View of Appendix to the Planned Catalogue of Artistic Works of Cyprian Norwid, or a Few Words about the Graphic Works from the Collection of the National Museum in Poznań

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI KULTUROZNAWCZE Tom V, numer 3 – 2014. AGNIESZKA SALAMON-RADECKA *. ANEKS DO PROJEKTOWANEGO KATALOGU DZIE PLASTYCZNYCH CYPRIANA NORWIDA CZYLI S ÓW KILKA O GRAFIKACH ZE ZBIORÓW MUZEUM NARODOWEGO W POZNANIU. Punktem wyjcia niniejszego eseju s dwa, jak sdz, niezmiernie wane dla rozwoju bada nad fenomenem Norwida-plastyka teksty: Hanny Widackiej Grafika Cypriana Norwida1 oraz Edyty Chlebowskiej Projekt katalogu dzie plastycznych Cypriana Norwida2, pierwszy opublikowany w 1986 r., drugi prawie dwadziecia lat pó niej – w 2003 r. Artyku Hanny Widackiej, mimo wzrastajcego w ostatnich latach zainteresowania spucizn plastyczn Norwida, pozostaje cigle fundamentalnym tekstem dotyczcym jego graficznego œuvre. Autorka przedstawia w nim uporzdkowane w kolejnoci chronologicznej wszystkie znane obecnie graficzne kompozycje artysty. Opieraa si jednak gównie na kolekcji przechowywanej w Bibliotece Narodowej, niekiedy tylko wspominajc o odbitkach znajdujcych si w innych zbiorach publicznych, gównie za w oddziaach Muzeum Narodowego w Krakowie oraz w Warszawie. Czytelnik nie odnajdzie w tekcie Widackiej informacji istotnych dla odtworzenia praktyki warsztatowej mistrza, czyli chociaby danych o wielkoci nakadu poszczególnych kompozycji ani te o cechach indywidualnych kolejnych odbitek, takich jak niuanse kolorystyczne, rodzaj papieru, na którym zostay wykonane, rónego rodzaju inskrypcjach, take autorskich i – co istotne Mgr AGNIESZKA SALAMON-RADECKA – adiunkt w Gabinecie Rycin Muzeum Narodowego w Poznaniu; adres do korespondencji: Muzeum Narodowe w Poznaniu, Al. Marcinkowskiego 9, 61-745 Pozna; e-mail: aga@mnp.art.pl 1 H. W i d a c k a. Grafika Cypriana Norwida. „Studia Norwidiana” 3-4 : 1985-1986 s. 153-180. 2 E. C h l e b o w s k a. Projekt katalogu dzie plastycznych Cypriana Norwida. „Studia Norwidiana” 20-21 : 2002-2003 s. 113-161..

(2) 68. AGNIESZKA SALAMON-RADECKA. z punktu widzenia bada nad recepcj plastyki Norwida – ewentualnych znaków kolekcjonerskich, równie informacji o proweniencji poszczególnych zachowanych egzemplarzy. Dlatego te, zakadajc, e specyfik tej dziedziny twórczoci jest równolege funkcjonowanie wielu oryginaów tej samej kompozycji (którymi s poszczególne odbitki wykonane z jednej matrycy), konieczne byoby uzupenienie tekstu Hanny Widackiej o dokadne ju opisy zachowanych odbitek. Z tego te wzgldu, wychodzc naprzeciw postulatom Edyty Chlebowskiej, wyraonym w drugim przywoywanym artykule, a dotyczcym sporzdzenia katalogu dzie plastycznych Norwida3, proponuj z caoci jego spucizny artystycznej wyodrbni cz graficzn i potraktowa j zgodnie ze standardami waciwymi dla katalogów obejmujcych tego rodzaju twórczo, opisujc tym samym wszystkie stany oraz zachowane odbitki konkretnej kompozycji. Pozwoli to, mam nadziej, w peni doceni rang take tej dziedziny sztuki uprawianej przez Norwida. Nie roszczc sobie pretensji do sporzdzenia takiego katalogu (a ju na pewno nie w ramach tego artykuu), chciaabym przedstawi odbitki pominite przez Hann Widack, a przechowywane obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu (dalej skrót: MNP)4. W drugiej czci tekstu zaprezentuj wnioski, do jakich doprowadziy mnie próby wyjanienia proweniencji dodatkowych egzemplarzy litografii Norwida znajdujcych si w omawianych zbiorach. Poszczególne odbitki przedstawione zostan ze wzgldu na ich pochodzenie i przynaleno do kolekcji (take zamknitych), jakie obecnie przechowywane s w poznaskiej placówce. Ze zbiorów Muzeum Wielkopolskiego (1919-1939), bezporedniego poprzednika MNP, pochodz dwie grafiki zakupione w 1923 r.5 od Wadysawa 3. Edyta Chlebowska szczliwie ukoczya opracowywany z ogromnym pietyzmem i zaangaowaniem katalog. Druk pierwszego z szeciu tomów zaplanowany jest na jesie tego roku. Mimo to mam nadziej, e moje uwagi wyraone w niniejszym artykule nie strac na aktualnoci i wnios kilka nowych elementów do refleksji nad dzieem plastycznym Norwida. 4 Ponadto w zasobach Gabinetu Rycin MNP znajduje si obecnie sze rysunków piórkiem autorstwa Norwida. Cztery z nich.: Satan (1851, MNP Gr 576), Le proprietaire du Grand Cafe de Caprice (1862, MNP Gr 577), La Confiance (1864, MNP Gr 578) oraz Dwaj kelnerzy z kawiarni Kaprys (1862, MNP Gr 579) pochodz z przekazu Centralnego Zarzdu Muzeów i Ochrony Zabytków z 1956 r. W 1968 r. zakupiono od osoby prywatnej jeszcze jedn prac zatytuowan Ko (1868, MNP Gr 1080). Z kolei rysunkowe Popiersie starca z profilu (1849, MNP Gr 643) naleao pierwotnie do kolekcji gouchowskiej. 5 Ksiga nabytków Muzeum Wielkopolskiego 1923-1925. Pozna: Archiwum MNP A 1506..

(3) ANEKS DO PROJEKTOWANEGO KATALOGU DZIE PLASTYCZNYCH NORWIDA. 69. Klugera (1879-1953)6 z Krakowa: Modlitwa dziecka 7 (znana te pod tytuem Paraboli o wiecy pod korcem) z 1855 r. oraz odbitka drugiego stanu ostatniej Norwidowskiej akwaforty: Dialog zmarych. Rembrandt. Phidias8 z 1871 r. Pierwsza wykonana zostaa brzow farb (miejscami tonowana na pycie) na biaym, grubym maszynowym papierze bez znaków wodnych. Na rewersie znajduje si nierozszyfrowany numer naniesiony fioletowym oówkiem kopiowym: XVI.b.2. Druga praca, równie w tonach brzowych na biaym bardzo grubym papierze maszynowym bez znaków wodnych, opatrzona zostaa oprócz sygnatury z pyty take pieczci autorsk: CNORWID, odbit czarnym tuszem na awersie pod kompozycj9. Do nabytków Muzeum Wielkopolskiego nale take litografie piórkowe z 1861 r.: Solo (znana równie pod tytuem Melancholia)10 i Scherzo 11, wykonane w Paryu w Zakadzie Litograficznym Saint Aubin. Zakupione zo6. Lekarz, kolekcjoner i bibliofil, wspózaoyciel i aktywny czonek dziaajcego od 1922 r. krakowskiego Towarzystwa Mioników Ksiki. W latach 1925-1926 redaktor organu prasowego tego towarzystwa, zatytuowanego „Silva rerum. Miesicznik Towarzystwa Mioników Ksiki z Krakowa”. B. S z o r n e l - D b r o w s k a. Towarzystwo Mioników Ksiki w Krakowie w latach 1922-1939. Kraków: Towarzystwo Mioników Historii i Zabytków Krakowa 2001 s. 28, 175, 251-254. Edward Chwalewik w swoim fundamentalnym dziele powiconym polskiemu kolekcjonerstwu wspomina, e Wadysaw Kluger zbiera take tzw. nowoczesn grafik polsk i posiada m.in. prace Feliksa Jasiskiego (1862-1901), Leona Wyczókowskiego (18521936) oraz Józefa Pankiewicza (1866-1940), poza tym rysunki Jana Matejki (1838-1893), Leona Wyczókowskiego i Stanisawa Wyspiaskiego (1869-1907). Niestety Chwalewik nie pisze, czy przy okazji artystycznych zainteresowa Klugera w spektrum jego uwagi znajdowaa si take plastyczna spucizna Norwida. E. C h w a l e w i k. Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamitek przeszoci w ojczynie i na obczynie… T. 1: (A-M). Warszawa–Kraków: Wydawnictwo J. Mortkowicza, Towarzystwo Wydawnicze w Warszawie 1926 s. 251. 7 Akwaforta z ruletk i such ig, wymiary odcisku pyty: 15,8u10,3 [cm], karty: 22,3u15,6 [cm], nr inw. MNP G 10110 (por. W i d a c k a. Grafika Cypriana Norwida s. 161). 8 Akwaforta z such ig, wymiary odcisku pyty: 16,8u12,4 [cm], karty: 36u27,2 [cm], nr inw. MNP G 10111 (por. W i d a c k a. Grafika Cypriana Norwida s. 174-175). 9 Tak sam pieczci oznaczona jest take odbitka przechowywana w Bibliotece Narodowej (Norwid – artysta. W 125 rocznic mierci poety. Red. K. Trybu, W. Ratajczak, Z. Dambek. Pozna: Wydawnictwo Poznaskiego Towarzystwa Przyjació Nauk 2008 s. 153). W zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie znajduje si odbitka teje pracy (nr inw. MNW, Gr.Pol. 1727) opatrzona na dole pod kompozycj suchym tokiem o analogicznym ksztacie i napisie: C.NORWID (I. J a k i m o w i c z. Pi wieków grafiki polskiej. Warszawa: Muzeum Narodowe w Warszawie 1997 poz. 382 il. 90). 10 Wymiary kompozycji: 20,2u26,6 [cm], karty: 23,8u29 [cm], nr inw. MNP G 10112 (por. W i d a c k a. Grafika Cypriana Norwida s. 168-169). 11 Wymiary kompozycji: 20,5u27,7 [cm], karty: 23,2u30,5 [cm], nr inw. MNP G 10113 (por. W i d a c k a. Grafika Cypriana Norwida s. 167) ..

(4) 70. AGNIESZKA SALAMON-RADECKA. stay od nieznanego oferenta w 1927 r. wraz z innymi, dziewicioma, niestety niezidentyfikowanymi pracami, zapisanymi w Ksidze nabytków Muzeum Wielkopolskiego jako: „zbiór sztychów i reprodukcji nieokrelonych polskich artystów, razem jedenacie obiektów”12. Uzupenia ten zespó trzecia litografia – L’Écho des Ruines 13 niewiadomego pochodzenia14. Wszystkie trzy prace wykonano na cienkim, gadkim maszynowym papierze bez znaków wodnych, biaym, w zimnym, zielonkawym tonie. Jedyny powojenny zakup do MNP to litografowane przez Norwida, jak zakada Widacka, plansze wydane w 1857 r. w Paryu pod wspólnym tytuem apigrosz. Szkice obyczajowe 15, nabyte 25 maja 1950 r. od inyniera Mogilnickiego z Poznania16. Z kolekcji gouchowskiej, stworzonej przez Iz Czartorysk-Dziaysk (1830-1899), pochodz trzy tzw. paryskie akwaforty: dwie datowane na 1850 r.: wity Józef ciela 17 i Nie byo dla nich miejsca w gospodzie18 oraz Wskrzeszenie azarza 19 z 1852 r. Pierwsza z nich opatrzona zostaa pod kompozycj odautorsk dedykacj dla kolekcjonerki, wykonan zbrzowiaym ju atramentem, o nastpujcej treci: w Józef Ciela – prac rcznych patron/X. Izabelli Czartoryskiej 20. Wszystkie trzy prace odbite zostay na takim samym szarym, kaszerowanym papierze, co – biorc pod uwag wspo-. 12. Ksiga nabytków Muzeum Wielkopolskiego 1926-1927. Pozna: Archiwum MNP A 1508. Wymiary kompozycji: 12,5u19,4 [cm], karty: 25,1u32,3 [cm], nr inw. MNP G 10114 (por. W i d a c k a. Grafika Cypriana Norwida s. 167). 14 W inwentarzu muzealnym, sporzdzanym sukcesywnie od 1950 r., w rubryce „pochodzenie” istnieje jedyny zapis: „zastane w muzeum”, co wiadczy jedynie o tym, e grafika ta trafia do zbiorów muzealnych przed 1945 r., niestety w nieustalonych do dzisiaj okolicznociach. 15 MNP G 22177. 16 Sprawozdanie z posiedzenia Komisji Zakupów Muzeum Wielkopolskiego z dnia 18.XI.1949 r. Komisja Zakupów. Zaatwione 20.12.1948 – 18.08.1951. Pozna: Archiwum MNP A 1/102 k. 210-211. Niestety nie udao mi si ustali niczego wicej na temat sprzedajcego. 17 Mikki werniks, wymiary odcisku pyty: 18,2u11,5 [cm], karty: 36,4u25,6 [cm], nr inw. MNP G 2385, dawny numer: R 5138 (por. W i d a c k a. Grafika Cypriana Norwida s. 158-159). 18 Akwaforta, wymiary odcisku pyty: 21,5u27,3 [cm], karty: 25,5u36,8 [cm], nr inw. MNP G 2384, dawny numer: R 5137 (por. W i d a c k a. Grafika Cypriana Norwida s. 157-158). 19 Akwaforta, wymiary odcisku pyty: 21u5,7 [cm], karty: 43,4u30,8 [cm], nr inw. MNP G 2386, dawny numer: R 5139 (por. W i d a c k a. Grafika Cypriana Norwida s. 159-160). 20 Dedykacja podobnej treci: „Pani Ko mian, patrona robót rcznych, powicam. 1850” znajdowaa si take na odbitce, jak Norwid podarowa Zofii Ko mianowej (1824-1853), obecnie w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie (C. N o r w i d. Pisma wszystkie. Zebra, tekst ustali, wstpem i uwagami krytycznymi opatrzy J.W. Gomulicki. T. VIII: Listy 1839-1861. Warszawa: PIW 1971 s. 494; Cyprian Norwid. Wystawa w 125 rocznic urodzin. Warszawa: Muzeum Narodowe w Warszawie 1946 poz. 520). 13.

(5) ANEKS DO PROJEKTOWANEGO KATALOGU DZIE PLASTYCZNYCH NORWIDA. 71. mnian dedykacj – wskazywa moe na to, e wykonane zostay z pierwotnym przeznaczeniem na podarunek dla ksiniczki Czartoryskiej, mniej wicej w tym samym czasie (po 1852 r.?). Pó niejsza hrabina Dziayska cieszya si szczególnymi wzgldami artysty, czego dowodzi fragment jego listu z poowy grudnia 1861 r., skierowanego do ksicia Wadysawa Czartoryskiego (1828-1894), w którym poeta pisa: „Dostojna Siostra Ksicia pani hr. Dziayska sama rysuje, a utwory moje maj t smutn stron dotd, i tylko dla dotykajcych si sztuki bywaj dostpne” 21. Wspomniane prace trafiy do Muzeum Wielkopolskiego wraz z czci kolekcji graficznej przekazanej do poznaskiej placówki jako depozyt w maju 1934 r. na skutek zabiegów ówczesnego dyrektora Nikodema Pajzderskiego (1882-1940)22. Status depozytu ma równie przywieziony do muzeum przez Niemców podczas ostatniej wojny zbiór graficzny Poznaskiego Towarzystwa Przyjació Nauk (dalej skrót: PTPN). Naley do niego staloryt wykonany przez Józefa Bogdana Dziekoskiego (1816-1855) wedug rysunku Norwida23, przeznaczony na okadk Lirenki – tomiku poetyckiego Teofila Lenartowicza (1822-1893), wydanego w 1855 r. w Poznaniu nakadem Jana Konstantego upaskiego (1804-1883). Dwie inne grafiki zwizane z nazwiskiem Norwida, a znajdujce si jeszcze w latach trzydziestych XX wieku w kolekcji PTPN-u, zaginy podczas ostatniej wojny. Byy to: drzeworyt Obrona Jasnej Góry 24, wykonany na podstawie rysunku Norwida przez Jeana Lacoste’a (1809-1866) w Paryu w 1852 r., wpisany pod pozycj 3903 w ocalaym Katalogu rzeczowym zbioru graficznego Towarzystwa Przyjació Nauk25, oraz litografia Scherzo 26, noszca numer 3906. 21. PWsz VIII s. 458. Zachowany w zbiorach MNP jedyny rysunek opatrzony znakiem wasnociowym kolekcji gouchowskiej – Popiersie starca z profilu (domniemany autoportret Norwida) z 1849 r. – Rysunek piórkiem, brzowym (zbrzowiaym?) tuszem na papierze, sygnowany monogramem wizanym: CN i datowany: 1849, wymiary karty: 26,6u20,7 [cm], nr inw. MNP Gr 643 – wiadczy moe o tym, e pierwotnie w zbiorach Dziayskiej znajdoway si te rysunki Norwida. 22 Depozyt ksit Czartoryskich na Gouchowie. Pozna: Archiwum MNP A 1276 k. 11. A. S a l a m o n - R a d e c k a. Grafiki Józefa Pankiewicza w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu, czyli o tym czego i z jakich powodów nie kolekcjonowano w Muzeum Wielkopolskim 1919-1939. W: Nowoczesno kolekcji. Red. T.F. de Rosset, A. Kluczewska-Wójcik, K. Lewandowska. Toru: Wydawnictwo Naukowe UMK 2010 s. 54-55. 23 Staloryt (partie ta) i akwaforta (motyw gówny) na stalowej pycie na szarym papierze, wymiary karty: 18,4u11,5 [cm] (odcisk pyty obcity), nr inw. TPN 197 (dawny numer TPN 3904) (por. W i d a c k a. Grafika Cypriana Norwida s. 176). 24 Por. Tame. 25 Katalog rzeczowy zbioru graficznego II Tow. Przyj. Nauk w Poznaniu. Obejmuje ryciny od 3027-8687. Pozna: Archiwum MNP A 2974..

(6) 72. AGNIESZKA SALAMON-RADECKA. Prawdziw niespodziank27 jest liczba zachowanych w zbiorach PTPN-u odbitek dwu najsynniejszych chyba litografii Norwida: Solo – 25 egzemplarzy 28, wpisanej do wspomnianego wyej katalogu29 pod numerem 3907, oraz L’Écho des Ruines – 26 egzemplarzy30, noszce numer 3905! Niestety kolejno wpisów w zachowanym tomie nie odzwierciedla chronologii powstawania kolekcji PTPN-u. Nie zawiera on równie danych dotyczcych proweniencji. Zamiast tego odnajdziemy w nim zagadkow informacj o liczbie dubletów – w zbiorach PTPN-u miao si znajdowa po jednym dublecie dwu pierwszych litografii oraz dwa dodatkowe egzemplarze Solo. Wspomniane 51 odbitek opatrzonych jest na rewersie okrg, wykonan fioletowym tuszem pieczci Biblioteki PTPN-u. Najprawdopodobniej jednak piecz ta pochodzi z okresu ju powojennego, a litografie zostay ni oznaczone w trakcie odbywajcego si w latach pidziesitych spisu31. Wszystkie odbitki trzech litografii Norwida przechowywane obecnie w MNP wykonane zostay na takim samym papierze maszynowym – cienkim, biaym w zimnym, zielonkawym tonie, bez znaków wodnych, co moe wskazywa, e pochodz one z jednego nakadu drukowanego w tym samym czasie. Na podobnym papierze odbity zosta jedynie jeden z egzemplarzy Solo przechowywanych w Bibliotece Narodowej 32. Pozostae – dwie odbitki Solo, trzy kompozycji Scherzo oraz jedna L’Écho des Ruines – wykonane zostay ju na innych papierach 33. Przebadanie odbitek zachowanych w rónych zbiorach publicznych (a jeliby si udao, to take prywatnych) pod wzgldem wykorzystanego papieru przyniosoby zapewne kilka kolejnych 26. Por. przypis 11. W tym miejscu chciaabym bardzo serdecznie podzikowa Pani Annie Marii Woliskiej, której zainteresowanie poznaskimi litografiami Norwida stao si inspiracj moich poszukiwa, które doprowadziy ostatecznie do powstania tego artykuu. 28 Por. przypis 10. Nr inw. TPN 3726, kolejne egzemplarze maj numery od TPN 5634 do TPN 5657, pierwotnie zapisane byy pod jednym numerem inwentarzowym jako dublety! 29 Katalog rzeczowy zbioru graficznego. 30 Por. przypis 13. Nr inw. TPN 3727, kolejne numery: TPN 5658-5682, wczeniej – podobnie jak odbitki Solo – take zapisane pod jednym numerem inwentarzowym. 31 Informacja uzyskana od Pani Katarzyny Nowackiej-Gieszczyskiej z Gabinetu Rycin MNP oraz Pani Joanny Pietrowicz z Biblioteki PTPN-u. 32 Nr inw. G. 4419. 33 Scherzo: G.4422, G.4423 – papier maszynowy w odcieniu kremowym, bez znaków wodnych (G.4425 – taki sam, zdublowany na cienki karton); Solo – G.4420 – papier maszynowy, biay w ciepym, kremowym tonie, bez znaków wodnych, G.4421 – odbitka kolorowana akwarel, bez adresu zakadu litograficznego (avant la lettre) papier maszynowy – kremowy; L’Écho des Ruines – G.4418 – papier maszynowy, biay, bez znaków wodnych. Za informacje na temat litografii ze zbiorów Bibliotek Narodowej bardzo dzikuj Pani Agacie Pietrzak. 27.

(7) ANEKS DO PROJEKTOWANEGO KATALOGU DZIE PLASTYCZNYCH NORWIDA. 73. wniosków pozwalajcych, by moe, na odtworzenie historii caego nakadu, jak i oszacowanie jego wielkoci. Jednake ju tak dua liczba znanych odbitek wskazuje na wyjtkowe miejsce litografii w œuvre Norwida, szczególnie jeli pamitamy, e inne swoje grafiki artysta odbija w znacznie mniejszych, liczcych czasem tylko kilka egzemplarzy nakadach34. Pytanie o pochodzenie poznaskiego zespou litografii Norwida, o drog, jak przeby musiay z paryskiego zakadu St. Aubin do stolicy Wielkopolski, stao si pretekstem do bliszego zajcia si wspomnianymi kompozycjami. Niestety jak dotd nie udao si znale odpowiedzi na to, wydawaoby si, zasadnicze i w sumie proste pytanie. Podejmowane przy tej okazji rónorakie tropy, prowadzce w ostatecznym efekcie donikd, pozwoliy jednak poczyni par ciekawych spostrzee na temat Norwidowskich litografii, którymi chciaabym si teraz podzieli, dokadajc swoj cegiek do bogatej literatury powiconej wspomnianym pracom (zob. Bibliografia). Przede wszystkim warto zwróci uwag na specyficzny status litografii jako techniki graficznej okoo poowy XIX wieku. Wynaleziona pod koniec XVIII wieku, w latach szedziesitych XIX stulecia uchodzia cigle jeszcze, mimo rozpowszechniania si ju fotograficznych metod, za cakiem niez technik reprodukcyjn. Decydowaa o tym zarówno atwo opracowania matrycy, jak stanowi odpowiednio przygotowany kamie litograficzny, na którym mona byo bezporednio narysowa majc ulec zwielokrotnieniu kompozycj, równie moliwo wykonania w zasadzie nieograniczonej liczby tej samej jakoci odbitek. Zasadniczo jednak odmawiano litografii walorów artystycznych i wykorzystywano j do masowych (w pojciu dziewitnastowiecznym oczywicie) publikacji. Na pocztku lat szedziesitych XIX wieku, kiedy to Norwid wykona swoje prace, pisano m.in.: „Litografia, ten handlowy rodek reprodukcji dzie sztuki, nigdy nie potrafi zastpi rytownictwa” 35 czy te: Przy tak wysoko posunitem jak dzisiejsze drzeworytnictwie i doskonaoci fotograficznej, litografia osta si nie moe ani powinna; pojmuj j w zastosowaniu do biletów wizytowych, zaprosze weselnych, pogrzebowych i innych radosnych lub smutnych okolicznoci […] ale w sztuce prawdziwej nie ma dla niej dzi miejsca36. 34. Mimo popularnoci graficznego œuvre Norwida w cigu ostatnich lat, nikt z badaczy jak dotd nie policzy wszystkich zachowanych odbitek jego kompozycji, chociaby tych znajdujcych si w polskich zbiorach publicznych. 35 Chodzi o litograficzne reprodukcje obrazów. L.S. Wystawa obrazów Towarzystwa Sztuk Piknych w Krakowie. „Tygodnik Ilustrowany” 5 : 1862 nr 140 s. 219. 36 M. S z y m a n o w s k i. Listy z Wystawy Paryzkiej. Cz. III. „Tygodnik Ilustrowany” 15: 1867 nr 398 s. 226..

(8) 74. AGNIESZKA SALAMON-RADECKA. Przy atwoci powielania i moliwoci osignicia, jak ju wspomniano, nieograniczonej liczby tej samej jakoci odbitek, litografia moga by stosowana do rozpowszechniania wszelkiego rodzaju druków popularnych i propagandowych. Rozpatrujc miejsce litografii w spuci nie graficznej Norwida, od razu naley zaznaczy, e jest to miejsce szczególne – nie s to takie same prace, jak niskonakadowe kompozycje opracowane w szlachetnych, metalowych technikach. S to raczej, uywajc sów samego Norwida zaczerpnitych z jego Autobiografii, „publikowane rysunki”37, operujce odmiennymi – bardziej charakterystycznymi dla jego rysunków – rodkami formalnymi 38. Charakteryzuj je bowiem szkicowo, nerwowo kreski oddajca z powodzeniem temperament rysownika, brak niuansów tonalnych – jedynie kontrast czerni kreski i bieli ta, ale te, co ciekawe, wprowadzenie barwnych plam w zachowanych odbitkach kolorowanych akwarel. Zastosowana przez autora technika graficzna nie miaa stanowi o walorach artystycznych tych prac, wrcz przeciwnie – bya przede wszystkim najlepszym sposobem na ich multiplikowanie. Ale te cel powstania wysokonakadowych litografii musia by zasadniczo odmienny ni cel unikatowych odbitek akwafortowych. Szukajc odpowiedzi na pytanie o ów cel, bdce zarazem pytaniem o strategi obran przez Norwida, trzeba przypomnie histori zwizan z chyba najsawniejsz jego grafik – litografi Solo. Jak skdind wiadomo, paczk zawierajc prace przesa Norwid okoo 23 listopada 1861 r. do mieszkajcego w Warszawie swego modszego brata, Ksawerego (1825-1864). Ju 30 listopada Ksawery donosi Cyprianowi, e zawarto przesyki zatrzymana zostaa przez carsk cenzur. Szczególne zaniepokojenie wzbudzio za Solo, którego: nie chc […] wyda z Cenzury, jak chyba ze zoeniem deklaracji, pod najsurowsz osobist odpowiedzialnoci, e dla siebie go zatrzymam i rysunku tego sprzedawa ani rozdawa nie bd39.. 37. Nieznana autobiografia Cypryana Norwida. Oprac. F. Kopera. „Wiadomoci Numizmatyczno-Archeologiczne” 3 : 1897 nr 4 szp. 357. Oryginalne, piórkowe szkice stanowice wzór dla litografii nie zachoway si. Bardzo moliwe wic, e Norwid wykona je bezporednio na kamieniu litograficznym. 38 O zastosowanej w przypadku litografii „techniki rysunku […] charakterystycznej dla dojrzaej twórczoci plastycznej Norwida” pisaa ju E. Chlebowska w artykule „Echo ruin”, „Scherzo”, „Solo” – wanitatywny „tryptyk” Norwida. W: Symbol w dziele Cypriana Norwida. Red. W. Rzoca. Warszawa: Wydzia Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego s. 236. 39 PWsz VIII s. 575..

(9) ANEKS DO PROJEKTOWANEGO KATALOGU DZIE PLASTYCZNYCH NORWIDA. 75. Sam poeta w par dni pó niej komentowa cae zdarzenie w licie do Mariana Sokoowskiego z 7 grudnia 1861 r.: Cenzura warszawska zaaresztowaa paki zawierajce moj rycin Solo – i pod najsurowszymi karami odpowiedzialnoci osobistej zakazane jest nie tylko rycin t publicznie sprzedawa, ale nawet prywatnie rozpowszechnia40.. Okoo poowy grudnia ofiarowa za na went polsk organizowan przez Czartoryskich w Paryu sto egzemplarzy Solo, wspominajc przy tej okazji perturbacje zwizane z carsk cenzur sprzed paru tygodni41. Nie wiadomo, co ostatecznie stao si z wysanymi do Warszawy litografiami. Czy wróciy do Parya, a cz z nich pojawia si na wspomnianej wencie czy na dobre utkny w cenzurze? A moe odebra je Ksawery, wstrzymujc si z dystrybucj do bardziej sprzyjajcych czasów? Opis caego zajcia, z podaniem dokadnej liczby przesanych do Warszawy prac, pojawi si take w „Dzienniku Poznaskim”. W numerze datowanym na 11 grudnia 1861 anonimowy korespondent donosi: w tych dniach w Warszawie zabrano pak sztychów Cypriana Norwida i pod najsurowszemi kary takowe sprzedawa zabroniono. Sztychy te s egzemplarzami ryciny w Paryu odbitej, a której pierwsze egzemplarze w ministerium francuskiem zoone zostay do bibliotek i zastrzegy przeto autorowi wasno we wszystkich ucywilizowanych krajach. Jak dalece za cenzura jest dziwaczn, to z samej treci ryciny tak straszliwie wzbronionej, wida. Rycina ta bowiem przedstawia posta niewieci. Instrumenta muzyczne caej orkiestry otaczaj j i uciszone s w spoczynku. Grupy tych instrumentów w mroku pospnym, sabo ksiycem owiecone, cz si z falami morza. Z dala wida krajobraz i powalone drzewa. Jest to fantazja; jest to jakoby sonata Bethowenowskiego stylu. Artysta nazwa j S o l o. Sto pidziesit egzemplarzy tej ryciny cenzura warszawska pochwyciwszy, pod gro nemi karami zastrzega, aby nikt nie way si podobnego 42 utworu sprzedawa, ani nawet prywatnie podarowa .. Jednoczenie jest to jedyny „oficjalny” przekaz dotyczcy wysokoci przesanego do Warszawy nakadu Solo43. Reasumujc mona by uzna hipotetycznie, e ze 150 odbitek litografii, wysanych do Warszawy w listo40. Tame. PWsz VIII s. 458. 42 „Dziennik Poznaski” 3:1861 nr 284 s. 2. 43 W tekstach ródowych wymieniana jest za kadym razem jedynie Solo. Poznaski fragment wikszego nakadu L’Écho des Ruines moe wskazywa jednak, e artysta wysa do Warszawy take wiksz liczb odbitek i tej litografii, nic nie wiadomo natomiast o ewentualnym nakadzie Scherza. 41.

(10) 76. AGNIESZKA SALAMON-RADECKA. padzie 1861 r., 100 wrócio niebawem do Parya i zostao podarowanych przez autora na went organizowan przez Czartoryskich, natomiast reszta – 50 egzemplarzy – pozostaa w dalszym cigu w Warszawie albo te „rozesza si” i czciowo trafia take do Poznania44. Próbujc rozwika tajemnic litografii, trzeba zwróci uwag na kilka okolicznoci. Przede wszystkim naley pamita, e Norwid wysa je do Warszawy w momencie do specyficznym. Po mierci cara Mikoaja I (1796-1855) i, w rok pó niej, namiestnika Paskiewicza (1782-1856) nastpi niedugi, jak si miao wkrótce okaza, okres liberalizacji ycia w Królestwie Polskim. Ogoszono amnesti, co spowodowao powrót zesaców syberyjskich i dostp szerszych mas spoecznych do szczegóów ka ni i ycia na Syberii45. Zelaa take cenzura carska, chocia – jak to okrela Ludwik Jenike (1818-1903), redaktor „Tygodnika Ilustrowanego”: Pomimo […] swobodniejszego tchnienia, które od marca 1861 r. w prasie warszawskiej powiao, niepodobna byo nawet zamarzy o wystpowaniu z odsonit przybic; musiano ucieka si do aluzji, alegoryi, omawia46.. Jednake na skutek rozruchów zwizanych ze zbliajc si okrg rocznic wybuchu powstania listopadowego (29 XI) sytuacja powoli zaczynaa si zmienia na gorsze – 13 pa dziernika wprowadzono w Królestwie stan wojenny i, co naturalne w takim momencie, cenzura carska ponownie si zaostrzya47. Mikoaj Pawliszczew (1802-1879), sporzdzajcy dla cara cotygodniowe raporty o sytuacji w Królestwie Polskim, w sprawozdaniu za okres od 20 do 27 listopada wspomina m.in.: „Z okazji 29 listopada tajni agenci dali o sobie zna za pomoc podrzuconego plakatu Do braci, piknie o d l i t o g r a f o w a n e g o [podkr. AS-R] na welinowym papierze” 48, by dalej 44 Oczywicie nie mona wykluczy, e poznaskie litografie pochodz z zespou przekazanego przez Norwida na went polsk organizowan w Hotelu Lambert. Istotne bowiem w kontekcie omawianych problemów wydaj si by kontakty czonków PTPN-u z przedstawicielami paryskich rodowisk emigracyjnych, szczególnie za przyjacielskie stosunki, jakie czyy wieloletniego prezesa towarzystwa Augusta Cieszkowskiego (1814-1894) z Zygmuntem Krasiskim (1812-1859) i samym Norwidem. Niestety, mimo duego prawdopodobiestwa, brak jakichkolwiek dowodów na to, e litografie trafiy do Poznania t drog. 45 Z. T r o j a n o w i c z o w a. Sybir romantyków. Pozna: W drodze 1993 s. 51-52. 46 L. J e n i k e. Ze wspomnie. Cz. 1. Warszawa: Druk Ed. Nicz i S-ka Nowy-

(11) wiat 70 [b.d.] s. 82. 47 B. S z y n d l e r. Dzieje cenzury w Polsce do 1918 roku. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza 1993 s. 125. 48 M. P a w l i s z c z e w. Tygodnie polskiego buntu. T. 1: Okres manifestacji 1861-1862. Przekad i oprac. naukowe A. Zawilski. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona 2003 s. 36..

(12) ANEKS DO PROJEKTOWANEGO KATALOGU DZIE PLASTYCZNYCH NORWIDA. 77. stwierdzi: „Gdzie i kto je wydaje, dotychczas nie sposób wykry”49. W tej sytuacji przesanie przez Norwida 23 listopada – na sze dni przed wspomnian rocznic! – wikszej liczby litografii bez wtpienia mogo wzbudzi podejrzenie cenzury. Mona nawet zaoy, e wysana w takim momencie praca z wyra nym zaleceniem rozpowszechniania jej50 musiaa mie zwizek ze zbliajc si rocznic powstania listopadowego i nie bez przyczyny wzbudzia owo zaniepokojenie. Co wicej, jak zauway Radosaw Okulicz-Kozaryn, Norwid „z determinacj dy do tego, by obraz przemówi do publicznoci warszawskiej, by pod sieci spltanych linii i tajemniczych znaków przekaza jej myl donios, a zarazem aktualn”51. Myl ta musiaa by na tyle doniosa i aktualna, e – jak ju kilkakrotnie wspominano – spotkaa si z jednoznacznym i stanowczym oporem ze strony carskiego cenzora. Powtórzmy wic za Okulicz-Kozarynem cisnce si na usta pytanie: „jak to wywrotow ide móg carski urzdnik zobaczy w Melancholii”52? Spojrzyjmy jeszcze raz na prac i … potraktujmy komentarz do niej autorstwa Ksawerego Norwida – Dopytywaem si artystów, twych znajomych, jakie jest znaczenie rysunku tego, w którym rzeczywicie nic przeciwnego miejscowym przepisom dopatrzy nie mona. Odpowiedziano mi, e to znaczy Samotno, co zreszt wyraz Solo potwierdza53. – jako kamufla. Dlaczego bowiem brat artysty miaby pyta si poktnych widzów, co te autor przedstawi w swojej pracy, po to tylko eby podpowiada mu jej interpretacj? Czyby jednak nie po to, by ukry rzeczy-. 49. Tame s. 37. Na marginesie warto moe odnotowa, e Norwid odbi swoje litografie w nie mniej tajemniczym Zakadzie Litograficznym – z jednej strony na pracach widniej w zasadzie dwa adresy: Passage Verdeau 33 na Solo i ten sam Passage, ale nr 30 na L’Écho des Ruines, jeeli oczywicie nie jest to bd w druku. Z drugiej strony jedyn informacj na temat Zakadu Litograficznego St. Aubin w Paryu znalazam w Dictionnaire des Femmes Libraires en France (14701870) i dotyczy ona wdowy Józefiny-Estery Saint-Aubin z domu Aimée-Augustine Thorel, prowadzcej wydawnictwo oraz ksigarni pod t nazw, przynajmniej w latach 1862-1878. R. A r b o u r. Dictionnaire des Femmes Libraires en France (1470-1870). Genève: Droz 2003 s. 677. 50 O czym wiadczy wyjtek z listu brata z 30 listopada 1861: „Zostawiam jednak rycin Cenzurze do dalszego rozpatrzenia, bo ni w ten sposób rozporzdza nie mog, ebym dla siebie wycznie zatrzyma, kiedy wola Twoja nie bya taka” (PWsz VIII s. 575.) 51 R. O k u l i c z - K o z a r y n. O wschodzie czy o zachodzie soca? Solo Norwida. W: Norwid – artysta. W 125 rocznic mierci poety. Red. K. Trybu, W. Ratajczak, Z. Dambek. Pozna: Wydawnictwo Poznaskiego Towarzystwa Przyjació Nauk 2008 s. 94. 52 Tame s. 95. 53 PWsz VIII s. 575..

(13) 78. AGNIESZKA SALAMON-RADECKA. wiste jej znaczenie? Take komentarz z amów „Dziennika Poznaskiego”54, przeznaczony nie tylko dla niewiadomego czytelnika, zdaje si wyprowadza tropy interpretacyjne na manowce. W pierwszym momencie bowiem odnie mona wraenie, e posta przedstawiona na litografii to raczej nie kobieta, a mczyzna – mody mczyzna o delikatnych, niemale anielskich rysach55. Osamotniony, pogrony w smutku czy te melancholii, jak chc inni, mczyzna, którego szczupa posta skonfrontowana zostaa z przygniatajcym, bezkresnym pejzaem. Wzór dla przedstawionego w litografii Solo pejzau odnalaz Zenon Przesmycki (1861-1944) w niestety obecnie zaginionym tzw. Albumie Dybowskiego, autorstwa Norwida. W notatkach Przesmyckiego przechowywanych w zbiorach Biblioteki Narodowej zachowa si opis pierwowzoru kompozycji: wycity z jakiego pisma francuskiego drzeworyt ze zwalonym (wyrwanym z korzenia) w wodzie na brzegu lasu drzewem. W wodzie stercz gazy jeszcze daleko od ldu. Nad wodami ulatuj ptaki. (Drzeworyt ten niewtpliwie posuy za motyw do górnego planu Sola, ale Norw[id] przez odpowiedni stylizacj niesychanie podniós ekspresj rzeczy i z sentymentowego fait di vers wydoby symbol wstrzsajcy). […] U góry doklei do Norw[id] kartk biaego pap[ieru] […] i na niej oówkiem i akwarel naszkicowa ogólnikowo jakie zapadanie soca za wód wielkich horyzontem56.. Podobny opis krajobrazu znajdujemy we wspomnieniach Agatona Gillera (1831-1887), a dotyczy on wybrzey syberyjskiego jeziora Bajka. Giller pisa:. 54. „Dziennik Poznaski” 1861. W kobieco postaci przedstawionej na litografii Solo powtpiewa ju Dariusz Pniewski w opracowaniu Midzy obrazem i sowem. Studia o pogldach estetycznych i twórczoci literackiej Norwida. Lublin: TN KUL 2005 s. 308. Pani Profesor Boena Stelmaszczyk zwrócia ponadto uwag na to, e woskie sowo solo, bdce autorskim tytuem kompozycji, jest rodzaju mskiego. Za cenn uwag – serdecznie Pani Profesor dzikuj. 56 Karta XXXIII/3 wedug Z. P r z e s m y c k i. Z Norwidowskiego archiwum (1) opis „Albumu Dybowskiego”. Oprac. E. i P. Chlebowscy. „Studia Norwidiana” 24-25 : 2006-2007 s. 177. Wydaje si, e uproszczenie proweniencji kompozycji, jakiego dopuci si, prawdopodobnie niezamierzenie, Gomulicki, piszc: „Sam ksztat rysunku Norwida (nie biorc pod uwag jego treci symbolicznej) wywodzi si z anonimowego rysunku francuskiego, którego reprodukcja znajdowaa si w zaginionym osobistym albumie artystycznym poety, nalecym ongi do jego kuzyna, Aleksandra Dybowskiego” (J.W. G o m u l i c k i. Cyprian Norwid. Przewodnik po yciu i twórczoci. Warszawa: PIW 1976 s. 323), spowodowao, e kolejne próby interpretacji dziea odmawiay mu oryginalnoci pomysu i kieroway w zupenie inne, odlege od poezji polskiego romantyzmu rejony. 55.

(14) ANEKS DO PROJEKTOWANEGO KATALOGU DZIE PLASTYCZNYCH NORWIDA. 79. Skay i wysokie góry poamane i potrzaskane w fantastyczne ksztaty, ubramoway jezioro. W niektórych miejscach usuwaj si w gb pejzau i zakreliwszy uk koa, tworz zielone i wesoe zatoki. Stromo sterczc, mocz kamienne stopy […] w czystych i gbokich falach jeziora […] Nic trudniejszego jak opisywanie ksztatów ska, których linie amane, proste, krzywe, tworz formy, jakich nam nie przedstawia architektura przez ludzi utworzona. […] Modrzewia, brzozy, sosny i wierzby zieleni si na wierzchokach i na stokach. Mnóstwo drzew powalonych, wiadcz o gwatownoci wichrów na jeziorze. Tam sterczy pie, owdzie korze57 nie; tam si drzewo nachylio nad wod, owdzie rozpostaro baldachim konarów .. Zesany w grudniu 1853 r. na Syberi Giller powróci z zsyki w 1860 r. na mocy amnestii, jak po mierci ojca, cara Mikoaja I, ogosi jego nastpca – Aleksander II (1818-1881). Jeszcze bdc na zesaniu, Giller przesya do „Biblioteki Warszawskiej” listy, które wydano na amach czasopisma w latach 1856-186358. Opublikowane fragmenty stanowiy cz trzytomowej caoci, która wysza drukiem w 1867 r. w Lipsku u Brockhausa pod wspólnym tytuem Opisanie zabajkalskiej krainy w Syberyi. Trudno ju dzisiaj stwierdzi na pewno, czy Norwid zna drukowane w „Bibliotece Warszawskiej” opisy, niemniej, jak zauwaa Zofia Trojanowiczowa, pisma Agatona Gillera stanowiy podstawowe ródo do dziejów Polaków na Syberii59. Najsynniejszym utworem w tamtym czasie podejmujcym wtki syberyjskie, do którego Norwid móg si odwoywa w swojej kompozycji, by bez wtpienia wydany w 1838 r. w Paryu poemat Anhelli autorstwa Juliusza Sowackiego (1809-1849). Utwór Sowackiego pozostawa w bezporednim zwizku z powstaniem listopadowym, opisywa wszak tragiczne losy zesanych na Syberi powstaców i ich rodzin. Sam Sowacki tak charakteryzowa swojego bohatera: „Nazywa si Anhelli: melancholiczn i troch Chrystusow ma twarz, wielk prostot w ubiorze i niepodobny jest do niczego”60 – a opis ten mona z powodzeniem odnie do postaci z litografii Norwida. Cytaty z utworu Sowackiego jednoczenie idealnie dopowiadaj scen przedstawion na litografii: 57 A. G i l l e r. Opisanie Zabajkalskiej krainy w Syberyi. T. 2. Lipsk: F.A. Brockhaus 1867 s. 264-265. 58 Midzy innymi w 1861 r.: Z podróy po zabajkalskiej krainie w Syberyi przez Agatona Gillera. T. 1: Cz. I s. 304-313; Cz. II s. 531-547; T. 2: Cz. III s. 51-72, Cz. IV s. 340-359, Cz. V s. 548-558. Polski Sownik Biograficzny. T. 7. Red. W. Konopczyski. Autor hasa: S. Kieniewicz. Kraków: PAU 1948-1958 s. 469. 59 T r o j a n o w i c z o w a. Sybir romantyków s. 52. 60 Za: J. K l e i n e r. Sowacki. Wyd. V. Wrocaw–Warszawa–Kraków–Gdask: Zakad Narodowy im. Ossoliskich Wydawnictwo 1972 s. 111..

(15) 80. AGNIESZKA SALAMON-RADECKA. A oto jednego wieczora przechodzili okoo cichej i stojcej wody, nad któr roso kilka wierzb lamentujcych i mao sosen61. A gdy rozmyla Anhelli o tajemnicach przyszych, zaczerwienio si niebo i wybuchno wspaniale soce; a stanwszy na krgu ziemskim, nie podnioso si, czerwone jak ogie. Korzystay z dnia krótkiego ptaki niebieskie i biae mewy, którym Bóg ucieka kaza przed ciemnoci, i wielkiemi tumami leciay jczc62.. Czy te: „oto jzyk mój rodzinny i mowa ludzka zostanie we mnie jak harfa z porwanemi strunami… do kogó mówi bd?”63. Take przywoywany przez Przesmyckiego, jakoby drugi nadany przez poet litografii tytu – Melancholia znajduje swoje odzwierciedlenie w poemacie: A chorob zgubn, mówi: jest melancholija i zamylenie si zbytnie o rzeczach duszy. Dwie s bowiem melancholije: jedna jest z mocy, druga ze saboci; pierwsza jest skrzydami ludzi wysokich, druga kamieniem ludzi topicych si”64.. Jako swoiste uzupenienie, zarysowanie dalszych losów Anhellego badacze spucizny Sowackiego odczytuj take jego pó ny liryk: Anio ognisty – mój anio lewy Poruszy dawn mioci strun. Z tob! o! z tob – gdzie biae mewy, Z tob – w podnien sybirsk trun, Gdzie wiatry wyj tak jak hyjeny, Tam, gdzie ty pasasz na grobach reny. Z grobowca mego rosn lilije, Grób jako biaa czara przeliczna,

(16) wiato po nocy spod wieka bije I dzwoni cicha dusza – muzyczna. Ty kaesz wiatom onym zagasn, Muzykom usta – duchowi zasn.... 61. J. S o w a c k i. Anhelli. Wstp i komentarze: S. Makowski. Warszawa: Czytelnik 1987. s. 41. 62. Tame s. 91. Tame s. 88-89. 64 Tame s. 43. Przywoywany wielokrotnie w odniesieniu do Solo fragment listu Norwida do Mariana Sokoowskiego ze stycznia 1865 r. o dwóch typach Melancholii moe stanowi swoiste pendant do zacytowanego fragmentu poematu Sowackiego (PWsz VIII s. 155). W takim kontekcie moe udaoby si obroni ten rzekomo nadany przez autora drugi tytu litografii – Melancholia. 63.

(17) ANEKS DO PROJEKTOWANEGO KATALOGU DZIE PLASTYCZNYCH NORWIDA. 81. Ty sama jedna na szafir wity Modlisz si gono – a z twego wosa, Jedna za drug – jak dyjamenty Gwiazdy modlitwy – lec w niebiosa.. Jakkolwiek nie da si, by moe, obecnie udowodni, e Norwid zna ów wiersz, którego orygina zapisany by w Raptularzu poety z lat 1843-184965, to trudno odmówi powinowactwa cytowanego tekstu z Norwidowsk kompozycj. Na tej podstawie mona by postawi hipotez, e litografia Solo stanowia swoisty hod zoony przez Norwida Juliuszowi Sowackiemu, a powstanie jej wpisywaoby si w sekwencj dziaa podejmowanych przez artyst po mierci innego, zaprzyja nionego z nim poety, Zygmunta Krasiskiego, a powiconych pamici zmarych wieszczów narodowych. Najbardziej znanym tego przejawem by cykl wykadów o Juliuszu Sowackim wygoszonych w 1860 r.66. Oprócz Sowackiego bohaterami prelekcji byli take dwaj inni polscy poeci – Zygmunt Krasiski oraz Adam Mickiewicz (1798-1855), których autor wczy w szereg istotnych dla niego twórców: poczwszy od Horacego i Wergiliusza a po Byrona. Bya to jedna z form upamitnienia tych bardzo wanych dla Norwida postaci, a e od mierci Krasiskiego nosi si z takim zamiarem, wiadcz choby wyimki z jego listów. W marcu 1859 r. pisa do Mieczysawa Pawlikowskiego: Chcesz, abym wspomnienie Zygmunta da!... gdzie? Komu? – palcem dotkn adnego dziennika nie warto.” – by zaraz doda – „osobno, mówi, mógbym […] zebra noty i da „Trzy medale”, cis legend ich trzech, bo ju oto z oczu mi poszli we trzech67.. Jak wiadomo, nic takiego nie powstao, ale moe, uzupeniajc wspomniane wykady, Norwid zapragn te wypowiedzie si na temat wieszczów za 65. E. S z c z e g l a c k a - P a w o w s k a. aoba po sobie samym. Anio ognisty – mój anio lewy… jako liryk raptularzowy. W: Juliusz Sowacki – interpretacje i reinterpretacje. Red. E. Skaliska, E. Szczeglacka-Pawowska. Warszawa: Wydawnictwo UKSW 2011 s. 107-132; J. S o w a c k i. Raptularz 1843-1849. Oprac. M. Troszyski. Warszawa: Topos 1996 s. 278 (154v). 66 Wykady Norwida cieszyy si takim zainteresowaniem, e w cigu roku ukazay si drukiem: C. N o r w i d. O Juliuszu Sowackim w szeciu publicznych posiedzeniach (z dodatkiem rozbioru „Balladyny”) 1860… Pary: w drukarni L. Martinet 1861. Warto zaznaczy przy tej okazji, e wanie w tych wykadach Norwid szczególn uwag zwróci na Anhellego, uwaajc go za najwaniejszy utwór Sowackiego, a jeden z istotniejszych polskich romantycznych poematów. Jest wic bardzo prawdopodobne, e poprzez reminiscencje z Anhellego prelegent zapragn odda hod Sowackiemu. 67 PWsz VIII s. 382..

(18) 82. AGNIESZKA SALAMON-RADECKA. porednictwem plastyki, wybierajc form najatwiejsz do szerokiego rozpowszechnienia w ówczesnych warunkach. Idc dalej tym tropem, naleaoby pozostae dwie litografie – L’Écho des Ruines i Scherzo – wiza oczywicie z postaciami pozostaych „wieszczów”, jakkolwiek przynajmniej w przypadku ostatniego, Scherzo, hipoteza ta jak na razie znajduje najmniejsze uzasadnienie. W dedykacji Zygmuntowi Krasiskiemu, jak Norwid zawar w przedmowie do swojego poematu zatytuowanego Quidam, czytamy m.in.: „Ale Ty, którego p. Juliusz Sowacki nazwa Poet-Ruin, i który jak nikt nigdzie umiae wiat ruin opiewa”68. Czy takiego poet, wsuchanego w d wiki pynce z ruin, nie przedstawia wanie L’Écho des Ruines? W rysach jej bohatera z powodzeniem dopatrzy si mona zmienionych chorob rysów poety. W licie do Bohdana Zaleskiego datowanym na 22 listopada 1850 r. Norwid opisuje wygld przyjaciela w nastpujcy sposób: „twarz starszy od ciebie, duo starszy, cakiem ju posiwia, twarz ocigna si, zduya, nos wyorlony”69. W grudniu 1858 r., na par miesicy przed mierci Krasiskiego, tak wspomina go Julian Klaczko: „A serce si cina na jego widok; tak zmieniony, tak zestarza i ze szkieletowa si” 70. Obecno i znaczenie motywu ruin w twórczoci trzeciego wieszcza przeledzia w swojej rozprawie Grayna Królikiewicz, stwierdzajca m.in.: „Przekonanie, e dziaalno czowieka w dziejach znaczona jest ruinami, stanowi jeden ze staych wtków twórczoci Zygmunta Krasiskiego”71. A co najwaniejsze, jak czytamy dalej, upadek i ruiny Rzymu staroytnego (konkretnie Kolosseum) w interpretacji Krasiskiego stay si alegori wspóczesnoci dcej do upadku72. Byby wic Krasiski poet, który pesymistyczn wizj przyszoci czerpa z ksztatu ruin przeszoci. Przyszo ta obarczona bya swoistym fatum, czyli koniecznoci spacenia dugów i grzechów przeszoci. Tak te tumaczy mona pojawiajcy si w litografii motyw nemezis – ksztat, w jaki ukadaj si ruiny na dalszym planie kompozycji.. 68. Cyt. za: R. F i e g u t h. Trzy przedmowy. Reakcje Sowackiego i Norwida na „Irydiona” Krasiskiego. „Supskie Prace Filologiczne”. Seria Filologia Polska 8 : 2010 s. 280. 69 Z. S u d o l s k i. Krasiski. Opowie biograficzna. Warszawa: Ludowa Spódzielnia Wydawnicza 1983 s. 504. 70 Tame s. 574. Podobiestwa midzy bohaterem litografii a rysami zmarego poety dopatrzy si te mona, porównujc grafik z fotografi Krasiskiego na ou mierci, jak na zlecenie rodziny wykona synny paryski fotograf Felix Nadar (1820-1910) (zob. egzemplarz w zbiorach Biblioteki Narodowej, sygn. F.1456 http://www.polona.pl/item/421858/0/ – dostp 30 marca 2014 r.). 71 G. K r ó l i k i e w i c z. Terytorium ruin. Ruina jako obraz i temat romantyczny. Kraków: Universitas 1993 s. 102. 72 Tame s. 103..

(19) ANEKS DO PROJEKTOWANEGO KATALOGU DZIE PLASTYCZNYCH NORWIDA. 83. Trzecia litografia, Scherzo, powicona byaby w tej interpretacji trzeciemu poecie – Mickiewiczowi, co do którego stosunek Norwida by najbardziej skomplikowany. W najwikszym stopniu do tej wanie litografii odnosi si okrelenie samego Norwida zaczerpnite z jego Autobiografii, opisujce wspomniane prace jako „rysunki zatrzymujce si na granicy powanej karykatury”73. Genez motywu augurów wiza mona bezporednio z litografiami Honoré Daumier (1808-1879)74. Co za zastanawiajce, francuski tekst pojawiajcy si w prawym dolnym rogu kompozycji75 jest cytatem z traktatu zatytuowanego Dictionnaire Abrégé de la Fable pour l’intelligence des Poëtes, des Tableaux & des Statues, dont les sujets sont tires de l’Histoire Poëtique. Par M. Chompré… 76 Stosunek Norwida do Mickiewicza nierozcznie zwizany by z zaangaowaniem tego drugiego w ruch towiaczyków, o którym Norwid nie mia najlepszego zdania. By moe litografia ta jest wanie negatywn opini na temat ówczesnych preferencji politycznych i towarzyskich Mickiewicza 77? Jednoczenie kpin z jego wiary w rozmaite wróby, znaki przyszoci i temu podobne gusa? A w zdeformowanych rysach augurów dopatrzy si mona rysów naczelnych towiaczyków?78 Na pewno ten wtek wymaga jeszcze dodatkowych bada i docieka. A moe i zasuguje na odrbne opracowanie.. 73. Nieznana autobiografia Cypryana Norwida. 1897 szp. 357. Co zauwayy ju Aneta Grodecka (Ekfrazy Norwida. W: Norwid – artysta s. 132) oraz Edyta Chlebowska (Projekt katalogu dzie plastycznych Cypriana Norwida s. 240). 75 „Augure, sorte de divination par l’inspection du vol des oiseaux, par leur chant & par la maniere dont ils mangeoient”. 76 Neuvième Édition. Paris: Chez Desaint & Saillant 1764. s. 65. Wydawnictwo to cieszyo si ogromn popularnoci, doczekao si te, co ciekawe, polskiego przekadu, jakiego dokona ks. Dominik Szybiski (1730-1799) w drugiej poowie XVIII wieku: M.P. C h o m p r é. Historia bogów bajeczna przez alfabet zebrana, czyli dykcjonarzyk mitologiczny dla zrozumienia wierszopisów, rytmów, konceptów, sztuk malarskich i snycerskich... przeoony z francuskiego napisanego od... na ojczysty jzyk przez... Warszawa: Nakadem Michaa Grela Komisarza Nadwornego y Bibliopoli J.K. Mi 1769, wydanie drugie w 1784. 77 G. G ö m ö r i. Norwid o Mickiewiczu – spojrzenie poromantyczne. „Studia Norwidiana” 1 : 1983 s. 71-80. 78 Niestety nie udao mi si „rozszyfrowa” pierwowzorów wszystkich szeciu augurów, wydaje si jednak ponad wszelk wtpliwo, e pierwsza z lewej strony kompozycji – ukazana z profilu mska posta z piórem gsim wetknitym za uchem – to Seweryn Goszczyski (18011876), pisarz, a jednoczenie jeden z gównych wyznawców idei Towiaskiego. Rysy kolejnej postaci, unoszcej lew rk w znaczcym, wskazujcym na siebie gecie, praw natomiast sigajcej do zawieszonego u pasa mieszka, wykazuje znaczne podobiestwo do rysów samego Andrzeja Towiaskiego (1799-1878). Wydaje si te, e wród przedstawionych mczyzn nie ma Mickiewicza. 74.

(20) 84. AGNIESZKA SALAMON-RADECKA. Proponowana interpretacja litografii Norwida jako swoistego hodu zoonego trzem zmarym wieszczom polskim poprzez prób stworzenie plastycznego ekwiwalentu zarówno istoty ich twórczoci, a take jako komentarz do ich wyborów i postaw artystycznych oraz politycznych, wydaje si spina, jak klamr, kilka wczeniejszych prób interpretacyjnych podejmowanych przez innych badaczy. Mam tu na myli przede wszystkim koncepcje wyraone przez Dariusza Pniewskiego, uwaajcego opisywane litografie za wypowied Norwida na temat sztuki i kondycji artysty79, oraz Edyty Chlebowskiej, która interpretuje je w kontekcie wyraonej w pracach idei vanitas80. Przedstawiony wywód nie wyczerpuje, jak sdz, tematu, przede wszystkim nie udao si wyjani proweniencji poznaskich odbitek. W tym celu naleaoby jeszcze przeprowadzi szereg bada, take archiwalnych. Przeledzi zachowane raporty cenzury carskiej, kontakty redaktorów „Dziennika Poznaskiego” z warszawskim rodowiskiem81 brata poety, zwizki czonków PTPN-u ze rodowiskiem polskiej emigracji w Paryu, czy choby samym Norwidem. By moe tak szeroko zakrojone badania pozwoliyby rozwiza t jeszcze jedn zagadk twórczoci genialnego mistrza.. BIBLIOGRAFIA A r b o u r R.: Dictionnaire des Femmes Libraires en France (1470-1870). Genève: Droz 2003 s. 677. B o r o w i e c A.: Grafik-Montaysta. O pracach graficznych Cypriana Norwida. „Studia Norwidiana” 27-28 : 2009-210 s.194-2003. C h l e b o w s k a E.: Projekt katalogu dzie plastycznych Cypriana Norwida. „Studia Norwidiana” 20-21 : 2002-2003 s. 113-161. C h l e b o w s k a E.: Echo ruin, Scherzo, Solo – wanitatywny „tryptyk” Norwida. W: Symbol w dziele Cypriana Norwida. Red. W. Rzoca. Warszawa: Wydzia Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego 2011 s. 233-245.. 79. P n i e w s k i. Midzy obrazem i sowem s. 302-307. C h l e b o w s k a. Projekt katalogu dzie plastycznych Cypriana Norwida. 81 Intrygujcym tropem wydaj si by ewentualne zwizki Norwida ze rodowiskiem warszawskiego „Wdrowca”. To na amach tego wanie pisma w 1900 r. po raz pierwszy opublikowano litografi Solo jako ilustracj do drukowanego w czciach odczytu Walerii Marrené-Morzkowskiej Symbolista z przed pidziesiciu laty. Niestety autorka nie podaje adnych szczegóów, mogcych pomóc w rozwizaniu zagadek zwizanych z przywoywan litografi, a nawet stwierdza: „przy ustnych objanieniach, jakiemi je uzupenia [Norwid], rysunki te miay gbokie znaczenie. Ale poniewa objanienia do nas nie doszy, musimy je uwaa jako hieroglify, które prawdopodobnie nigdy odczytane nie bd” („Wdrowiec” 38:1900 t.1 nr 16 s. 308). 80.

(21) ANEKS DO PROJEKTOWANEGO KATALOGU DZIE PLASTYCZNYCH NORWIDA. 85. C h l e b o w s k i P.: O Norwidowskim Solo – troch inaczej. W: Symbol w dziele Cypriana Norwida. Red. W. Rzoca. Warszawa: Wydzia Polonistyki Uniwersytetu Warszawskiego 2011 s. 219-232. C h o m p r é M.P.: Dictionnaire Abrégé de la Fable pour l’intelligence des Poëtes, des Tableaux & des Statues, dont les sujets sont tires de l’Histoire Poëtique. Par... Neuvième Édition. Paris: Chez Desaint & Saillant 1764. C h w a l e w i k E. : Zbiory polskie. Archiwa, biblioteki, gabinety, galerie, muzea i inne zbiory pamitek przeszoci w ojczy nie i na obczy nie…”, T. 1: (A-M). Warszawa–Kraków: Wydawnictwo J. Mortkowicza, Towarzystwo Wydawnicze w Warszawie 1926. Cyprian Norwid. Wystawa w 125 rocznic urodzin. Warszawa: Muzeum Narodowe 1946. F e r t J.: Norwid wobec towianizmu. „Zeszyty Historyczno-Teologiczne” 6: 2000 nr 6 s. 45-79. F i e g u t h R.: Trzy przedmowy. Reakcje Sowackiego i Norwida na Irydiona Krasiskiego. „Supskie Prace Filologiczne” Seria Filologia Polska 8 : 2010 s. 277-292. G i l l e r A.: Opisanie Zabajkalskiej krainy w Syberyi. T. 2. Lipsk: F. A. Brockhaus 1867. G o m u l i c k i J.W.: Cyprian Norwid. Przewodnik po yciu i twórczoci. Warszawa: PIW 1976. G ö m ö r i G.: Norwid o Mickiewiczu – spojrzenie poromantyczne. „Studia Norwidiana” 1 : 1983 s. 71-80. H a l k i e w i c z - S o j a k G.: Salvator Rosa – Jeszcze jedna siedemnastowieczna inspiracja Norwida. „Studia Norwidiana” 22-23 : 2004-2005 s. 49-61. J a k i m o w i c z I.: Pi wieków grafiki polskiej. Warszawa: Muzeum Narodowe 1997. J e n i k e L.: Ze wspomnie. Cz. 1. Warszawa: Druk Ed. Nicz i S-ka Nowy-

(22) wiat 70 [b.d.] s. 82. K l e i n e r J.: Sowacki. Wyd. V. Wrocaw–Warszawa–Kraków–Gdask: Zakad Narodowy im. Ossoliskich Wydawnictwo 1972 s. 111. K o r p y s z T.: O potrzebie uwzgldniania kategorii komizmu w badaniach twórczoci Cypriana Norwida. „Wschodni Rocznik Humanistyczny” 5 : 2008 s. 203-218. K r ó l i k i e w i c z G.: Terytorium ruin. Ruina jako obraz i temat romantyczny. Kraków: Universitas 1993. L.S.: Wystawa obrazów Towarzystwa Sztuk Piknych w Krakowie. „Tygodnik Ilustrowany” 5: 1862 nr 140 s. 219. M a r r e n é - M o r z k o w s k a W.: Symbolista z przed pidziesiciu laty. Odczyt publiczny na dochód Osad Rolnych. „Wdrowiec” 38:1900 T. 1 nr 15 s. 285; nr 16 s. 307-308; nr 17 s. 333; nr 19 s. 365. M e l b e c h o w s k a - L u t y A.: Sztukmistrz. Twórczo artystyczna i myl o sztuce Cypriana Norwida. Warszawa: Neriton 2001. Nieznana autobiografia Cypryana Norwida. Oprac. F. Kopera. „Wiadomoci Numizmatyczno-Archeologiczne” 3 : 1897 nr 4 szp. 354-358. Norwid – artysta. W 125 rocznic mierci poety. Red. K. Trybu, W. Ratajczak, Z. Dambek. Pozna: Wydawnictwo Poznaskiego Towarzystwa Przyjació Nauk 2008. N o r w i d C.: O Juliuszu Sowackim w szeciu publicznych posiedzeniach (z dodatkiem rozbioru Balladyny) 1860… Pary: w drukarni L. Martinet 1861. N o r w i d C.: Pisma wszystkie. T. VIII: Listy 1839-1861. Oprac. J.W. Gomulicki. Warszawa: PIW 1971 s. 575. P a w l i s z c z e w M.: Tygodnie polskiego buntu. T. I: Okres manifestacji 1861-1862. Przekad i oprac. nauk. A. Zawilski. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona 2003. P n i e w s k i D.: Midzy obrazem i sowem. Studia o pogldach estetycznych i twórczoci literackiej Norwida. Lublin: TN KUL 2005 Polski Sownik Biograficzny. T. 7. Red. W. Konopczyski. Kraków: PAU 1948-1958. P r o k o f i e w a D.S.: Carska cenzura i literatura polska drugiej poowy XIX – pocztku XX wieku. „Ruch Literacki” 11 : 1970 z. 30 s. 195-205..

(23) 86. AGNIESZKA SALAMON-RADECKA. P r z e s m y c k i Z.: Z Norwidowskiego archiwum (1) opis „Albumu Dybowskiego”. Oprac. E. i P. Chlebowscy. „Studia Norwidiana” 24-25 : 2006-2007 s. 95-191. R z e p c z y s k i S.: Melancholijny liryzm Norwida. Midzy „Czarn suit” a litografi Solo. „Studia Norwidiana” 20-21:2002-2003 s. 3-16. S a l a m o n - R a d e c k a A.: Grafiki Józefa Pankiewicza w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu, czyli o tym czego i z jakich powodów nie kolekcjonowano w Muzeum Wielkopolskim 1919-1939. W: Nowoczesno kolekcji. Red. T.F. de Rosset, A. KluczewskaWójcik, K. Lewandowska. Toru: Wydawnictwo Naukowe UMK 2010 s. 45-57. S o w a c k i J.: Anhelli. Wstp i komentarze S. Makowski. Warszawa: Czytelnik 1987. S o w a c k i J.: Raptularz 1843-1849. Oprac. M. Troszyski. Warszawa: Topos 1996. S u d o l s k i Z.: Krasiski. Opowie biograficzna. Warszawa: Ludowa Spódzielnia Wydawnicza 1983. S z c z e g l a c k a - P a w o w s k a E.: aoba po sobie samym. Anio ognisty – mój anio lewy… jako liryk raptularzowy. W: Juliusz Sowacki – interpretacje i reinterpretacje. Red. E. Skaliska, E. Szczeglacka-Pawowska. Warszawa: Wydawnictwo UKSW 2011 s. 107-132. S z o r n e l - D b r o w s k a B.: Towarzystwo Mioników Ksiki w Krakowie w latach 19221939. Kraków: Towarzystwo Mioników Historii i Zabytków Krakowa 2001. S z y m a n o w s k i M.: Listy z Wystawy Paryzkiej. Cz. III. „Tygodnik Ilustrowany” 15 : 1867 nr 398 s. 226. S z y n d l e r B.: Dzieje cenzury w Polsce do 1918 roku. Kraków: Krajowa Agencja Wydawnicza 1993.

(24) wiat pod kontrol. Wybór materiaów z Archiwum Cenzury Rosyjskiej w Warszawie. Wybór, przekad i opracowanie M. Prussak. Warszawa: Krg 1994. T r o j a n o w i c z o w a Z.: Sybir romantyków. Pozna: W drodze 1993. W i d a c k a H.: Grafika Cypriana Norwida. „Studia Norwidiana” 3-4 : 1985-1986 s. 153-180. MATERIA Y ARCHIWALNE Depozyt ksit Czartoryskich na Gouchowie. Pozna: Archiwum MNP A 1276. Katalog rzeczowy zbioru graficznego II Tow. Przyj. Nauk w Poznaniu. Obejmuje ryciny od 3027-8687. Pozna: Archiwum MNP A 2974. Ksiga nabytków Muzeum Wielkopolskiego 1923-1925. Pozna: Archiwum MNP A 1506. Ksiga nabytków Muzeum Wielkopolskiego 1926-1927. Pozna: Archiwum MNP A 1508. Sprawozdanie z posiedzenia Komisji Zakupów Muzeum Wielkopolskiego z dnia 18.XI.1949 r. Komisja Zakupów. Zaatwione 20.12.1948 – 18.08.1951. Pozna: Archiwum MNP A 1/102.. ANEKS DO PROJEKTOWANEGO KATALOGU DZIE PLASTYCZNYCH CYPRIANA NORWIDA, CZYLI S ÓW KILKA O GRAFIKACH ZE ZBIORÓW MUZEUM NARODOWEGO W POZNANIU Streszczenie Tekst powicony jest odbitkom graficznym Cypriana Norwida w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu. Znajduje si tam dziewi kompozycji artysty, z czego dwie litografie: Solo oraz L’Écho des Ruines, obecne w znacznej liczbie odbitek (odpowiednio: 26 i 27). Prac z poznaskiego muzeum nie uwzgldnia fundamentalny pod wzgldem bada nad spucizn graficzn Norwida artyku Hanny Widackiej z 1988 r. Niedawno wspomniano jedynie o nich w kilku opracowaniach dotyczcych twórczoci artysty, dlatego wydaje si, e te dziea Norwida zasuguj na pogbion refleksj. O wysokiej wartoci tych grafik wiadcz zarówno ich unika-.

(25) ANEKS DO PROJEKTOWANEGO KATALOGU DZIE PLASTYCZNYCH NORWIDA. 87. towe cechy (dedykacje, stemple autorskie, papier itp.), jak i ciekawe pochodzenie (kolekcja gouchowska, kolekcja Poznaskiego Towarzystwa Przyjació Nauk oraz zakupy dla Muzeum Wielkopolskiego w 1923 r.). Próba odczytania znaczenia tego zespou litografii Norwida na podstawie badania ich proweniencji w zbiorach Muzeum Narodowego w Poznaniu stanowi moe skromny, acz istotny wkad w stan bada nad tym rodzajem twórczoci artystycznej Norwida. Interesujc kwesti wydaje si take wyjanienie obecnoci tak duej liczby odbitek litografii, uchodzcych obecnie za unikatowe. Strecia Agnieszka Salamon-Radecka. Sowa kluczowe: cenzura carska, odbitki graficzne, litografie, L’Écho des Ruines, Scherzo, Solo, Muzeum Narodowe w Poznaniu.. APPENDIX TO THE PLANNED CATALOGUE OF ARTISTIC WORKS OF CYPRIAN NORWID, OR A FEW WORDS ABOUT THE GRAPHIC WORKS FROM THE COLLECTION OF THE NATIONAL MUSEUM IN POZNA Summary The article is dedicated to THE graphic impressions of Cyprian Norwid from the collection of the National Museum in Pozna. They are there nine compositions of artist, whereof two lithographs: The Solo and The L’Écho des Ruines, of those presence in a lot of impressions (in sequence: 26 and 27). About the graphic works from the Museum in Pozna doesn’t included the fundamental article of Hanna Widacka from 1988, which provided basic researches under the graphical legacy of Norwid. Recently there were only notices about it in a few studies respecting the creation of artist, therefore, how it seems, thes works of Norwid deserving on the deepened reflection. About the high value of thes graphics certifying unique qualities (dedications, author impressions, paper etc.) both, and interested provenance (The Gouchów collection, collection of the Poznaskie Towarzystwo Przyjació Nauk, and purchases for the collection of the Museum of Wielkopolska in 1923). An attempt at read the sense of this group the Norwid’s lithographs, being based the research of its provenance in the collection of the National Museum in Pozna, to constitute the modest contribution, but essential in state of the research on this kind of the artistic creation of Norwid. Interesting issue seems also the explication of the presence a lot of impressions of the lithograph, regarded currently as unique. Translated by Gerard Radecki. Key words: Tzarist censorship, graphic impressions, lithographs, L’Écho des Ruines, Scherzo, Solo, National Museum in Pozna..

(26)