A
R
T
Y
K
U
Y
___________________________________________________________
ROCZNIKI HUMANISTYCZNETom LXI zeszyt 4 2013
KS. STANISAW KOBIELUS
CONCORDIA NOVI ET VETERIS TESTAMENTI
W ZESTAWIENIACH ILUSTRACJI:
UDERZENIA MOTKÓW TUBAL-KAINA
ORAZ WBIJANIA GWOZ
´ DZI W RECE I NOGI CHRYSTUSA
PODCZAS KRZYZ
OWANIA
W ewangeliach relacjonuj acych pasje Chrystusa, nie ma opisu samej czyn-nos´ci przybijania do krzyza gwoz´dziami, lecz s a wyraz´ne biblijne s´wiadectwa, ze przy krzyzowaniu uzyto gwoz´dzi. Na podstawie sów Tomasza Apostoa: „Jes´li nie ujrze w reku Jego przebicia gwoz´dzi, a nie woze palca mego na miejsce gwoz´dzi, i nie woze reki mojej w bok Jego, nie uwierze” (J 20, 25) mozna wnioskowac´, ze Chrystus zosta przybity do krzyza gwoz´dziami1. Ponadto s´w. Pawe w Lis´cie do Kolosan (2, 14), poda, ze Chrystus zniszczy cyrograf przeciwny czowiekowi „przybijaj ac go do krzyza”. Nie mozna po-min ac´ takze metaforycznego wywodu s´w. Pawa w Lis´cie do Galatów (2, 19): „Ja bowiem umarem przez Zakon zakonowi, abym zy Bogu; z Chrystusem jestem przybity do krzyza”. Wedug niektórych przekazów, zanim ukrzyzowa-no Chrystusa, przygotowywaukrzyzowa-no dla Niego na Golgocie krzyz a nastepnie gwoz´dzie, które miano odkuc´ na miejscu.
Odnos´nie do Tubal-Kaina i Jubala „Ksiega Rodzaju” w edycji Wulgaty podaje: „I urodzia Ada Jabela, który by ojcem mieszkaj acych w namiotach i pasterzów. Imie zas´ brata Jego Jubal; ten by ojcem graj acych na harfach
Ks. prof. dr hab. STANISAW KOBIELUS UKSW; e-mail: kobielus1939@gmail.com
1Cytaty Pisma S´wietego wedug: Pismo S´wiete Starego i Nowego Testamentu, prze. Jakub
i fletniach. Sella tez urodzia Tubal-Kaina, który motem robi i by rzemies´l-nikiem wszelkiej roboty z miedzi i zelaza” (Rdz 4, 21-22). Jubal by zatem przyrodnim bratem Tubal-Kaina. Ojcem obydwu by Lamech. Podobnie pisa Józef Flawiusz2. Beda Czcigodny, zyj acy na przeomie VII i VIII w., doda juz komentarz znaczeniowy, ze Jubal by pierwszym cytrzyst a i symbolizuje on naród zydowski zamieszkuj acy namioty, które oznaczaj a ten s´wiat. Jubal ponadto wskazuje na lud chrzes´cijan´ski pos´ród pogan, posuguj acy sie w s´pie-wie cytr a, to jest histori a, oraz fletami, które oznaczaj a jej sens (il. 1). Tubal-kain natomiast, jak podaje Beda, by pierwszym kowalem i wykonawc a rze-czy z br azu. Oznacza on kazdego s´wietego strzeg acego swego ciaa i duszy3. Moze z tego wzgledu Tubalkain by czesto wyobrazany w sztuce s´redniowie-cza4, i zapewne spenia okres´lony cel dydaktyczny.
Piotr Komestor (zm. 1179 r.), autor Historia scholastica Theologiae Dis-ciplinae, pozostawi wazny opis zasug Tubala:
Sella urodzia Tubalkaina, który pierwszy wynalaz sztuke kowalstwa, umiejetnie wykonywa orez do walki, odkuwa dziea rzez´biarskie w metalach ku rados´ci oczu. Wykonuj ac to Tubal, bo o nim tu mowa, zauroczony dz´wiekiem metali, wymys´li z ich ciezaru proporcje i zgodne wspóbrzmienie, które sie z nich rodzi-o. Wynalazek ten Grecy w swoich przekazach przypisali Pitagorasowi5.
2„Spos´ród synów urodzonych z drugiej zony Lamecha Jubel (Tubal-Kain) górowa nad
wszystkimi si a i odznaczy sie w sztuce wojennej, zdobywaj ac dzieki niej to, czym rozkoszuje sie ciao; on równiez pierwszy trudni sie kowalstwem”. J. F l a w i u s z, Dawne dzieje Izraela, prze. E. D abrowski, Poznan´ 1962, s. 106 (I, II, 2); zob. takze: Tora. Piecioksi ag Mojzesza, prze. I. Cylkow, Warszawa 2009, s. 47-48.
3 „Jubal primus citharista fuit. Per Lamech autem populum haereticorum cum duabus
Ecclesiis haereseos, vel in bonam partem Christum cum suis duabus Ecclesiis significat. Per Jubal populum Judaeorum habitantem in tentoriis, id est, in hujus saeculi. Per Jubal populus Christianus in gentibus, canens cithara, id est, historia et organo, id est sensu. Tubalcain primus faber ferri, et aerarius. Unumquemque sanctum significat sui corporis et animae custo-dem”. B e d a, Commentarii in Pentateuchum, PL 91, 220.
4 J. B i a o s t o c k i, Harfa Dawida i mot Tubalkaina. Miniatura Biblii Pockiej,
„Biuletyn Historii Sztuki i Kultury” 11(1949), nr 3-4, s. 174.
5Sella genuit Tubalcain, qui ferrariam artem primus invenit, res bellicas prudenter
exer-cuit, sculpturas operum in metallis in libidinem oculorum fabricavit. Quo fabricante Tubal, de quo dictum est, sono metallorum delectatus, ex ponderibus eorum proportiones, et consonantias eorum, quae ex eis nascuntur excogitavit, quam inventionem Graeci Pythagorae attribuunt fabulose. C o m e s t o r P e t r u s, Historia Scholastica Theologiae Disciplinae, Historia Libri Genesis, De generationibus Cain, Lugduni 1543.
W innym miejscu Piotr Komestor poda, ze Tubal by ojcem graj acych na cytrze i flecie. Nie mia na mys´li jednak instrumentów, bowiem te zostay wynalezione o wiele póz´niej, lecz to, ze by wynalazc a muzyki, to jest har-monii, aby praca pasterska zamienia sie prawie w przyjemnos´c´. A poniewaz sysza, ze Adam prorokowa o obydwu braciach, aby zatem wynaleziona sztuka nie przepada, spisa j a w caos´ci na dwu kolumnach, jak powiada Józef [Flawiusz]6, jednej marmurowej, a drugiej ceglanej, z których jedn a sporz adzi, aby ocalaa od potopu, a drug a, aby nie sponea w ogniu. Mar-murowa, podaje Józef, do dzis´ znajduje sie w Syrii7. C. J. Verduin napisa artyku Hammers, music and scales Jubal watching Tubalcain some notes on iconography, z do aczon a ilustracj a8, na której dwaj kowale odcinaj a kawaki metalu wedug wagi, któr a trzyma w rekach mezczyzna-Pitagoras i sprawdza ich ciezar. W gebi drzeworytu Jubal zapisuje na dwu wspomnianych kolum-nach, za pomoc a nut, dz´wieki, zgodnie z tym, co podali Piotr Komestor i Józef Flawiusz9.
Jamblich w dziele O zyciu pitagorejskim zapisa, ze Pitagoras
przechadzaj ac sie w poblizu warsztatu kowalskiego, jakims´ boskim zrz adzeniem losu usysza moty kuj ace zelazo na kowadle i wydaj ace dz´wieki zgodne z sob a, z wyj atkiem jednej kombinacji. Rozpozna zas´ w nich wspóbrzmienie oktawy, kwinty i kwarty10. Dostrzeg natomiast, ze dz´wiek pos´redni miedzy oktaw a i kwint a sam w sobie jest pozbawiony harmonii, lecz uzupenia to, czego w in-nych jest w nadmiarze. Zadowolony zatem, poniewaz zostaa mu zesana pomoc od boga, poszed do warsztatu i po wielu rozmaitych próbach odkry, iz róznica
6 „Adam przepowiedzia, ze cay s´wiat ulegnie zagadzie, raz przez ogromn a pozoge,
a raz przez nawanice potopu uczynili dwa supy, jeden z cegy, a drugi z kamienia, aby w razie zniszczenia supa ceglanego przez potop, osta sie kamienny i by ludzie mogli przeczy-tac´ wyryty na nim napis, w którym wspomnieli równiez o postawieniu supa ceglanego. Ten sup kamienny istnieje do dzis´ w krainie Seiris”. F l a w i u s z, dz. cyt., s. 106 (II, 2, 3).
7„Nomen fratris ejus Tubal, pater canentium in cithara, et organo. Non instrumentorum
quidem, quae longe post inventa fuerunt, sed inventor fuit musicae, id est consonantiarum, ut labor pastoralis quasi in delicias verteretur. Et quia audierat Adam prophetasse de duobus judiciis, ne periret ars inventa, scripsit eam in duabus columnis, in qualibet totam, ut dicit Josephus, una marmorea, altera latericia, quarum altera non diluetur diluvio, altera non solvere-tur incendio. Marmoream dicit Josephus adhuc esset in terra Syriaca”. C o m e s t o r P e t r u s, dz. cyt.
8 Drzeworyt pochodzi z Flores musicae omnis cantus Gregoriani, Hugo Spechtshart
z Reutlingen (ok. 1285-ok. 1360), wydanie z 1492 r.
9 Za http://www.leidenuniv.nl/fsw/verduin/ghio/speculum.htm
10Por. E. W i t k o w s k a - Z a r e m b a, Musica muris i nurt spekulatywny w
dz´wieków rodzi sie z ciezaru motów, nie z siy uderzaj acych, nie z ksztatu narzedzi ani tez nie z przeksztacen´ kutego zelaza11.
Johannes de Muris w traktacie Musica speculativa secundum Boetium okres´li Pitagorasa jako: „Princeps numerorum, proportionum magister, cuique a toto tempore, dum viveret, numerus obedivit” – Ksi aze liczb, nauczyciel proporcji, któremu przez cay czas, dopóki zy, liczba bya posuszna12.
Na wielu przedstawieniach równolegle do przybijania czonków Chrystusa do krzyza lub podnoszenia go z Jego ciaem umieszczano obok scene odku-wania motami kawaków zelaza przez Tubal-Kaina w celu wydobycia od-powiednich tonów. Uderza on w kowado, a Jubal, odziany niekiedy w kró-lewskie szaty, zapisuje dz´wieki, (il. 2, 3, 4), albo trzyma przed sob a psalte-rium najczes´ciej o formie zblizonej do trapezu, jakby pragn a natychmiast odtworzyc´ na tym instrumencie zasyszane tony.
Wyobrazenia krzyzowania Chrystusa mog a byc´ dwojakiego rodzaju. Na jednych bywa ukazywane odkuwanie gwoz´dzi i ich wbijanie w czonki Chrys-tusa (il. 5), na innych, w osobnym wyobrazeniu obok sceny krzyzowania, ukazywano uderzanie motów w kowado i zapisywanie przez Jubala wartos´ci wydawanych dz´wieków. Odmian a tej wersji jest wydobywanie odgosów motów na psalterium przez pierwszego cytrzyste, Jubala, jak poda Beda Czcigodny. Zestawienie takie wystepuje gównie w traktatach Speculum hu-manae salvationis.
W drugim zestawie spotkay sie zatem dwie tradycje, pitagorejska i biblij-na. Streszcza to Izydor z Sewilli: „Mojzesz za wynalazce muzyki uwaza Jubala, który by z rodu Kaina przed potopem. Grecy zas´ pierwszen´stwo wynalezienia tej sztuki z dz´wieku motków i uderzen´ w naci agniete struny przypisywali Pitagorasowi. Inni za pierwszych w tej sztuce uwazali Linosa z Teb13, Zeta14 i Amfiona”. Pitagorejska tradycja wydobywania
harmonij-11O zyciu pitagorejskim, w: Zywoty Pitagorasa, prze. J. Gajda-Krynicka, Wrocaw 1993,
s. 68. Podobnie zapisa Gwido Aretinus: „Cum Pythagoras quidam magnus philosophus forte iter ageret, ventum est ad fabricam, in qua super unam incudem quinque mallei feriebant: quorum suavem concordiam miratus philosophus accessit, primumque in manuum varietate sperans vim soni ac modulationis existere, mutavit malleos; quo facto sua vis quemque secuta est. Subtracto itaque, qui dissonus erat a caeteris, alios ponderavit, mirumque in modum divino nutu primus XII. secundus IX. tertius VIII. quartus VI. nescio quibus ponderibus appendebat. Cognovit itaque in numerorum proportione et collatione musicae versari scientiam” G u i d o A r e t i n u s, Micrologus de disciplina artis musicae, PL 141, 404.
12Johannes de M u r i s, Musica speculativa secundum Boetium, w: W i t k o w s k a
-Z a r e m b a, dz. cyt., s. 173.
dilu-nych tonów przez uderzanie motkami w kowado spotkaa sie z wykuwaniem na kowadle gwoz´dzi potrzebnych do ukrzyzowania Chrystusa oraz z odgosa-mi przybijania czonków Chrystusa do drzewa krzyza. Mozna zatem uznac´, ze pitagorejskie i biblijne uderzenia motkami w kowado byy prefiguracj a uderzen´ oprawców podczas krzyzowania Chrystusa na Golgocie. Nast apio tutaj zetkniecie sie nawet trzech w atków ikonograficznych i trzech s´wiatów: antycznego, starotestamentowego i nowotestamentowego.
Jak juz wspomniano, na ilustracjach odgos motów podczas krzyzowania Chrystusa wystepuje obok dz´wieku motów uderzaj acych w kowado (il. 6). W ikonografii krzyzowania spotykaj a sie zatem malarstwo i muzyka. Nasuwa sie tutaj pytanie, czy na Golgocie, podczas odkuwania gwoz´dzi na kowadle przy pomocy motków, spodziewano sie jakichs´ niezwykych dz´wieków? Czy to mogo miec´ jakies´ znaczenie symboliczne? Pewn a odpowiedzi a na to moze byc´ fragment z Objawien´ s´w. Brygidy Szwedzkiej, w których pisze ona, ze Maria, Matka rozci agnietego na krzyzu Chrystusa, syszaa odgos motów, gdy kaci przebijali gwoz´dziami Jego rece i nogi15. Mozna sie takze odwoac´ do podob-nego fragmentu z dziea Sprawa chedoga o Mece Pana Chrystusowej: „A gdyz nasmetliwsza matka jego usyszaa z´wiek motów bij acych, zawoawszy jedwo smetliwie, pada jest na ziemie i omdlaa w mocy swojej”16.
ZADANIA MUZYKI I MALARSTWA W S´REDNIOWIECZU
Muzyka i malarstwo od dawna byy sztukami nie tylko cenionymi przez wszystkich, lecz równiez rywalizuj acymi ze sob a. Mozna to zauwazyc´ choc´by w miniaturze z Biblii Pockiej (il. 7). Izydor z Sewilli powiedzia o liczbie:
vium. Graeci vero Pythagoram dicunt hujus artis invenisse primordia, ex malleorum sonitu, et cordarum extensione percussa. Alii Linum Thebaeum, et Zethum, et Amphiona in arte musica primos claruisse ferunt”. I s i d o r u s H i s p a l e n s i s, Etymologiae, PL 82, 163.
14 Amfion by synem Zeusa i Antiope. Apollon, zauwazywszy muzyczne uzdolnienia
Amfiona, podarowa mu lire. Zetos by bliz´niaczym bratem Amfiona.
15„Videns deinde mater suum Filium in cruce crudeliter extendi, in omnibus sui corporis
viribus cepit tabescere. Audiens vero malleorum sonitum, quando Filii manus et pedes ferreis clauis perforabantur, tunc omnibus virginis sensibus deficientibus ipsam in terram velut mor-tuam doloris magnitudo prostrauit. Revelaciones”, Book XI, 18, wg St Birgitta of Sweden Website, 1999/2000; Sancta Birgitta, Opera Minora II: Sermo Angelicvs, ed. Sten Eklund (Uppsala: Almqvist & Wiksells, 1972).
16Sprawa chedoga o Mece Pana Chrystusowej, w: Chrestomatia staropolska. Teksty do
roku 1543, oprac. W. Wydra, W. R. Rzepka, Wrocaw 2004, s. 141. Tekst ten prawdopodobnie by inspirowany dzieem Brygidy Szwedzkiej.
„Tolle numerum omnibus rebus et omnia pereunt” – „Usun´ liczbe z wszystkich rzeczy a wszystkie przepadn a”. A poniewaz muzyka opieraa sie na liczbie, wiec wyrazi sie o niej podobnie: „Z adna nauka nie moze byc´ doskonaa bez muzyki, bez niej nic nie ma”17. Jak zauwazy Ryszard Knapin´ski „Z muzyk a aczono nie tylko matematyczne reguy, ale takze przypisywano jej znaczenia symbolicz-ne i anagogiczsymbolicz-ne”18. Zestawiano muzyke równiez z gramatyk a. Gramatyka, pozwalaj ac na poprawne czytanie Biblii i Ojców Kos´cioa, miaa stac´ sie s´rod-kiem do uzyskania zbawienia19. Goszono równiez, ze prawa s´wiata s a prawa-mi muzycznyprawa-mi, a w dz´wiekach panuj a te same stosunki, co w duszach i w cia-ach. Z kolei „przy pomocy muzyki miano zilustrowac´ sowa Boze przekazane przez tradycje w liturgii i Pis´mie S´wietym”20. W s´rodowiskach zakonnych istniao przekonanie, ze z´le wykonywany s´piew jest obraz a Boga. Celem wy-ksztacenia muzycznego byo opanowanie umiejetnos´ci takiej harmonii, która pomogaby przy aczyc´ s´piew i muzyke mnichów do chway oddawanej Bogu przez Anioów i cay wszechs´wiat. Harmonia tonów miaa wyrazic´ akceptacje tajemnic zbawienia. Dowodem na to mog a byc´ kapitele kolumn z Cluny z ilus-tracjami tonów muzycznych21.
W odniesieniu do malarstwa, s´redniowieczny liturgista Wilhelm Durand (zm. 1296) pisa w Rationale divinorum officiorum, ze Synod w Agde (506 r.) zaka-za stosowania malowide w kos´cioach oraz nakazaka-za, aby to, co sie czci, nie byo malowane na s´cianach. Natomiast papiez Grzegorz Wielki oznajmi, ze nie nalezy niszczyc´ obrazów tylko z tego powodu, ze nie maj a byc´ czczone. Wyda-je sie bowiem, ze obraz bardziej porusza umys, niz pismo22. Grzegorz Wielki twierdzi równiez w Komentarzu do Pies´ni nad pies´niami:
Winnis´my przez te sowa meki dojs´c´ do cnoty niecierpietliwos´ci. Tak bowiem jest Pismo S´wiete w sowach i tres´ci, jak obraz w barwach i rzeczach; i
niezwyk-17 „Itaque sine musica nulla disciplina potest esse perfecta, nihil enim est sine illa”.
I s i d o r u s H i s p a l e n s i s, dz. cyt.
18Iluminacje roman´skiej Biblii Pockiej, Lublin 1993, s. 228.
19 J. L e c l e r c q, Mios´c´ nauki a pragnienie Boga, prze. M. Borkowska, Kraków
1997, s. 57–58.
20L e c l e r c q, dz. cyt., s. 289. 21Tamze, s. 289–290.
22 „Concilium agathense inhibet picturas in ecclesiis fieri et quod colitur et adoratur
parietibus depingi. Sed Gregorius dicit quod picturas non licet frangere ea occasione quod adorari non debent. Pictura namque plus videtur movere animum quam scriptura”. G u i-l e i-l m u s D u r a n t i s, Rationai-le divinorum officiorum, I, 3, f. VII, r., Argentine 1501, wg http://daten.digitale-sammlungen.de
le gupim jest ten, kto tak przylgnie do barwy obrazu, a ignoruje namalowane rzeczy. Bowiem my, jes´li sowa, które syszymy przyjmujemy, a ich tres´c´ ignoru-jemy, to jakbys´my ignorowali rzeczy, które zostay namalowane, akceptuj ac tylko same barwy23.
Trzeba zatem postawic´ pytanie, jakie reakcje pragneli wywoac´ u widza artys´ci za pos´rednictwem swoich obrazów, ukazuj acych przejmuj acy i bolesny „ceremonia krzyzowania”? Zapewne oprócz wzruszenia chcieli przekazac´ jakies´ inne tres´ci, które przez prostego widza nie zawsze mogy byc´ bez-pos´rednio us´wiadomione.
Pewnego wyjas´nienia uzyczy nam znowu papiez Grzegorz Wielki w Lis´cie do Sekundyna. Pisa w nim:
obrazy, o które prosies´, przekazujemy przez diakona Dulceda. Dlatego bardzo sie nam spodobao twoje pragnienie, ze poszukujesz tego z caego serca i z ca a trosk a, który to obraz pragniesz miec´ przed oczyma, aby codzienne ogl adanie materialne pobudzao cie, abys´ gdy ów obraz ogl adasz, duchowo sie zapala ku Temu, którego obraz pragniesz ogl adac´. Nie mówimy tego od rzeczy, jes´li przez rzeczy widzialne ukazujemy niewidzialne. [...] Wiem bowiem, ze prosisz o obraz naszego Zbawiciela nie dlatego, aby go czcic´ jak boga, lecz dla wspomnienia Syna Bozego, aby sie rozpalic´ w Jego mios´ci, którego ty obraz pragniesz ogl adac´. My bowiem kaniamy sie nie jakby przed jak as´ boskos´ci a, lecz adorujemy Tego, którego rozpamietujemy poprzez obraz albo narodzonego, lub cierpi acego, albo siedz acego na tronie. Aby ów obraz niczym pismo przywoywa nam jeszcze na pamiec´ Syna Bozego, radowa naszego ducha ze zmartwychwstania, albo z meki chosta24.
23„Debemus per haec verba passionis transire ad virtutem impassibilitatis. Sic est enim
Scriptura sacra in verbis et sensibus, sicut pictura in coloribus et rebus; et nimis stultus est qui sic picturae coloribus inhaeret, ut res quae pictae sunt ignoret. Nos enim, si verba quae exte-rius dicuntur amplectimur, et sensus ignoramus, quasi ignorantes res quae depictae sunt, solos colores tenemus”. G r e g o r i u s I, Expositio super Cantica canticorum, PL 79, 473-474.
24„Imagines quas tibi dirigendas per Dulcidum diaconum rogasti misimus. Unde valde
nobis tua postulatio placuit, quia illum toto corde, tota intentione quaeris, cujus imaginem prae oculis habere desideras, ut te visio corporalis quotidiana reddat exercitatum, ut dum picturam illius vides, ad illum animo inardescas, cujus imaginem videre desideras. Ab re non facimus, si per visibilia invisibilia demonstramus. [...] Scio quidem quod imaginem Salvatoris nostri non ideo petis, ut quasi Deum colas, sed ob recordationem filii Dei in ejus amore recalescas, cujus te imaginem videre desideras. Et nos quidem non quasi ante divinitatem ante illam prosterni-mur, sed illum adoramus quem per imaginem aut natum, aut passum, sed et in throno sedentem recordamur. Et dum nobis ipsa pictura quasi scriptura ad memoriam Filium Dei reducit, ani-mum nostrum aut de resurrectione laetificat, aut de passione demulcet”. G r e g o r i u s I, Epistola LII ad Secundinum, Epistolae, PL 77, 991.
Byo to równiez zgodne z tym, do czego Libri Carolini przeznaczay ma-larstwo: Ad memoriam rerum gestarum – dla upamietnianie wydarzen´25.
Równiez wedug benedyktyn´skiego zotnika, Teofila Prezbitera, jednym z przeznaczen´ sztuki byo wzruszyc´ widza i pobudzic´ go do wspóczucia nad Mek a Chrystusa i Jego meczenników, ukazac´ niebo jako nagrode, pieko zas´ jako kare, a tym samym skonic´ do poprawy zycia26. Warto w kon´cu jeszcze raz odwoac´ sie do opinii s´w. Grzegorza Wielkiego odnosz acej sie do przezna-czenia s´piewu i muzyki instrumentalnej: „Gos s´piewania psalmów, melodia instrumentów muzycznych, gdy sie to wykonuje z zaangazowaniem serca, otwie-raj a droge Panu Wszechmog acemu, aby uwaznemu umysowi s´piewaka zostao udzielono albo poznanie tajemnic, albo dos´wiadczenie skruchy”27.
OSOBA KOWALA (faber ferrarius)
W krzyzowaniu Chrystusa wyobrazano kowali, kowado, moty i gwoz´dzie. W konteks´cie krzyzowania nie mogy one nie miec´ znaczenia metaforycznego czy symbolicznego.
Pismo S´wiete podaje informacje o kowalach pracuj acych w zocie (Iz 40, 19; 41, 7), srebrze (Sdz 7, 14; Dz 19, 24), zelazie (Iz 44, 12) oraz br azie (1 Krl 7, 14). Biblijne opisy miay na celu podkres´lic´ umiejetnos´c´ i wytrwa-os´c´ ludzi zajmuj acych sie kowalstwem28. W Pierwszej Ksiedze Samuela znalaza sie jednak wiadomos´c´, ze „nie byo kowala we wszystkiej ziemi izraelskiej, bo Filistyni zapobiegli, aby snadz´ Hebrajczycy nie uczynili miecza albo oszczepu” (1 Sm 13, 19). Lecz juz po zdobyciu Jerozolimy przez Nabu-chodonozora uprowadzono do niewoli „wszystkich mezów meznych siedem tysiecy, a rzemies´lników i s´lusarzy tysi ac” (2 Krl 24, 16). Ws´ród nich zapew-ne byli kowale, jako ze konnica, która bya juz w armii Salomona, musiaa korzystac´ z usug tych rzemies´lników.
25C a r o l u s M a g n u s, De imaginibus, PL 98, 1147.
26„Quod si forte Dominicae passionis effigiem liniamentis expressam conspicatur fidelis
anima, compungitur; si quanta sancti pertulerunt in suis corporibus cruciamina quantaque vitae eternae perceperunt praemia conspicit, vitae melioris observantiam arripit; si quanta sunt in coelis gaudia quantaque in Tartareis flammis cruciamenta intuentur, spe de bonis actibus suis animatur et de peccatorum suorum consideratione formidine concutitur”. T e o f i l P r e z-b i t e r, Diversarum Artium Schedula i inne s´redniowieczne zbiory przepisów o sztukach rozmaitych, przek. i oprac. S. Kobielus, Kraków 20092, Wstep do Ksiegi III, s. 55.
27 B. C a l a t i, R. G r e g o i r e, A. B l a s u c c i, Historia duchowos´ci, t. IV,
Duchowos´c´ s´redniowiecza, prze. K. Franczyk, J. Serafin, Kraków 2005, s. 86.
Praca kowali – panów ognia, jak ich nazywano29, bya od dawna wielce ceniona, a ich samych uznawano za czarowników30. Kowal miesza materia-y, a to wzbudzao podejrzenia. W Ksiedze Kapan´skiej zabrania sie równiez mieszania byda, ziarna, przedzy do tkania szat (Kp 19, 19; Pwt 22, 11)31. Jednak autor Ksiegi Syracha pozytywnie scharakteryzowa trud i artystyczn a prace kowala: „Podobnie kowal, siedz acy przy kowadle i przypatruj acy sie robocie zelaznej; para ognista upali ciao jego, biedzi sie gor acem od komina; gos mota odnawia ucho jego, a na wizerunku naczynia oko jego; serce swe zwróci na ukon´czenie robót, a czuwaniem swym ozdobi az do doskonaos´ci” (Syr 38, 30-31). Mesjan´skie proroctwo Izajasza speni sie miedzy innymi wtedy, gdy narody „przekuj a miecze swe na lemiesze, a wócznie swe na sierpy; nie podniesie miecza naród przeciw narodowi, ani nie bed a wiecej c´wiczyc´ sie do boju” (Iz 2, 4,)32. Posannictwo proroków kontynuowali Apostoowie i ich nastepcy. Dla Rabana Maura kowal symbolizowa zakon s´wietych kaznodziejów, którzy siedz ac przy kowadle, to jest w trudzie obec-nego zycia, przygotowuj a zbroje duchowe, pomoce w goszeniu sowa Boze-go, i ucz a jak oprzec´ sie mocno pokusom odwiecznych nieprzyjació, herety-ków, sekt i przewrotnych filozofów33.
Kanonik regularny, Gerhoh z Reichersbergu (ok. 1093-1169), porówna Boga do kowala pisz ac, ze tak jak kowal najpierw mot lub inne narzedzie przygotowuje, a nastepnie z nim wspódziaa, tak Bóg najpierw inspiruje do-br a woln a wole, a nastepnie j a wspiera, aby z nim wspópracowaa34.
29M. E l i a d e, Kowale i alchemicy, prze. A. Leder, Warszawa 2007, s. 83. 30M. P a s t o u r e a u, S´redniowieczna gra symboli, prze. H. Igalson-Tygielska,
War-szawa 2006, s. 221; J. le G o f f, Kultura s´redniowiecznej Europy, prze. H. Szuman´ska-Gros-sowa, Warszawa 1970, s. 214.
31P a s t o u r e a u, dz. cyt., s. 195.
32M. P o p r z e d z k a, Kuz´nia. Mit. Alegoria. Symbol, Warszawa 1972, s. 136-137. 33 Per fabrum ferrarium idem qui in architecto, hoc est ordo sanctorum praedicatorum
exprimitur, qui juxta incudem, hoc est, juxta durum praesentis vitae laborem sedens, arma spiritalia, documenta videlicet divina scribendo atque docendo fabricat, quatenus contra hostis antiqui tentamenta suos fortiter dimicare doceat, et haereticorum atque philosophorum sectas perversas devitare, atque persecutorum minas contemnere faciat. R a b a n u s M a u r u s, Commentaria in Ecclesiasticum, PL 109, 1036.
34Sicut enim artifex ferrarius primo vel malleum, vel aliud instrumentum operatur, deinde
per instrumentum operatur, et instrumentum cooperatur: sic Deus primo bonam voluntatem libero arbitrio inspirat, et postea bonae voluntati aspirat, ut operetur, sibique illam, et per illam operanti cooperetur. G e r h o h u s R e i c h e r s p e r g e n s i s, Commentarius aureus in Psalmos et cantica ferialia, PL 193, 648.
Ambiwalentna postawa wobec kowali, ludzi, którzy pracuj a z ogniem i niszcz a ksztaty, aby powoac´ nowe, wynikaa bezpos´rednio z ich powi aza-nia ze s´wiatem podziemnym: ogniem piekielnym, magi a i demonami35, a na-wet z samym diabem36. W mitologii sowian´skiej zanotowano przekonanie, ze w czasie burzy kowal powinien niezwocznie przerwac´ prace, w przeciw-nym razie w kuz´nie moze uderzyc´ piorun37.
Kowal pracowa w zelazie, materiale uwazanym za najbardziej zdradliwy z metali. Dominikanin, Tomasz z Cantimpré, nazwa go ferrum dolosissi-mum38. Lecz w wielu wierzeniach, zdaniem M. Eliadego, zelazo byo „nasy-cone poteg a s´wietos´ci”39. Franciszkan´ski encyklopedysta, Bartomiej Anglik (zm. 1272 r.), w dziele De proprietatibus rerum wskaza na zelazo jako nie-zwykle cenny surowiec: „[...] jest ono dla czowieka pozyteczniejsze niz zoto, choc´ istoty chciwe poz adaj a zota bardziej niz zelaza. Bez zelaza lud nie mógby sie bronic´ przed swoimi nieprzyjaciómi ani narzucic´ wspólnego prawa; niewinni s a w stanie obronic´ sie dzieki zelazu, a bezwstyd zoczyn´ców jest karany zelazem. Takze i kazda praca reczna wymaga uzycia zelaza, bez którego nikt nie mógby uprawiac´ ziemi ani zbudowac´ domu”40.
Zawód kowala by przeciwstawiany cies´li, poniewaz ten ostatni pracowa w materiale szlachetnym, zywym i czystym, zas´ zelazo byo materiaem prze-ciwstawianym drewnu. W tradycji chrzes´cijan´skiej Jezus uznawany by za cies´le, syna cies´li (Mk 6, 3; Mt 13, 55)41. W s´redniowieczu metal traktowa-no jako wywodz acy sie z czelus´ci ziemi, z ognia i niemal z pieka. Drewno
35P. K o w a l s k i, Leksykon znaki s´wiata. Omen, przes ad, znaczenie, Warszawa 1998,
s. 246.
36E l i a d e, dz. cyt., s. 110. 37K o w a l s k i, dz. cyt., s. 248 38P a s t o u r e a u, dz. cyt., s. 94. 39E l i a d e, dz. cyt., s. 25.
40Usus ferri utilior enim homini idest pluribus quae usus auri, quamvis plus diligatur auri
species ab avaris. Sine ferro enim respublica tute non agitur quia sine eius metu securitas ab hostibus non habetur. Ferro communis iustitia regitur tuetur innocentia et improborum audacia ferri metu coercent. Sine ferro nullum fere opus mechanicum vix perficitur, nullum edificium construitur, agricultura nullatenus exercetur. De proprietatibus rerum Bartholomei Anglici Ordinis Minorum, Impressus Argentine, 1505, Liber XVI, XLV, tum. za: L e G o f f, dz. cyt., s. 213.
41P a s t o u r e a u, dz. cyt., s. 93-94. W Wulgacie uzyte zostao sowo faber –
rze-mies´lnik, lecz w stosunku do Józefa i Jezusa tradycja uznaa to za zawód cies´li. Jednak Izydor z Sewilli w traktacie Regula monachorum zapisa: Et Joseph justus, cui virgo Maria desponsata exstitit, faber ferrarius fuit – „I Józef Sprawiedliwy, któremu Dziewica Maria zosta pos´lubio-na, by kowalem”. PL 103, 561.
zas´ kojarzyo sie z Drzewem Krzyza42. S adzono równiez, ze zelazo nie po-winno byc´ stosowane samo. Nalezao je aczyc´ z drewnem, które oczyszczao go z negatywnego oddziaywania43.
Wedug Hugona z klasztoru s´w. Wiktora do sztuk mechanicznych nalezaa armatura, do której jako materia do obrabiania nalezay: kamien´, drewno, metale, piasek i glina. Metale obrabiali kowale motami. Jak podaje Hugon: Fabrilis dividitur in malleatoriam, quae feriendo massam in formam redi-git44 Kowal kuje motem i otrzymanemu materiaowi nadaje ksztat. Przy-kadem moze byc´ ilustracja z dziea Guiarda des Moulins, Grande Bible Historiale Complétée, na której ukazano zotnika-kowala wykuwaj acego ze zota wyobrazenie idola (il. 08).
SYMBOLIKA KOWADA (incus, incudis)
Kowado jest kolejnym elementem, który moze miec´ okres´lone znaczenie w konteks´cie krzyzowania. Kowado, powiada s´w. Hieronim w Komentarzu do Ksiegi Hioba, wprawdzie uderza, lecz nie wydobywa ksztatu, poozony na nim metal poskramia, lecz ono samo pozostaje nieruchome. Takim jest diabe. Bowiem groz´by wiernych lekcewazy, sowa proroków rozbija, zwy-ciestwa meczenników odrzuca, dlatego pozostaj ac nieugiety, twardy i hardy skazany jest na wieczne meki45. Równiez Raban Maur porównuje szatana do kowada: Kowadem jest szatan, jak wspomina Ksiega Joba, gdyz jest przeznaczony na uderzenia przez ca a wiecznos´c´46. S´wiety Hieronim twier-dzi, ze serce Joba stwardniao ws´ród przeciwnos´ci jak kamien´, i trwa on niezmordowany jak kowado47.
Kowado, jako narzedzie suz ace do obróbki metali, byo aczone z moca-mi pozaludzkimoca-mi. Izajasz pisze o Bogu: „Oto ja stworzyem kowala rozdmu-chuj acego wegle w ogniu i wyjmuj acego narzedzia na robote swoj a” (Iz 54,
42P a s t o u r e a u, dz. cyt., s. 93. 43L e G o f f, dz. cyt., s. 213.
44H u g o d e S. V i c t o r e, Eruditio didascalica, PL 176, 760-761.
45Incus namque caeditur, sed non producitur, superjecta edomat, immobilis autem ipsa
consistit: talis diabolus est. Fidelium enim increpationibus tunditur, prophetarum dictis caedi-tur, martyrum victoria elidicaedi-tur, sed manens rigidus, durus, indomitus, aeternis addictus est poenis. H i e r o n y m u s S t r i d o n e n s i s, Commentaria in Job, PL 26, 793.
46 Incus est diabolus, ut in Job: «Et stringet quasi malleatoris incus» quod aeternae
damnationis tunsionibus diabolus traditus est. R a b a n u s M a u r u s, Allegoriae in uni-versam sacram scripturam, PL 112, 970.
47 [Job] Cor ejus obduruit sicut lapis, et stat sicut incudo infatigabilis. H i e r o n
16). W innym miejscu podaje informacje o zawodzie kowala jako czowieka, który wyrabia bozki, lecz nie ma znajomos´ci prawdziwego Boga (Iz 44, 10 nn.)48. Mitologiczny syn Zeusa i Hery, Hefajstos, zosta skazany na pra-ce w podziemnej kuz´ni. Wykuwa tam dla Zeusa pioruny i naprawia rydwany dla Heliosa. Kowal, uderzaj ac motem w kowado, imituj ac gest poteznego bóstwa, stawa sie takze w jakis´ sposób jego pomocnikiem49.
W jednym z Listów s´w. Hieronim pisa: „Temu bowiem, kto dobrowolnie idzie na meke, potrzeba niezomnos´ci i mestwa. Dlatego powiedzia Bóg do Ezechiela: „Synu czowieczy, z niedz´wiadkami mieszkasz, nie bój sie ich” (Ez 2, 6) i: „Umocniem oblicze twoje i uczyniem oblicze twoje miedziane, a czoo twoje zelazne” (Ez 3, 8-9), aby móg sie opierac´ jak najtrwalsze kowado, gdyby przypadkiem przeciw niemu powsta mot wszystkiej ziemi i aby móg go kruszyc´. O tym mocie czytamy: „Jako zamany jest i skruszo-ny mot wszystkiej ziemi” (Jer 50, 23)50.
S´redniowieczny anonimowy autor napisa, ze Jezus, swoje nagie ciao niczym kowado udostepni cierpliwie uderzeniom kowali51. Kowado byo symbolem nieustepliwos´ci, jak pisa Raban Maur, i susznie Lewiatan porów-nany zosta do kowada, gdyz my stale przes´ladowani przez niego spajamy sie, a on zas´, uderzany, nigdy nie przeksztaci sie w uzyteczne naczynie52.
SYMBOLIKA MOTA (malleus)
Do kucia na kowadle suzy mot, i to narzedzie nalezao do sfery sacrum53. Mot od pradawnych czasów by przede wszystkim narzedziem kowali i symbolem aktywnos´ci. By takze atrybutem mitycznego Hefajstosa, etruskiego demona s´mierci i german´skiego bóstwa burz oraz piorunów, Thora. Ponadto jego ksztat zblizony do litery „tau” implikowa krzyz-tau54. Mot, lecz juz w rozwinietej alegoryce okresu nowozytnego, by rozumiany jako
48 M. L u r k e r, Sownik obrazów i symboli biblijnych, prze. K. Romaniuk, Poznan´
1989, s. 95.
49E l i a d e, dz. cyt., s. 29, 104.
50 H i e r o n i m, List CXXI, Do Algazji, w: H i e r o n i m, Listy, t. III, prze.
J. Czuj, Warszawa 1954, s. 168.
51[Jesus] et nudum corpus quasi incudem malleatorum ictibus patienter explicuit. Auctor
incertus, In coena Domini, PL 184, 952.
52Recte ergo Leviathan iste incudi comparatus est: quia nos illo persequente,
componi-mur: ipse autem semper percutitur, et in vas utile nunquam mutatur. R a b a n u s M a u-r u s, De univeu-rso, PL 111, 559.
53E l i a d e, dz. cyt., s. 27.
narzedzie wyzwalania za. On wykuwa miecze i wszelkiego rodzaju bron´, która wyrz adzaa ludzkos´ci wiele za55.
Wedug Izydora z Sewilli motek zwie sie tak dlatego, ze uderza i rozci aga to, co jest gor ace i miekkie56. Mot wystepuje w biblijnych opisach, których cel stanowio przeprowadzenie zmian. Sowo Boga w przepowiadaniu proro-ków byo niczym uderzenia mota zmierzaj ace do zmiany postepowania czo-wieka (Jr 50, 23)57.
SYMBOLIKA GWOZ´ DZI (clavi)
Juz w Starym Testamencie znajduj a sie wyrazenia, s´wiadcz ace o metafo-rycznym znaczeniu gwoz´dzi. Gwoz´dzie suzyy do przytwierdzenia czegos´ lub wzmocnienia (Iz 41, 7). Ilustruje to fragment z Ksiegi Eklezjastesa 12, 11: „Sowa medrców s a jak os´cienie i jak gwoz´dzie geboko wbite”. Sowa Bald-wina (zm. 1190), biskupa z Canterbury, dotycz ace Sowa Bozego, s a jakby komentarzem do powyzszego cytatu: „Kiedy to Sowo przemawia, Jego gos przenika serce jak ostra strzaa wysana z uku mocarza, i jak gwoz´dzie wbi-jane geboko, dosiega najskrytszych tajników duszy”58.
Chrystus by przybijany do drzewa krzyza przez trzech mezczyzn. Jeden przybija nogi, zas´ dwaj inni rece. Stosowanie gwoz´dzi w krzyzowaniu, a ich liczba nie jest w tym miejscu istotna, pos´wiadcza rzymska literatura pogan´-ska. Antyczny pisarz Titus Maccius Plautus w dziele Strachy stwierdzi, ze skazaniec by przybijany do drzewa krzyza czterema gwoz´dz´mi59.
Co do liczby gwoz´dzi, którymi przybito do krzyza ciao Chrystusa, to potrydencki teolog, Jan Molanus, w dziele dotycz acym ikonografii s´wietych obrazów, wydanym w Lowanium w 1570 r., pos´wieci osobne paragrafy temu zagadnieniu, a takze dotycz acemu gwoz´dzi uzytych dla otrów. Stwierdzi przy tym, ze istnieje wiele obrazów Chrystusa Ukrzyzowanego czterema gwoz´dz´mi i ze niekiedy stopy przebite dwoma gwoz´dz´mi nie maj a za
pod-55P o p r z e d z k a, dz. cyt., s. 134.
56 Malleus vocatur, quia dum quid calet et molle est, caedit et producit. I s i d o r u s
H i s p a l e n s i s, Etymologiae, PL 82, 671.
57Sownik symboliki biblijnej, oprac. L. Ryken, J. C. Wilhoit, T. Longman. prze. Z.
Kos´-ciuk, Warszawa 1998, s. 531; H i e r o n i m, List CXXI Do Algazji, w: H i e r o n i m, Listy, t. III, s. 168.
58Cyt. za: Liturgia godzin, t. IV, Poznan´ 1988, s. 361.
59Ubi sunt isti plagipatide, ferritribaces viri, vel isti qui hosticas trium nummum causa
subeunt sub falas, ubi quinis aut denis hastis corpus transfigi solet? Ego dabo ei talentum, primus qui in crucem excucurrerit; sed ea lege, ut offigantur bis pedes, bis bracchia. T i t u s M a c c i u s P l a u t u s, Mostellaria, II, I, (356-360, wg Musaios 2002A-Los Angeles.
parcie nic innego jak tylko gwoz´dzie. Doda takze, ze zwolennicy tej opcji kieruj a sie domysem, a nie histori a. W kon´cu uzna obecnos´c´ tak trzech jak i czterech gwoz´dzi za jednakowo prawdopodobn a60.
Niemiecki filozof i teolog, Gabriel Biel (1425-1495), cztery gwoz´dzie uwaza za symbole czterech cnót kardynalnych61. Specyficzny ksztat gwoz´-dzia, jego funkcja przebijania i przymocowywania, predestynoway go do umieszczania ws´ród przedmiotów o charakterze sakralnym. Pliniusz Starszy pisa, ze zelazne ostrze, a zwaszcza gwoz´dzie wyrwane z grobu, s a skutecz-nym s´rodkiem przeciw szkodliwym truciznom, nocskutecz-nym niedorzecznos´ciom i innym dolegliwos´ciom62.
W niektórych mitologiach Euroazji wspomina sie o tzw. „gwoz´dziu s´wia-ta”, „gwoz´dziu kosmicznym” jako jednym z wariantów „osi s´wiata” czy „drzewa kosmicznego”, które aczy ziemie z niebem63. W chrzes´cijan´stwie tym elementem jest krzyz. On, jak pisze Julius Firmicus Maternus, podtrzy-muje machine nieba, wzmacnia fundamenty ziemi, przyci aga do siebie ludzi i wiedzie do zycia64.
Gwoz´dzie traktowane byy jako element apotropaiczny i magiczny. Jak pisze J. M. Frazer „gwoz´dzie wbite w ózko tarasuj a elfom droge do kobiet w poogu i do ich niemowl at”65. W innym miejscu wspomina o zakazie, przypisywanym Pitagorasowi, ze nie wolno przebijac´ s´ladu stóp czowieka gwoz´dziem66. Jednak znalezienie zardzewiaego gwoz´dzia na drodze miao przynies´c´ szczes´cie67.
W ceremoniale pos´wiecenia paschau w Wielk a Sobote celebrans wbija w Pascha piec´ gwoz´dzi (gron zywicznych), które miedzy innymi symbolizuj a
60J. v a n M o l a n u s, Traité des saintes images, t. II, Paris 1996, s. 52. 61Tamze.
62Medicina e ferro est et alia quam secandi. Namque et circumscribi circulo terve
cir-cumlato mucrone et adultis et infantibus prodest contra noxia medicamenta, et praefixisse in limine evulsos sepulchris clavos adversus nocturnas lymphationes, pungique leviter mucrone, quo percussus homo sit, contra dolores laterum pectorumque subitos, qui punctionem adferant. P l i n i u s S e c u n d u s, Naturalis historia, 34, 151.
63K o w a l s k i, dz. cyt., s. 162.
64 Quapropter lignum crucis coeli sustinet machinam, terrae fundamenta corroborat,
affixos sibi homines ducit ad vitam. J u l i u s F i r m i c u s M a t e r n u s, De errore profanarum religionum, PL 12, 1041.
65J. G. F r a z e r, Zota ga az´, prze. H. Krzeczkowski, Warszawa 1996, s. 197. 66Tamze, s. 65.
piec´ ran Chrystusa, lub piec´ uderzen´68. U Sowen´ców chrzan, który umie-szcza sie w wielkanocnej s´wieconce symbolizuje gwoz´dzie, którymi zosta ukrzyzowany Chrystus69.
ZAKON´ CZENIE
Dlaczego zestawiono te dwie tradycje pitagorejsk a i biblijn a w scenie krzyzowania? Dopatrywano sie tutaj pewnego podobien´stwa na paszczyz´nie metaforycznej. Uderzenia motków podczas odkuwania gwoz´dzi kojarzyy sie s´redniowiecznym autorom z uderzeniami motków Tubalkaina. Bya to pewne-go rodzaju concordia Novi et Veteris Testamenti. W ukazywaniu tej prefigu-racji siegnieto równiez do historii Pitagorasa. By to takze przykad na funk-cjonuj ace w s´redniowieczu, a póz´niej jeszcze w renesansie, sformuowanie: concordia lub consonantia divi Moysi et divini Platonis. Istniaa bowiem tradycja, ze Platon, bed ac w Egipcie zetkn a sie z Mojzeszem i od niego przej a pewne elementy, które zamieszczone w Timajosie sprawiy, ze dzieo to, jedyne zreszt a znane w s´redniowieczu, jak s adz a niektórzy badacze, na-zwane zostao pogan´sk a Genesis. Obecnos´c´ zas´ mys´li i dzie Platona, na przykad w Citeaux, nie bya skutkiem szkolnej pilnos´ci, lecz obecnos´ci a religijn a, jak pisa francuski dominikanin, Marie-Dominique Chenu70.
Miejscem wyobrazen´ tego rodzaju krzyzowania Chrystusa, w którym wystepoway wszystkie powyzsze elementy, byo w wiekszos´ci malarstwo rekopis´mienne, freski, rzadko rzez´ba. Ilustracje towarzyszyy edycjom komen-tarzy do Psalmów, Z ywotów Jezusa, prac mistyków oraz takich dzie, jak Speculum humanae salvationis, Concordia caritatis, gównie w s´rodowiskach monastycznych. Lubowaa sie w nich póz´nogotycka poboznos´c´ pasyjna. Ilu-stracje w tych dzieach stay sie równiez s´wiadectwem mozliwos´ci zapisu zasyszanych melodii za pomoc a nut – „ze suchu na papier”71. Notker Bal-bulus, benedyktyn z Sankt Gallen, zyj acy w VIII w., zapisa w swoim Liber
68 Infigit enim ipsi cereo dyaconus quinque grana thuris in modum crucis. […] Que
grana thuris significant aromata que mulieres emerunt ut ingerent crucifixum. […] Vel quinque grana significant quinque plagas in cruce receptas. G u i l e l m u s D u r a d u s, Rationa-le divinorum officiorum, Argentine 1501, VI, f. CLXXXIX r.
69wg http://www.miasto-info.pl/myslenice/jak-wielkanoc-swietuja-inne-narody 70L e c l e r c q, dz. cyt., s. 326.
71A. W i l s o n - D i c k s o n, Historia muzyki kos´cielnej, prze. M. Wis´niewska,
sequentiarum znamienne sowa: „Gdy byem jeszcze w modym wieku, zleca-no mi czesto do zapamietania dugie melodie, które umykay z mego niestae-go serca. Zacz aem sie zatem zastanawiac´, w jaki sposób mógbym je wszyst-kie utrwalic´ w pamieci”72. I aby je atwiej zapamietac´ zacz a podkadac´ pod nie teksty – wyjas´nia dalej73.
W nastepnych epokach równiez ilustrowano prace kowali i zapis brzmienia ich motów za pomoc a nut, na co wskazuje miedzioryt z Cyclopisches Ham-mer Tricinium, Andreasa Kohla, z okoo 1655 r. (il. 9). Jan Biaostocki, odnosz ac sie do miniatury z Biblii Pockiej, w pewien sposób podsumowuje funkcje muzyki: „Ów roman´ski „koncert kameralny” to [...] summa musicae – sztuki najwyzej chyba przez s´redniowiecze cenionej, jako ze ona jedna jest wspóln a wszystkich elementów s´wiata zasad a”74.
SPIS ILUSTRACJI
1. Jubal, Speculum humanae salvationis, GKS 80 2, fol. 47v., wg http://www.kb.dk/perma-link/2006/manus/219/eng/47+verso/?var=, dostep 18.09.2010.
2. Drzeworyt z Flores musicae omnis cantus Gregoriani, Hugo Spechtshart z Reutlingen (z ok. 1285-1360), edycja z 1492 r., wg http://www.leidenuniv.nl/fsw/verduin/ghio/speculum.htm, dostep 18.09.2010.
3. Wbijanie gwoz´dzi oraz Tubalkain z Jubalem w kuz´ni. Speculum Woodcuts and Miniatures, Chapter XXII, s. 186. A Medieval Mirror, Bibliothèque Royale, Ms. 9249–50.
4. Tubal i Jubal, Speculum Humanae Salvationis, Gl. Kgl. Saml. 79 2º, f. 55r., ok. 1430, wg http://www.kb.dk/permalink/ 2006/manus/218/eng/55+recto/?var=, dostep 18. 09. 2010 5. Speculum humanae salvationis, ok. 1450, Haga, MMW 10b34, fol. 23v., wg
http://www.kb.-nl/manuscripts/show/text/ 10+B+34/page/10, dostep 18. 09. 2010
6. Krzyzowanie i odkuwanie gwoz´dzi, Heller Hours, Berkeley, University of California, Berke-ley, Bancroft Library BANC MS UCB 150, fol. 48v., wg http://app.cul.columbia.edu-:8080/exist/ scriptorium/individual/CU-BANC-7.xml, dostep18. 09. 2010
7. Dawid z muzykami, Biblia Pocka, 1 po. XII w., Pock, Muzeum Diecezjalne, fot. S. Ce-gowski.
8. Odkuwanie idola, Guiard des Moulins, Grande Bible Historiale Complétée, The Hague, MMW, 10 B 23, f. 19v., Paryz, ok. 1371-1372 r., wg http://www.kb.nl/manuscripts/show/i-mages_text/10+B+23/page/6, dostep 18. 09. 2010
72Cum adhuc juvenculus essem et melodiae longissimae saepius memoriae commendatae
instabile corculum aufugerent, coepi tacitus mecum volvere quonam modo eas potuerim colli-gare. N o t k e r u s B a l b u l u s, Sequentiae, PL 131, 1003.
73Por. W i l s o n - D i c k s o n, Historia muzyki kos´cielnej, s. 56. 74B i a o s t o c k i, dz. cyt., s. 178.
9. Miedzioryt, Cyclopisches Hammer Tricinium, Andreas Kohl, ok. 1655, Nürnberg, Germani-sches Nationalmuseum, Graphische Sammlung, Inv.-Nr. HB 2117, wg http://www.bildin-dex.de, dostep 18. 09. 2010.
THE CONCORDIA NOVI ET VETERIS TESTAMENTI IN ITS JUXTAPOSITION OF ILLUSTRATIONS: THE HITTING OF THE HAMMERS OF TUBAL-KAINA
AND THE HAMMERING OF THE NAILS INTO THE HANDS AND FEET OF CHRIST DURING THE CRUCIFIXION
S u m m a r y
In the Gospels relating the passion of Christ, there is no description of the act of nailing Him to the cross with nails, but there are clearly other biblical testimonies that nails were used for the crucifixion. In many representations, parallel to the nailing of the members of Christ to the cross or raising it with His body, we find placed alongside it, the scene of hammering iron with hammers by Tubal-Kain for the purpose of drawing out the appropriate tones. He hits on the anvil, while Jubal makes a notation of the tones. With this type of illustration, the sound of the hammers during the crucifixion of Christ meets with the sound of the hammers hitting the anvil. Hence, painting and music meet in the iconography of the crucifixion of Christ. It was a sort of Concordia Novi et Veteris Testamenti. In showing this prefiguration, there is also a going back to the history of Pythagoras. It was also an example for the functio-ning in the Middle Ages, and still later in the Renaissance, of the formulation of the Concor-dia divi Moysi et divini Platonis.
Sowa kluczowe: sztuka s´redniowiecza, pasja, kowal, Tubal-Kain. Key words: medieval art, passion, blacksmity, Tubal-Kain.
