ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LVIII, zeszyt 6 – 2010
Marie-Anne P a v e a u, Georges-Élia S a r f a t i, Wielkie teorie jĊzykoznawcze. Od jĊzykoznawstwa historyczno-porównawczego do pragmatyki, przekđad I.
Pie-chnik, Kraków: Wydawnictwo FLAIR 2009, ss. 300
Autorzy publikacji, cenieni profesorowie jĊzykoznawstwa, podjĊli trud przy-gotowania publikacji zawierającej zarys najwaĪniejszych „Ğwiatowych” teorii jĊzykoznawczych. Wiele miejsce poĞwiĊcili w niej jĊzykoznawstwu francus-kiemu. Trudno siĊ temu dziwiü, skoro wykđadają na francuskich uniwersyte-tach (Uniwersytet w Amiens, Uniwersytet w Clermont-Ferrand II) oraz publi-kują w jĊzyku francuskim1.
Omawiana rozprawa skđada siĊ z jedenastu rozdziađów. Ukazuje rozwój jĊ-zykoznawstwa od czasu, gdy William Jones (1746-1794) odkryđ podobieĔstwa miĊdzy sanskrytem, greką i đaciną, poprzez wiek XIX i rozwój jĊzykoznaw-stwa historyczno-porównawczego aĪ do najnowszych teorii jĊzykoznawczych. W opinii Gabriela Bergounioux wyksztađcenie siĊ jĊzykoznawstwa jako nauki byđo moĪliwe dopiero wtedy, gdy opis jĊzyka za pomocą „analizy wewnĊtrz-nej” przestađ wystarczaü i siĊgniĊto w badaniach do komparatywizmu, czyli porównywania z innym jĊzykami. PodobieĔstwo sanskrytu do đaciny i greki pozwoliđo pierwszym komparatystom wysunąü hipotezĊ o pochodzeniu jĊzy-ków „od Indii po SkandynawiĊ” z jĊzyka „indoeuropejskiego”, „który jest nie-znany, ale dostĊpny przez rekonstrukcjĊ” (s. 16). Ponadto, porównując
san-1 Przykđadowe publikacje Autorów dzieđa: M-A. P a v e a u, Les prédiscours. Sens, mémoire,
cognition, Paris 2006; t aĪ, La langue française. Passions et polémiques, avec Laurence Rosier, Paris 2008; G.-É. S a r f a t i, Dire, agir, définir, dictionnaires et langage ordinaire, préface de O. Ducrot, L’Harmattan, Paris 1995, col. Logiques sociales; t e nĪ e, Précis de pragmatique, A. Colin, Paris 2002, col. 128.
skryt z jĊzykami europejskimi, moĪna byđo okreĞliü analogiĊ miĊdzy nimi oraz ich ewolucjĊ2.
W rozdziale 1. Autorzy wiele miejsca poĞwiĊcają badaczom niemieckim: Friedrichowi Schlegelowi, Jacobowi Grimmowi, Franzowi Boppowi czy Wil-helmowi Humboldtowi. Ten ostatni doszukiwađ siĊ w jĊzyku „czĊĞci historii rodzaju ludzkiego” (s. 21). Ponadto jĊzyk, bĊdący przede wszystkim dziađa-niem i tworzedziađa-niem (energeia), miađ đączyü pđaszczyznĊ duchową z dającą siĊ zaobserwowaü „materią dĨwiĊkową”. Z kolei August Schleicher powođađ do Īycia „prajĊzyk” (Ursprache), starając siĊ zrekonstruowaü jĊzyk praindoeuro-pejski3. Ponadto naukowoĞü jĊzykoznawstwa miađa braü siĊ z powiązaĔ z
na-ukami przyrodniczymi. JĊzyki w jego opinii to naturalne i Īywe organizmy, które „niezaleĪnie od woli ludzkiej a wedđug okreĞlonych praw, rodzą siĊ, rosną, rozwijają siĊ, starzeją siĊ i umierają” (s. 28). Traktowađ on jĊzyk jako realizacjĊ myĞli w formie dĨwiĊkowej.
Rozdziađ 2. Wielkich teorii jĊzykoznawczych… zawiera m.in. poglądy
mđo-dogramatyków. Rozpatrywane do tej pory pochodzenie jĊzyka stađo siĊ „nie-naukowe”, zaĞ prajĊzyk okazađ siĊ zwykđym mitem. Ogromną wagĊ zaczĊto przywiązywaü do fonetyki („prymat mowy nad pismem”). Obiektem badaĔ stađy siĊ gđoski, a pismu zarzucono „zwodniczoĞü”. Sđowa miađy byü „ciągđą serią nieskoĔczenie wielu dĨwiĊków”. Z kolei litery jedynie w niedoskonađy sposób oddawađy „pewne charakterystyczne cechy tej serii” (s. 38). W roz-dziale tym zawarto równieĪ rozwaĪania nad funkcją i naturą jĊzyka oraz statu-sem jĊzykoznawstwa. Odniesiono siĊ m.in. do przemyĞleĔ Williama D. Whit-neya. Dokonađ on rozróĪnienia miĊdzy jĊzykiem jako „talentem wrodzonym” a jĊzykiem jako „produktem nabytym”. OczywiĞcie, ludzie mają „wđadzĊ mó-wienia”, ale nikt nie rodzi siĊ jako mówiący. Co odróĪnia porozumiewanie siĊ ludzi oraz zwierząt? W opinii Whitneya zdolnoĞü do porozumiewania siĊ zwie-rząt wynikađa przede wszystkim z instynktu. Natomiast „Ğrodek” komunikacji ludzkiej „we wszystkich swoich czĊĞciach jest dowolny i umówiony” (s. 49).
Rozdziađ 3. omawianej ksiąĪki jest poĞwiĊcony przede wszystkim francus-kiemu poglądowi na jĊzykoznawstwo historyczno-porównawcze. Warto wspom-nieü tutaj Antoine Meilleta (1866-1936), który zwracađ uwagĊ m.in. na spo-đeczny wymiar rzeczywistoĞci jĊzykowej: „Pod innym wzglĊdem, rzeczywi-stoĞü jĊzyka jest spođeczna: wynika ona […] z tego, Īe jest ona Ğrodkiem ko-2 Por. T. M i l e w s k i, JĊzykoznawstwo, Warszawa 1975, s. 127-202 (rozdz. JĊzykoznawstwo
historyczne).
munikacji pomiĊdzy czđonkami jednej grupy, a od Īadnego czđonka tej grupy nie zaleĪy jej modyfikowanie” (s. 72).
Autorzy publikacji w rozdziađach 4. i 5. skupiają siĊ na twórczoĞci jednego z najwiĊkszych Ğwiatowych jĊzykoznawców, „ojca strukturalizmu”, a miano-wicie na poglądach Ferdynanda de Saussure’a. W rozdziale 4. analizują pod-stawowe koncepcje zawarte w Kursie jĊzykoznawstwa ogólnego. De Saussure
rozróĪniđ mowĊ (langage), mówienie (parole) oraz jĊzyk (langue). Ten ostatni, traktowany jako „wytwór spođeczny, którego istnienie pozwala jednostce na wykonywanie zdolnoĞci mówienia” (s. 78), jest przedmiotem jĊzykoznaw-stwa. Z kolei mowa „zakđada jedynie, Īe istoty ludzkie mówią” (s. 78), Īe jest to „zdolnoĞü, jaką odziedziczyliĞmy od natury” (s. 78). Kolejna czĊĞü rozdzia-đu jest poĞwiĊcona przede wszystkim koncepcji znaku. Rozdziađ 5. jest nato-miast w pewnym sensie analizą recenzji dzieđa de Saussure’a oraz jego wpđy-wu choüby na psychomechanikĊ jĊzykową Gustave Guillaume’a.
W rozdziale 6. zaprezentowano m.in. „tezy praskie”, które dađy początek „praskiej fonologii”. Uwypukliđy jedną z cech jĊzyka, a mianowicie jego ce-lowoĞü, oraz przedkđadađy analizĊ synchroniczną nad diachroniczną. Ponadto rozróĪniđy fonetykĊ i fonologiĊ. Pierwsza traktuje dĨwiĊk jako zjawisko fi-zyczne, z kolei druga zwraca uwagĊ na jego funkcjĊ (fonem). Oprócz tego poruszyđy problem funkcji jĊzykowych z uwzglĊdnieniem jĊzyka „poetyc-kiego i literac„poetyc-kiego”. Ten ostatni, odpowiedzialny za „intelektualizacjĊ”, „wy-raĪa Īycie kultury i cywilizacji” (s. 138-139). Kolejna czĊĞü rozdziađu poĞwiĊ-cona jest problematyce fonetyki i fonologii w ujĊciu Nikođaja Trubieckiego oraz fonemowi. Ma on jedną zasadniczą funkcjĊ, a mianowicie umoĪliwia rozróĪnianie znaczeĔ na podstawie przeciwieĔstwa dĨwiĊkowego o charakte-rze dystynktywnym (s. 146). Trubiecki zwróciđ równieĪ uwagĊ na ewolucjĊ systemu fonologicznego, która „ma jakiĞ sens, wewnĊtrzną logikĊ, którą fo-nologia historyczna ma za zadanie wydobyü” (s. 148).
Rozdziađ 7. uwypukla francuską myĞl funkcjonalistyczną obejmującą zađo-Īenia Szkođy Praskiej i strukturalizmu de Saussure’a. Autorzy zapoznają czy-telnika z koncepcjami André Martineta, dotyczącymi m.in. podwójnej artyku-lacji czy skđadowych jĊzykoznawstwa: fonematyki, monematyki, systematyki, skđadni, morfologii oraz aksjologii. Rozdziađ ten prezentuje równieĪ spojrze-nie socjo-funkcjonalne na jĊzyk autorstwa Michaela Hallidaya oraz poetykĊ Romana Jacobsona, który đączyđ w swoich badaniach literaturĊ i jĊzykoznaw-stwo (metafora, metonimia, ekwiwalencja, wieloznacznoĞü).
Rozdziađ 8. Wielkich teorii jĊzykoznawczych… dotyczy przede wszystkim
podej-Ğciem do jĊzyka, traktowanym przez Leonarda Bloomfielda jako zachowanie, które moĪna badaü w sposób „zewnĊtrzny”, poniewaĪ dane wewnĊtrzne mogą okazaü siĊ jedynie „zđudzeniem”. NastĊpnie przedstawiony jest sđynny schemat „bodziec–reakcja” (S-r-s-R). Bloomfield w opisie jĊzyka odrzucađ historycyzm, funkcjonalizm oraz saussurowskie signifié. Ponadto Autorzy publikacji zapo-znają czytelnika z poglądami Kennetha Pike’a, w pewnym sensie kontynua-tora myĞl Bloomfielda. Traktowađ on jĊzyk jako jedno z zachowaĔ ludzkich, które moĪna obserwowaü poprzez siĊgniĊcie do Ğwiata zewnĊtrznego. Omó-wiona zostađa równieĪ definicja tagmemu, rozumianego przez Pike’a jako „po-wiązanie specyficznej funkcji gramatycznej z klasą elementów, które przyj-mują tĊ funkcjĊ” (s. 184). Z pewnoĞcią nie mogđo zabraknąü w tym rozdziale omówienia gramatyki transformacyjno-generatywnej Noama Chomsky’ego4.
W rozdziale 9. poruszono problematykĊ „jĊzykoznawstwa mówienia”, trak-towanego jako alternatywa dla „jĊzykoznawstwa jĊzyka”. JĊzyk moĪe byü trak-towany jako „zbiór znaków formalnych”, ale nie moĪna pomijaü jego manife-stowania siĊ w „Īywej komunikacji”. Odchodzi siĊ od pojmowania jĊzyka jako abstrakcyjnego systemu, a zwraca siĊ uwagĊ na wypowiedzenie z jego wymia-rem spođecznym, które kreuje prawdziwą rzeczywistoĞü jĊzyka (s. 199). Podsta-wową jednostką na pđaszczyĨnie wypowiadania jest zdanie, traktowane jako „Īycie jĊzyka w dziađaniu” (s. 200), istniejące tylko w momencie wypowiadania.
Rozdziađ 10. w wiĊkszoĞci poĞwiĊcono lingwistyce tekstu. Po krótkim wstĊpie dotyczącym „historii i geografii lingwistyki tekstu” Autorzy poruszają problematykĊ tekstu i dyskursu. Ten ostatni definiowany jest „tekst + warunki produkcji sđownej” (s. 218), czyli nic innego jak tekst w kontekĞcie. NastĊpnie przedstawiono zagadnienie gramatyki tekstu w ujĊciu Teuna van Dijka. Opiera siĊ ona na gramatyce zdania. Van Dijk rozróĪniđ w strukturze tekstowej trzy poziomy: poziom mikrostrukturalny, makrostrukturalny oraz superstruktural-ny. Oprócz tego omówione zostađy mechanizmy spójnoĞciowe tekstu, czyli kohezja i koherencja. Poruszono równieĪ problematykĊ progresji tematycznej, a dokđadniej – tematu i rematu, oraz zaprezentowano historiĊ analizy dyskursu5.
Rozdziađ 11. dotyczy „pragmatyki jĊzyka”, czyli – jak zauwaĪają Autorzy publikacji – nauki kontekstu. RozwaĪania otwiera teoria aktów mowy Johna Austina. Trudno tutaj nie wspomnieü o wypowiedzeniach konstatywnych i
per-4 Rzeczowa analiza teorii Chomsky’ego w: Psycholingwistyka, red. J. B. Gleason, N. B.
Rat-ner, GdaĔsk 2005, s. 35-44.
5 Por. uwagi na temat dyskursu w: Mađa Encyklopedia Przekđadoznawstwa, red. U. D
formatywnych czy lokucji, illokucji oraz perlokucji6. NastĊpnie analizowana
jest teoria Herberta Paula Grice’a, m.in. koncepcja znaczenia nienaturalnego (non-natural meaning). Rozdziađ zawiera równieĪ teorie przeciwne poglądom Austina, np. pragmatykĊ kognitywistyczną Dana Sperbera i Deirdre Wilsona.
NaleĪy dodaü, Īe Autorzy publikacji nie ograniczają siĊ jedynie do refero-wania teorii jĊzykoznawczych. Pozwalają sobie równieĪ na ich interpretacjĊ. Nie chcąc byü posądzonymi o zbyt daleko idący subiektywizm, zapoznają czytelnika równieĪ z cytatami z tekstów Ĩródđowych. DziĊki temu ma on szansĊ na wypracowanie wđasnego poglądu na daną kwestiĊ. Sensowne byđo równieĪ wprowadzenie zađoĪeĔ alternatywnych (tzw. recepcja krytyczna) wzglĊdem omawianego w danym rozdziale problemu czy teorii.
NaleĪy dodaü, Īe ksiąĪka opatrzona jest bogatą bibliografią, obejmującą wiĊkszoĞü najwaĪniejszych dzieđ jĊzykoznawczych. Pomocny dla czytelnika z pewnoĞcią okaĪe siĊ równieĪ indeks nazwisk i nazw.
KsiąĪkĊ Wielkie teorie jĊzykoznawcze… naleĪy traktowaü przede wszyst-kim jako podrĊcznik akademicki. Z pewnoĞcią okaĪe siĊ bardzo pomocna na wykđadach z jĊzykoznawstwa, szczególnie studentom romanistyki. Nie pomija przecieĪ francuskojĊzycznego dorobku jĊzykoznawczego. Opracowanie moĪe okazaü siĊ równieĪ przydatne nauczycielom jĊzyków obcych, przygotowują-cych rozprawy czy referaty naukowe dotyczące problematyki jĊzykoznawczej i glottodydaktycznej.
Arkadiusz PiĊtak
CzĊstochowa
6 TeoriĊ Austina na pđaszczyĨnie translatorycznej poruszono równieĪ w publikacji: R. S t o l z e,
