i n g t u s sen de k o r r e l s v a n h e t b o d e m m a t e r i a a l d e r m a t e w o r -den v e r m i n d e r d , d a t de z a n d d e e l t j e s z i c h k u n n e n g a a n gedragen als o f ze z i c h i n v r i j w a t e r bewegen. E'en d e r g e l i j k e specie b e z i t generlei w e e r s t a n d tegen een v e r t i k a l e b e l a s t i n g e n z a l z i c h — zo h e t n i e t d a a r t e -gen is opgesloten — z i j d e l i n g s v e r p l a a t s e n .
I n v e r b a n d m e t h e t v o r e n s t a a n d e z i j o p g m e r k t d a t de z i c h onder w a t e r b e v i n d e n d e d u i n z a n d f o r m a t i e s soms d o o r s p e k t z i j n m e t d u n n e t o t zeer d u n n e k l e i l a a g j e s o f f i l m p j e s , die n i e t zonder meer w a t e r d o o r l a t e n .
Deze k l e i l a a g j e s l o p e n veelal, zoals i n d e r t i j d b i j de b o u w v a n de N o o r d e r s l u i s te I J m u i d e n bleek, n i e t z o n -der enige o n d e r l i n g e v e r b i n d i n g e v e n w i j d i g door, zoals u i t f i g . 6 moge b l i j k e n (overgenomen u i t een a r t i k e l v a n I r . J. A . R i n g e r s i n de I n g e n i e u r v a n 1924, n r s . 39 e n 40). B l i j k e n s deze f i g u r a t i e — i n den droge o p -g e n o m e n i n een z.-g. p r o e f k u i p — s c h i j n t h e t w a t e r l e n s v o r m i g te z i j n opgesloten. D e r g e l i j k e l a g e n k o m e n behalve op d i e p t e n v a n ± N.A.P. - 13,00 m e n l a g e r ook op hoger l i g g e n d e n i v e a u x voor.
De a a n w e z i g h e i d v a n deze gekoppelde l a a g j e s is zeer m o e i l i j k te constaiteren, zelfs b i j z.g. ongeroerde b o o r m o n s t e r s z u l l e n ze soms n i e t z i j n w a a r te n e m e n . De gevonden b o o r m o n s t e r s w o r d e n d a n ook veelal b e -t i -t e l d m e -t : „ f i j n z a n d m e -t w e i n i g s l i b " .
Fig. 8. De huidige situatie van de havendammen (of hoofden). Fig. 9. Dieptelijnen, aanwezig in 1874.
Fig. 10. Dieptelijnen, aanwezig in 1883.
A a n g a a n d e h e t wegzakken v a n k l e i n e r e o b j e c t e n — zoals stenen en b l o k k e n — is te v e r o n d e r s t e l l e n d a t z i c h — i n d i e n deze, n i e t aaneengesloten l i g g e n d e l n meerdere lagen, een z.g. n i e t „ z a n d d i c h t e " l a a g v o r m e n — onder elk o b j e c t a f z o n d e r l i j k een s o o r t g e l i j k proces voordoet e n ook daardoor het, vanwege de k l e i - of s l i b f l l m e n , m o e i l i j k u i t t r e d e n v a n w a t e r d r i j f z a n d f o r m a t i e s w o r d e n g e v o r m d . M e n zou h i e r n a k u n n e n o p -m e r k e n , d a t b i j h e t w e g z a k k e n v a n zo'n k l e i n o b j e c t de s l i b l a g e n w o r d e n d o o r b r o k e n en een v o l g e n d o b j e c t d a a r ter plaatse n i e t meer m e t s o o r t g e l i j k e l a g e n te m a k e n zou hebben. I k m e e n evenwel d a t h e t gat, ge-v o r m d door zo'n „ l a n g z a a m " weggezakt ge-v o o r w e r p , weer i n een s o o r t g e l i j k t e m p o w o r d t a a n g e v u l d m e t s l i b h o u d e n d zand, w a a r v a n de s l i b d e l e n z i c h i n l a a g jes k u n n e n d a n w e l z u l l e n g a a n a f z e t t e n e n aldus w e -d e r o m „ w a t e r -d i c h t e " f i l m p j e s k u n n e n w o r -d e n ge-v o r m d . I n grover zand, b.v. w e i n i g s l i b h o u d e n d r i v i e r z a n d , zal — a l t h a n s b i j a f w e z i g h e i d v a n s t r o m i n g e n of op andere w i j z e t u r b u l e r e n d w a t e r — een b.v. zware steen d a n ook n i e t wegzakken.
O P M E R K I N G 1. Teneinde v e r z a k k i n g e n t e v o o r k o m e n i s op g r o n d v a n h e t h i e r v o o r v e r m e l d e te stellen, d a t h e t w e n s e l i j k is te a c h t e n onder de — op be-n e d e be-n w a t e r liggebe-nde — u i t f i j be-n k o r r e l i g e , losge-p a k t z a n d bestaande ongeroerde bodems te losge-plaatsen, o b j e c t e n een i n alle r i c h t i n g e n z a n d d i c h t e e n w a t e r -d o o r l a t e n -d e l a a g a a n t e b r e n g e n , a l t h a n s i n -d i e n bedoeld object zelf d a a r u i t n i e t is samengesteld.
Fig. 11. Dieptelijnen, aanwezig in 1902.
O P M E R K I N G 2. G o l f b r e k e r s , los gesteente e.d. z i j n — behalve op g r o n d v a n h e t gestelde i n „ O p m e r k i n g 1" — n i e t zonder meer op een n i e t tegen u i t s p o e -l e n verdedigde g r o n d s -l a g a a n t e -leggen. De d ó ó r de g o l f b r e k e r s evenals de o m of l a n g s h e t „ g e steente" gaande w a t e r b e w e g i n g e n k u n n e n d e r m a te I w a c h t i g z i j n , d a t a a n bedoelde v e r d e d i g i n g s c o n s t r u c t i e de eis v a n een solide opbouw o f f u n -d a t i e is te s t e l l e n . 2. De bouw v a n h a v e n d a m m e n n a b i j Hoek v a n H o l -l a n d . De w a t e r w e g l a n g s R o t t e r d a m n a a r zee diende t e w o r d e n v e r b e t e r d , w a a r b i j de r i v i e r m o n d i n zee zou w o r d e n g e v o r m d door u i t te b r e n g e n d a m m e n . Zoals g e w o o n l i j k o n t m o e t t e de u i t v o e r i n g v a n een d e r g e l i j k „ v e e l geld kostende" w e r k zeer vele bezwaren b i j de S t a t e n - G e n e r a a l . De m i n i s t e r - p r e s i d e n t — de g r o t e T h o r b e c k e — betoogde echter o . m . : „ O n z e k u s t w o r d e voor de g r o t e s c h e e p v a a r t v a n onze t i j d t o e g a n k e l i j k " . H i j vergeleek N e d e r l a n d m e t : „ e e n t r e c h t e r , w a a r d o o r de w e r e l d h a n d e l z i c h i n v e r b i n d i n g k a n s t e l l e n m e t h a l f E u r o p a , m e t a l l e l a n d e n , die a c h t e r e n n a a s t ons l i g g e n ; hoe w i j d e r m e n de t r e c h t e r v a n die ope-n i ope-n g m a a l ( t , hoe m e e r er door z a l g a a ope-n "
De m i n i s t e r verheelde n i e t , d a t h e t een gewaagd w e r k zou z i j n , d o c h concludeerde: „ h e t is een w e r k , d a t w i j m o e t e n w a g e n " . Deze m a n v a n f o r m a a t zegevierde m e t gevolg d a t de b e t r e f f e n d e w e t — zoals reeds v e r m e l d — op 23 j a n u a r i 1863 t o t s t a n d k w a m e n R o t t e r -d a m er groot -door w e r -d .
D e b o u w i n zee v a n d a m m e n baarde veel zorgen, de h o o p was evenwel gevestigd o p h e t aloude — zo b e p r o e f d e — z i n k s t u k . H e t b e t r o f h e t door de — v o l gens W i n k l e r P r i n s v e r m a a r d e — Nederlandse w a t e r -b o u w k u n d i g e i n g e n i e u r P i e t e r G a l a n d (1826-1902) i n 1856 ingediende o n t w e r p , d a t enigszins g e w i j z i g d o p 21 a u g u s t u s 1858 o p n i e u w w e r d aangeboden. N a de w e t s a a n n a m e bleef i n g e n i e u r C a l a n d t o t 1 o k t o b e r 1877 m e t de d i e n s t v a n bedoelde w e r k e n , a a n v a n k e l i j k d i r e k t d o c h l a t e r I n d i r e k t belast. W i j l e n collega J. L o k k e n J z n . h a d eveneens een b i j z o n d e r v e r -d i e n s t e l i j k e t a a k b i j -de aanleg v a n -deze h o o f -d e n . H e t o n t w e r p b e t r e f f e n d e de d a m m e n g i n g t o t de d i e p t e l i j n v a n N.A.P. - 8,00 m , liggende op 2000 m u i t de k u s t . N a de aanbesteding op 23 m a a r t 1864 v a n h e t l a n d o f w o r t e l e i n d e v a n de Z u i d e l i j k e d a m i n zee, t e r l e n g -te v a n 400 m , k w a m d i t h e t z e l f d e j a a r reeds gereed; d a a r n a w e r d e n n o g d r i e v e r l e n g i n g e n v a n 200 m u i t g e -voerd m e t gevolg, d a t de d a m i n 1866 t o t 1000 m i n zee was u i t g e b o u w d . I n d i t laatstgenoemde j a a r v e r
Fig. 13. Situatie van de leidam in 1960.
kreeg de n o o r d e r d a m een l e n g t e v a n 500 m , w a a r m e -de bei-de d a m m e n t o t een bo-demdiepte v a n L . W . - 3,50 m k w a m e n .
O n d a n k s zeer ongunstige weersgesteldheden, w a a r -b i j de vloed v e e l v u l d i g t o t meer d a n H . W . + 1,50 m , steeg, g e l u k t e h e t i n 1867 de z u i d e r d a m t o t 1150 m u i t te b o u w e n . H s t v o o r g e n o m e n w e r k a a n de n o o r -d e r -d a m m o e s t echter -d a t j a a r w o r -d e n gestaakt. H e t d a a r o p volgende j a a r — 1868 — vorderde de l e n g t e v a n de n o o r d e r d a m t o t 800 m , i n 1870 t o t 1000 m , i n 1871 t o t 1100 m i n 1872 t o t 1460 m , l n 1874 t o t 1960 m , t e r w i j l i n 1875 de v o o r g e n o m e n l e n g t e v a n 2000 m gereed k w a m . De z u i d e r d a m kreeg i n d a t j a a r een l e n g t e v a n 1850 m e n l n 1876 — o f w e l 12 j a a r n a de a a n v a n g — de beoogde lengte v a n 2300 m , w a a r m e d e de u i t e i n d e n v a n beide d a m m e n k w a m e n te l i g g e n i n een l i j n v a n g r o t e diepte l a n g s de kust.
H e t u i t b r e n g e n v a n de d a m m e n i n zee was boven de v e r w a c h t i n g vani zeer v e l e n u i t m u n t e n d geslaagd. H e t g e b r u i k v a n zwaardere steen, d a n w a a r o p m e n b i j h e t o n t w e r p v a n de d a m m e n h a d gerekend, droeg veel t o t h e t slagen b i j . V a n de n o o r d e r d a m kreeg de eerste 230 m , v a n a f de d u i n v o e t een k r u i n b r e e d t e v a n 7,00 m e n w e r d samengesteld u i t r i j s l a g e n m e t v l e c h t t u i n e n e n een p u l n v u l l i n g , w a a r o p een b e z e t t i n g v a n D o o r n i k s e bloksteen. V a n h i e r t o t de k o p v a n de d a m w e r d , t u s -sen een dubbele p a l e n r i j e n t e r breedte v a n 9,00 m , D o o r n i k s e l i p s t e e n v a n 100 t o t 1000 k g p e r s t u k a a n -g e b r a c h t op r i j s l a -g e n m e t p u i n v u l l i n -g . W e d e r z i j d s
Ontleend aan het gedenkboek: „1866-1916. De Waterweg langs Rotterdam naar Zee".
w e r d deze c o n s t r u c t i e gesteund door m e t steen bezette b e r m e n , breed 1,00 a 2,00 m , en a f g e s l o t e n door e v e n -eens p a a l r i j e n .
H e t geheel r u s t t e op een s t a p e l i n g v a n z i n k s t u k -k e n m e t belopen v a n 1 : 1 t o t 1,25 : 1; vóór de -k o p l a g een beloop v a n 1 : 10 w a a r o p evenals op de v o o r -liggende zeebodem een b e s t o r t i n g v a n steen zwaar 500 t o t 1500 k g per s t u k .
De d a m l i g t over ongeveer de buitenste 1000 m , l e n g -te m e t de b o v e n k a n t op slechts N.A.P. + 0,40 m .
V a n de z u i d e r d a m w e r d over de buitenste 1150 m , l e n g t e de b o v e n k a n t op N.A.P. + 0,85 a 0,93 m , a a n g e -l e g d ; m e t deze enigszins hogere -l i g g i n g w i -l d e m e n v o o r k o m e n , d a t n i e t m e t e l k hoogwater hoeveelheden w a t e r over de d a m zouden l o p e n t e n behoeve v a n h e t v u l l e n v a n de r i v i e r , t e r w i j l daarop h e t bezwaar v a n h e t o v e r v l o e i e n v a n zandmassa's, die door de vloed l a n g s de k u s t w e r d e n g e t r a n s p o r t e e r d , ook I n v l o e d h a d . De a f d e k k i n g v a n de d a m m e n w e r d n a de t w e e -de w e r e l d o o r l o g g e w i j z i g d , een a s f a l t p e n e t r a t i e w e r d toegepast.
De d a m m e n w e r d e n , zoals reeds opgemerkt, m i d d e l s z i n k s t u k k e n o p g e t r o k k e n ; f i g . 7 g e e f t een doorsnede v a n de n o o r d e r d a m o p p i m . 150 m v a n a f de k o p , t e r -w i j l f i g . 8 de s i t u a t i e v a n de d a m m e n i n 1968 -w e e r g e e f t .
I n de l o o p der j a r e n bleek b i j de n o o r d e r d a m h e t g r o n d s t u k (onderste z i n k s t u k ) veel te s m a l te z i j n , v o o r a l de langs de n o o r d z i j d e gestorte steen was reeds i n de eerste j a r e n zakkende, d a n w e l v e r d w e n e n .
De l a a g liggende k r u i n w o r d t t w e e m a a l per e t m a a l door de v l o e d s t r o o m , g e l i j k b i j een overlaat, o v e r spoeld, t e r w i j l er b i j n o o r d w e s t e l i j k e s t o r m e n v o o r n a -m e l i j k over deze d a -m b i j z o n d e r grote water-massa's heen l o p e n .
De v l o e d s t r o m e n v e r o o r z a a k t e n d a n ook o n t g r o n d i n gen a a n de n o o r d z i j d e v a n de d a m , de gevormde v e r -d i e p i n g e n moesten j a a r l i j k s m e t grote hoeveelhe-den w o r d e n a a n g e v u l d . G e m i d d e l d was d a a r o m per j a a r 500 t o n steen m e t een s t u k g e w i c h t v a n 300 a 500 k g n o d i g . V a n deze steen b r a c h t e n evenwel de noordwes-t e r s een g r o o noordwes-t gedeelnoordwes-te over de d a m n a a r de z u i d - o f r i v i e r z i j d e t e r u g . ( B i j een breder g r o n d s t u k h a d deze v e r p l a a t s i n g t r o u w e n s ook p l a a t s gevonden, de zeer l a -ge d a m h o o g t e was mede de oorzaak d a a r v a n ) .
A a n de r i v i e r z i j d e v a n de d a m o n t s t o n d b i j de v e r -d i e p i n g v a n -de v a a r g e u l h e t gevaar v a n o n t g r o n -d i n g als gevolg v a n h e t n o o r d w a a r t s g a a n o m l i g g e n v a n de s t r o o m . Behalve d a t deze d a m z i c h a a n de h o l l e oever v a n de r i v i e r b e v i n d t e n de e b s t r o o m i n de r i -vier daar l a n g s g a a t t r e k k e n , s t a a t deze oever b l o o t a a n de, o m de k o p v a n de z u i d e r d a m , de r i v i e r b i n n e n „ z w a a i e n d e " s t r o o m v a n v l o e d w a t e r , w a a r b i j is op te m e r k e n d a t deze zich zoveel m o g e l i j k over of n a b i j de bodem i n de v o r m v a n een z o u t w a t e r t o n g v o o r t -beweegt. V o o r t s w e r d z a n d ó v e r de z u i d e r d a m t o t tussen de d a m m e n g e b r a c h t , h e t g e e n eveneens i n v l o e d gehad k a n hebben. T e n e i n d e de i n v l o e d v a n deze a a n z a n -d i n g te b e p e r k e n w e r -d a l v r o e g t i j -d i g , p a r a l l e l a a n -de z u i d e r d a m , een z.g. Lage d a m a a n g e b r a c h t , f i g . 8, De a a n v a n k e l i j k e w i j d t e tussen de d a m m e n v a n 900 m , w e r d d a a r d o o r t e r u g g e b r a c h t t o t 700 m . H e t z u i d e r s t r a n d verzandde echter n a d e r h a n d s t e r k t o t t e g e n de d a m a a n , zodat v o o r n a m e l i j k a l l e e n s t u i f z a n d over de z u i d e r d a m bleef te v e r w a c h t e n . O m t r e n t de w i j z i g i n g i n de d i e p t e l i j n e n t i j d e n s de b o u w i n 1874 g e e f t f i g . 9 een beeld. T e g e n de z u i d e r -d a m teken-de z i c h een geul a f m e t een -d i e p t e v a n m e e r d a n N.A.P. -4,00 m . I n 1883 h a d z i c h voor de k o p v a n de z u i d e r d a m een k r a t e r g e v o r m d v a n m e e r d a n N.A.P. 10,00 m , f i g . 10. De v a a r g e u l tussen de d a m -m e n bedroeg t o e n n o g slechts 40 d -m . De n o o r d e r d a -m l a g n o g o p een veilige a f s t a n d d a a r v a n . B i j h e t t o e n e m e n v a n de v a a r g e u l d i e p t e i n 1902 t o t 80 d m , f i g . 11, b e g o n de b e g r e n z i n g d a a r v a n , de d i e p -t e l i j n v a n 80 d m , reeds -t e g e n de n o o r d e r d a m a a n -t e l e u n e n evenals de r a n d v a n een 100 d m diepe k r a t e r . B i j de k o p v a n de z u i d e r d a m n a m de k r a t e r e v e n -eens i n o m v a n g toe. Deze toename w a s de a a n l e i d i n g t o t h e t omstreeks 1909-1912 a a n l e g g e n v a n een z.g. L e i d a m , f i g . 12. De k r a t e r v a n 100 d m b l e e f e c h t e r t e -g e n de k o p l i -g -g e n . De b o d e m b e z i n k i n -g voor de k o p v a n deze l e i d a m moest zelfs n o g over een g r o t e l e n g t e w o r d e n doorgevoerd; f i g . 13 g e e f t de s i t u a t i e d a a r -v a n , omstreeks 1960, weer. Ook h l e r l i g t de d i e p t e l i j n v a n 100 d m tegen de b e z i n k i n g , t e r w i j l een k r a t e r v a n 150 d m er o n m i d d e l l i j k v o o r l i g t . De d i e p t e l i j n v a n 100 d m l a n g s e n v o o r de k o p v a n de n o o r d e r d a m w a s eveneens a a n l e i d i n g t o t de u i t v o e r i n g v a n b e z i n k i n g e n ter plaatse. De k o p w e r d r o n d -o m bez-onken en best-ort, f i g . 14.
Fig. li. Situatie in 1958 van de kop van de noorderdam met hezinking en bestorting.
Fig. 15. Dieptelijnen in 1960 hij het drietal lage dammen.
m|DER-Fig. 16. Constructie van de lage dammen met de, bij de aan-leg in 1905, aanwezige diepten.
A a n de r i v i e r z i j d e w e r d v o o r t s een d r i e t a l lage d a m -m e n a a n g e b r a c h t , zoals u i t f i g . 15 -moge b l i j l t e n ; deze s i t u a t i e w e r d omstreelcs 1960 opgenomen. V ó ó r de a a n l e g d a a r v a n , i n 1905, w e r d e n d i e p t e n g e m e t e n als i n f i g . 16 v e r m e l d .
De v e r d e d i g i n g v a n de I j o p v a n deze d a m bleef m o e i l i j k , j a a r l i j k s m o e s t e n grote hoeveelheden steen, g e m i d d e l d 1000 t o n per j a a r , m e t een s t u k g e w i c h t v a n 300 t o t 3000 k g , w o r d e n a a n g e b r a c h t .
H e t i n de f i g . 15 e n 16 getoonde d r i e t a l lage d a m -m e n -m o e s t n a d e r h a n d , -mede als gevolg v a n de steeds l n g r o o t t e t o e n e m e n d e v a a r t u i g e n e n een d a a r b i j gep a a r d gaande diegepere en bredere geul, w o r d e n o gep g e -r u i m d . E e n bodemb-reedte v a n 200 m te-r hoogte v a n N.A.P. - 17.00 m d i e n d e als een m i n i m u m te w o r d e n beschouwd. N a de u i t v o e r i n g v a n h e t bedoelde b a g g e r w e r k w e r d h e t t a l u d t e r plaatse v a n de d a m m e n bekleed m e t z i n k s t u k k e n w a a r o p een z w a r e b e s t o r t i n g . D a a r b o v e n en tussen de d a m m e n op d e z e l f d e h o o g t e l i g g i n g , b e -h o e f d e z u l k s n i e t p l a a t s t e v i n d e n vanwege de l n de loop der j a r e n n e e r g e w o r p e n hoeveelheden steen v a n af de n o o r d z i j d e v a n de d a m ; f i g . 17 g e e f t een d o o r -snede t e r plaatse v a n een merendeels weggebaggerde d a m e n de d a a r b o v e n l i g g e n d e steenlagen. T e n s l o t t e z i j b e t r e k k e l i j k deze w e r k e n n o g o p g e -m e r k t , d a t a a n a l l e e n de verlengde l e i d a -m r o n d 380.000 m^ z i n k s t u k , 250.000 t o n z i n k - en s t o r t s t e e n , benevens 800.000 m^ z a n d moest w o r d e n v e r w e r k t . De u i t v o e r i n g d a a r v a n v o n d p l a a t s l n de j a r e n 1911-1914, o n d a n k s d a t t i j d e n s de — voor H o e k v a n H o l l a n d — geweldige s t o r m v l o e d v a n 30 september 1911 b u i t e n g e w o o n veel schade w e r d geleden.
I k m e e n , d a t voor die t i j d de genoemde v e r w e r k t e hoeveelheden t o c h geenszins o n b e l a n g r i j k z i j n te n o e m e n e n w e l l n h e t b i j z o n d e r de o p p e r v l a k t e a a n z i n k -s t u k k e n !
H o e w e l v a n een te geringe breedte, speelde h e t z i n k -s t u k b i j de b o u w v a n deze, i n zee en lang-s de diepe s t r o o m g e u l liggende, d a m m e n een grote e n e f f e c t i e v e r o l .
3. D e a f d a m m i n g v a n h e t Sloe.
Omstreeks i n de t i j d v a n de b o u w v a n de h a v e n -h o o f d e n te I J m u i d e n en H o e k v a n H o l l a n d w e r d de diepe geul tussen Z u i d - B e v e l a n d en W a l c h e r e n — h e t Sloe — a f g e d a m d . D e a f d a m m i n g v o n d p l a a t s m e t b e -h u l p v a n een r i j z e n d a m , een e n a n d e r volgens een p l a n v a n de Staatsspoorwegen v a n 1871. T e v o r e n w a s
daartoe ook een p l a n opgesteld d o o r de i n s p e c t e u r der zeewerken A . Schraver, zulks op l a s t v a n N a p o l e o n t i j d e n s z i j n bezoek i n 1810 a a n W a l c h e r e n .
S c h r a v e r o n t w i e r p een t w e e t a l p a r a l l e l l o p e n d e d a m m e n , zowel een a a n de n o o r d k a n t als een a a n de z u i d k a n t . B e n d e r g e l i j k systeem w a s destijds g e b r u l
-Fig. 17. Doorsnede over „rivier"-oever langs de noorderdam na het opruimen van de lage dammen.
P R O F I E L kmr. 1 0 3 2 ' " (P E I L I N G i960)
DAM A
AFSCHUIVING VAL
-Fig. 20. Bovenaanzichten van een val en van een afschuiving.
^ ^ ^ S ü ^
{>wireprofwt von da Mwr in iji oS tan d i vnl von 1? 91 voor (ta Oud
Noord.btv«lay^>a(d»-Fig. 21. Dwarsprofiel van de oever in de as van de val van 1881 voor de Oud-Noordhevelanderpolder.
7.A.iO-\.u
Fig. 22. Dwarsprofiel van de oever ter plaatse van de af-schuiving van 1889 voor de Anna Frisopolder.
Fig. 23. Situatie Noord-Beveland met de val van 1966.
Fig. 24. Situatie vallen met verdedigingen voor de Leendert Abrahampolder.
k e l i j k . D i t p l a n w e r d evenwel — n a bedoeld t i j d p e r k v a n overheersing — u i t g e s t e l d .
De uitgevoerde d a m l i g t op h e t t o e n m a l i g e n a u w -ste gedeelte v a n ongeveer 1000 m breedte. H i e r v a n l a g 370 m op h e t schor, 230 m op h e t n a t t e s t r a n d e n 365 m i n diep w a t e r o f w e l i n h e t v o o r m a l i g e v a a r -w a t e r .
D e doorsnede v a n de d a m is aangegeven i n f i g . 18, zie pag. 123).
H e t o n t w e r p v a n de d a m voorzag — t e r e c h t — i n een zeer breed g r o n d s t u k . H i e r o p w e r d v a n a f ± N.A.P. - 10,00 m , m e t een basisbreedte v a n 33,50 m , de d a m o p g e t r o k k e n t o t de breedte v a n 18,50 m , o p een hoogte v a n N.A.P. - 1,00 m , z i j n d e h e t p e i l w a a r o p h e t g e t i j kenterde. D a a r b o v e n w e r d a a n de z u i d z i j d e een 11,00 m breed „ p a k w e r k " a a n g e b r a c h t t o t ± H . W . 1,00 m . o f w e l ± N.A.P. + 1,60 m . De p a k w e r k c o n s t r u c t i e be-s t o n d u i t be-s c h o r k l e i , o m be-s l o t e n door r i j be-s w e r k e n m e t steen als b a l l a s t . Z o d r a h e t w e r k droog v i e l , w e r d e n telkens de wederzijdse t a l u d s v a n h e t p a k w e r k gev o r m d door twee k o p l a g e n gev a n r i j s h o u t , d a t m e t z w a -re t u i n e n w e r d bevestigd.
3) Ontleend aan het artikel: „De afdamming van de bedijking van het Sloe", door F . W. Kolkwük, i n Otar, augustus lS6i, blz. 1.
I n h e t m i d d e n tussen de r i j s h o u t s t a p e l w e r l c e n w e r d de g r o n d v u l l i n g steeds t o n r o n d t e v o r m i g 0,60 a 0,70 m hoger gehouden, zodat de Icanten beter tegen de s t r o o m w a r e n beschermd. De a a n v u l l i n g v a n schorlcloeten w e r d laagsgewijze afgedelct m e t een r l j s l a a g v a n 0,10 a 0,15 m d i k t e en be v l i j d m e t D o o r n i k s e steen. A a n de d a m w e r d , behalve een grote o p p e r v l a k t e a a n z i n k s t u k , v e r w e r k t : voor h e t inwassen v a n de s t u k k e n r o n d 44.000 m " p l a a t z a n d ; voor o p h o g i n g per k r u i w a g e n 105.000 m» steekhoudend z a n d , en v o o r de a f d e k k i n g , enz. per l o c o m o t i e f g e t r o k k e n k a r r e n 208.000 m^ grond.*)
M e t h e t z i n k e n v a n h e t eerste g r o n d s t u k w e r d op 7 m a a r t 1871 aangevangen, op 12 j u l i d.a.v. w a s h e t Sloe t o t boven H . W . a f g e d a m d , t e r w i j l op 21 december v a n h e t zelfde j a a r h e t gehele w e r k was v o l t o o i d . V o o r genoemde zeer o m v a n g r i j k e hoeveelheden k o n d e n d e r -h a l v e ook t o e n i n een k o r t e t i j d w o r d e n verzet!
V a n é é n v a n de w e l e x t r e m e snelheden v a n de t e r plaatse t i j d e n s de u i t v o e r i n g gaande Z u i d - N o o r d ge-r i c h t e v l o e d s t ge-r o o m g e e f t f i g . 19, zie pag. 12, een d u i d e l i j k beeld. (Zie overigens h e t a r t i k e l „ D e z e e d i j k e n v a n 1730¬ 1900", door W. B a r e n t s e n , i n g . i n O t a r , september 1982, p a g i n a ' s 66 en 67).
*) B. F. Plasschaert. „Leerboek der bouwkunde, deel I I . W a -terbouwkunde. 4. A f s c h u i v i n g e n en o e v e r v a l l e n i n o.a. Z e e l a n d . I n de p r o v i n c i e Z e e l a n d , l n h e t b i j z o n d e r , t r e d e n a f -s c h u i v i n g e n i n de oever-s en d i j k e n op. I r . H o g e r w a a r d , zie h e t l a a t s t g e n o e m d e a r t i k e l i n h e t n o v e m b e r n u m m e r 1962, pag. 109 e n 110, o n d e r s c h e i d t de twee, v o l gens h e m zeer uiteenlopende, v o r m e n v a n g r o n d v e r -lies. O n d e r v a l v e r s t a a t h i j h e t v e r s c h i j n s e l , w a a r b i j door de een o f andere oorzaak de grondmassa op een zeker p u n t v a n de onderzeese oever z i c h i n nagenoeg h o r i z o n t a l e r i c h t i n g zeewaarts v e r p l a a t s t , zodat t e n gevolge d a a r v a n b i n n e n w a a r t s , over zekere u i t g e s t r e l c t -h e i d , een a a n z i e n l i j k e v e r d i e p i n g o n t s t a a t .
De a l d u s gevormde k u i l h e e f t g e w o o n l i j k een z i c h n a a r b i n n e n verbredende s c h e l p v o r m , w e l k e m i n of meer door locale o m s t a n d i g h e d e n w o r d t beheerst, f i g . 20. I n de as v a n de v a l i s de b o d e m nagenoeg h o r i z o n t a a l , f l a u w h e l l e n d n a a r zee f i g . 21, t e r w i j l de a a n -s l u i t i n g m e t de i n -s t a n d gebleven oever door een m e e r s t e i l s t a a n d t a l u d w o r d t begrensd. H e t v e r s c h i j n s e l , d a t m e n a f s c h u i v i n g n o e m t , is volgens i r . H o g e r w a a r d n i e t s d a n h e t h e r s t e l o n d e r n a t u u r l i j k t a l u d , f i g . 22. S i n d s h e t j a a r 1800 z i j n i n Z e e l a n d omstreeks 1000 s t u k s ernstige a a n t a s t i n g e n geregistreerd. De t h a n s l a a t s t e v a l k w a m voor op 20 m a a r t 1966 b i j de C a l a m i -teuze L e e n d e r t A b r a h a m p o l d e r ; deze polder l i g t n a b i j
2-50__ . I5.90 3-SO t S p 37S lO-OO 5.79 , „ 7 8 0
Fig. 18. Dwarsdoorsnede over de Sloedam.
K a t s op N o o r d - B e v e l a n d , f i g . 23. De L . A . - p o l d e r w e r d i n 1853 b e d i j l i t e n k e n t meer d a n 30 v a l l e n . De d i j k e n w e r d e n h i e r b i j deze c a l a m i t e i t e n meestal gespaard.
De v l o e d s t r o o m langs de oevers v a n de polder z i j n g e r i c h t n a a r h e t gebied v a n de Oosterschelde t e n wes-t e n v a n B e r g e n op Z o o m , zie f i g . 23 l i n k s boven.
De t o n g a a n de westzijde v a n de G a l g e p l a a t doet h e t v l o e d w a t e r v i a h e t Engelsevaarwater tegen de oever v a n de L . A . - p o l d e r s t r o m e n .
De voorliggende oever v a n de polder n a m omstreeks 1870-1880 d e r m a t e snel a f , d a t i n de j a r e n 1884-1886 op twee p l a a t s e n grote oevervoorzieningen — b e k e n d als h e t n o o r d e l i j k , en h e t z u i d e l i j k o e v r w e r k — staande u i t b e z i n k i n g e n m e t o m - en aangrenzende bes t o r t i n g e n , moebesten w o r d e n a a n g e b r a c h t . Z e k e r h e i d bes -h a l v e w e r d i n 1885 een I n l a a g d i j k gelegd tussen de aldus v e r s t e r k t e p l a a t s e n en i n 1896 n o g een i n l a a g d i j k als aangegeven i n f i g . 24, B i j h e t l n 1916 tengevolge v a n een v a l b e z w i j k e n v a n de z e e d i j k w e r d de eerst-bedoelde i n l a a g d i j k de h o o g w a t e r k e r i n g .
H e t n o o r d e l i j k oeverwerk bestond u i t enige, i n de j a -r e n 1886 en 1889 a a n g e b -r a c h t e z i n k s t u k k e n , w a a -r o p p i m . 1000 k g steen per m - m e t d a a r t u s s e n een steen-b e s t o r t i n g v a n 350 k g per m ^ R i v i e r w a a r t s w e r d e n de s t u k k e n i n 1900 begrensd door een b e s t o r t i n g v a n 1000 k g per m ^ t e r w i j l deze i n 1925 n o g m a a l s w e r d e n u i t g e b r e i d m e t 1250 k g per m=. Deze twee b e s t o r t i n g e n l i g g e n zonder meer op de hellende v l a k k e n tussen de d i e p t e l i j n e n v a n ± 20O t o t ± 380 d m ; h e l l i n g e n v a n 1 : 11/2 a 1 : 2 z u l l e n er zeker l n v o o r k o m e n . H e t z u i d e l i j k o e v e r w e r k w e r d eveneens samenge-s t e l d u i t samenge-s t u k k e n m e t een b e samenge-s t o r t i n g v a n 100 k g / m ^ m e t daartussen 350 k g / m ^ Ook h l e r w e r d l n 1891 r i -v i e r w a a r t s een b e s t o r t i n g a a n g e b r a c h t -v a n 1000 k g / m = en vervolgens i n 1935 n o g een v e r b r e d i n g . De v o o r g e -n o e m d e steile h e l l i -n g e -n z i j -n h i e r eve-nee-ns aa-nwezig.
Laatstbedoelde v e r b r e d i n g w e r d u i t g e v o e r d n a d a t t e r w e e r s z i j d e n v a n h e t o e v e r w e r k meerdere v a l l e n w a -r e n o n t s t a a n . De l a a t s t e v e -r b -r e d i n g b i j h e t n o o -r d e l i j k o e v e r w e r k v o n d ook p l a a t s n a h e t o n t s t a a n v a n de aangrenzende v a l l e n i n 1920 en 1925. N a de v a l v a n j a n u a r i 1920 w e r d e n op enige a f s t a n d v a n h e t voorgenoemde n o o r d e l i j k o e v e r w e r k i n 1922 a c h t s t u k k e n gezonken t e r plaatse v a n de d i e p t e l i j n e n v a n 100-300 d m . De tussenliggende r u i m t e „ l i e t toe", d a t daar i n 1945 een grote v a l k o n o n t s t a a n . De a f -s c h u i v i n g deed z i c h zelf-s a c h t e r h e t o e v e r w e r k voor, t e r w i j l v a n de i n 1922 a a n g e b r a c h t e s t u k k e n enige w e r d e n meegenomen.
T e n n o o r d e n v a n h e t z u i d e l i j k oeverwerk v o n d e n meerdere v a l l e n p l a a t s m e t gevolg, d a t ook d a a r b e z i n -k i n g e n w e r d e n u i t g e v o e r d . D a a r n a g i n g v r i j w e l h e t gehele, tussen de beide s t e u n p u n t e n gelegen, gedeelte a a n h e t „ g l i j d e n " , w a a r v a n i n 1941 h e t grootste deel e n w e l m e t een i n h o u d v a n r o n d 900.000 m ' .
De aldus h e v i g gehavende oever w e r d vervolgens t e r plaatse v a n de d i e p t e l i j n e n v a n 100-250 d m l n de v o r m v a n een s t r o o k v e r d e d i g d , t e r w i j l op een t w e e t a l p l a a t s e n b o v e n d i e n een l a n d w a a r t s e v e r b i n d i n g w e r d g e m a a k t .
Fig. 19. Waterstanden en stroomsnelheden in het Sloe op 2 en 30 juni 1871.
2 JUNIJ 1871 . 30 JUNIJ 1871
Fig. 25.
Doorsnede in raai 1 van fig. 24. (gebroken schaal).
De l a a t s t e v a l v a n 20 m a a r t 1966 h a d de grootste o m v a n g m e t r o n d 1.160.000 m''. H i j n a m de h o o g w a -t e r k e r i n g e n een deel v a n de u i -t 1896 d a -t e r e n d e i n l a a g mede. De s i t u a t i e v a n deze v a l is zeer e i g e n a a r d i g , h e t a c h t e r s t e deel v a n h e t z u i d e l i j k o e v e r w e r k g i n g n . l . eveneens s c h u i v e n ; h e t geheel schoot i n de i n 1898 o n t s t a n e diepte.
Zeer o p m e r k e l i j k is, d a t zowel de v a l v a n 1945 als deze laatstgenoemde v a n 1966 s c h e p v o r m i g a c h t e r de r e s p e c t i e v e l i j k e o e v e r w e r k e n t a s t t e n . Pig. 25 t o o n t doorsneden i n r a a i 1 v a n f i g . 23 v ó ó r e n n a de v a l ; de gebroken s c h a a l doet de e i g e n a a r d i -ge v o r m v a n de a f s c h u i v i n g beter u i t k o m e n . I n de as v a n de s c h e l p v o r m i g e v a l h e e f t h e t b o v e n ste deel v a n h e t t a l u d een c i r k e l a c h t i g e v o r m , t e r w i j l de z.g. „ w a n g " op p i m . 115 m v a n a f h e t b o v e n -einde i n deze f i g u u r v o o r k o m t i n h e t v e r n a u w e n d e deelte l n de s i t u a t i e v a n de schelp v a n f i g . 20. De ge-hele grondmassa v e r s c h o o f t o t een diepte v a n zelfs ± N.A.P. - 18,00 m over een onverdedigde r u g — w a n g — v a n N.A.P. - 5,00 m l a n g s de v a l l e n v a n 1898 e n 1940 weg. H s t bovenste deel v a n h e t „ t a l u d " v a n de v a l v a n 1966 w e r d n a d e r h a n d voorzien v a n v i j f s t u k k e n , w a a r boven d r i e k r a a g s t u k k e n t e n e i n d e de n i e u w e d i j k s l u i -t i n g -t e beschermen. O m a c h -t e r l o o p s h e l d -te o n -t g a a n w e r d h e t l a a t s t e s t u k j e v a n de Z u i d n o l v e r b o n d e n door een t o t L . W . a a n g e b r a c h t e „ d a m " . A a n de „ v o e t " v a n de v i j f z i n k s t u k k e n w e r d een 25 m brede g r i n d s o r t v a n 1000 k g / m ^ gebracht, f i g . 25A. De s t u k k e n w e r -den bestort m e t 900 k g steen per m - .
O m t r e n t h e t o n t s t a a n v a n de v a l l e n is n o g w e i n i g m e t zekerheid bekend. Soms l i j k t h e t of de u i t s c h u r i n -gen d a a r a a n g r o t e s c h u l d hebben, doch b i j de l a a t s t e g a a t d a t n i e t h e l e m a a l op. De h y d r o s t a t i s c h e d r u k k o n weieens meer i n v l o e d h e b b e n u i t g e o e f e n d .
De d o o r l a a t b a a r h e i d v a n h e t f i j n e losgepakte z a n d w e r d i n 1890 reeds o n d e r z o c h t m i d d e l s een i n de L . A . -polder geplaatste 3" s t a n d p i j p , reikende t o t o p ± 10,00 m i n h e t m i d d e l g r i j z e f i j n e z a n d .
De w a t e r b e w e g i n g i n deze p i j p g i n g w e l m e t h e t g e t i j op en neer, d o c h bleef s t e r k a c h t e r ; h e t grootste v e r -s c h i l bedroeg zelf-s 2,18 m .
B i j de jongste v a l a a n deze polder was h e t h o o g w a t e r te 13.55 u u r b i j een s t a n d v a n + 2,11 m e n l a a g -w a t e r m e t - 2,10 m . De volgende dag o f -w e l 18 u r e n l a t e r was esn v e r s c h i l v a n 4,21 m , aanwezig. N o r m a a l is d i t ± 3,19 m , h e t v e r s c h i l is derhalve n i e t b e p a a l d g r o o t t e n o e m e n en zou dus n i e t zo d i r e c t als v e r -oorzaker z i j n a a n te d u l d e n .
O p m e r k e l i j k is evenwel, d a t de meeste v a l l e n p l a a t s v o n d e n l n de n a t t e w i n t e r m a a n d e n , wanneer een g r o o t deel v a n de neerslag i n de v e r t i k a a l m o e i l i j k d o o r l a a t -bare b o d e m is b l i j v e n h a n g e n . B i j de „ n a t t e " „ I n l a a g van 1896" zal zulks m e t de v a l v a n 1966 h o o g s t w a a r s c h i j n l i j k ook w e l h e t geval z i j n geweest. De m o g e l i j k -h e i d is I m m e r s groot, d a t de u i t de „ w a t e r v e r z a d i g l n g " voortgevloeide b e l a s t i n g h e t e v e n w i c h t i n de w a a r -s c h i j n l i j k m e t -s l i b l a a g j e -s door-spekte lo-sgepakte f i j n e z a n d l a g e n h e e f t v e r s t o o r d . ( M i s s c h i e n zouden v e r t i k a l e d r a i n e r i n g e n — i n de p r a k t i j k w e l z a n d p a l e n genoemd — d e r g e l i j k e s i t u a t i e s k u n n e n verbeteren.) U i t een t w e e t a l i n de n a b i j h e i d v e r r i c h t e b o r i n g e n bleek, d a t de b o d e m op de o n d e r w e r p e l i j k e d i e p t e n v o o r n a m e l i j k bestaat u i t „ m i d d e l f i j n zand ( U 80) m e t w e i n i g s l i b " .
Zou d i t ook n i e t op h e t i n f i g . 6 aangegeven t y p e s l i b l a a g j e s k u n n e n d u i d e n ?
T e r v e r d e d i g i n g v a n d e r g e l i j k e v a l l e n w o r d e n e n o r -me o p p e r v l a k t e n m e t z i n k s t u k k e n bekleed.
B e t r e f f e n d e de n i e t aaneengssloten liggende bestor-t i n g e n v a n sbestor-teen, bestor-t o bestor-t een hoeveelheid v a n 350 kg/m=, op de t a l u d s v a n de s t e r k „ b e r g a c h t i g e " oever is de v r a a g te stellen, z a k k e n deze s t e n e n n i e t a f z o n d e r l i j k weg, g a a t d a a r m e d e n i e t h e t verdedigende k a r a k t e r v e r l o r e n óf v o r m e n d e r g e l i j k e op v e r s c h i l l e n d e niveau's l i g g e n d e s t e n e n z.g. „ d e u v e l s " i n de g l l j d v a k k e n ? V o o r t s r i j s t de v r a a g zou h e t b e t r e k k e l i j k w e i n i g meer kostende geheel b e z i n k e n v a n een zodanige oever h e t gevaar v a n a a n t a s t e n n i e t b e d u i d e n d k l e i n e r m a -ken? I n d i t v e r b a n d w o r d t o.m. verwezen n a a r de d i e p t e l i j n e n v a n o.a. 350 e n 400 d m b i j h e t n o o r d e l i j k o e v e r w e r k .
Voorts werden meerdere gegevens onlteend aan het artikel „Rond de oever- en dijkvallen bij Kats" door de heer W. M. Wüderom, ing. in Otar, fehr. 1967, nr. 37). Fig. 25-A. Doorsnede in raai A van fig. 24.
S t . W . , l l A - l ? _ 1 6 0 m .
(
SOESE SAS/ » S 1 _ W M \RAAI A
_ ysrblAdingsdammen_jVtggtyolUn , iilUQlIt VOO dt vul
~ y bottem nq [1« .i.^ NAP, "7
