Jan Gancewski
Zespół dóbr, dobra złozone, młyny i
karczmy oraz folwarki prywatne:
elementy krajobrazu
własnościowego po zakończeniu
wojny trzynastoletniej w państwie
zakonu krzyżackiego w Prusach
Echa Przeszłości 13, 73-95
Jan Gancewski
In s ty tu t H istorii i Stosunków Międzynarodowych U niw ersytet W arm ińsko-M azurski w Olsztynie
ZESPOŁY DÓBR, DOBRA ZŁOŻONE, MŁYNY
I KARCZMY ORAZ FOLWARKI PRYWATNE.
ELEMENTY KRAJOBRAZU WŁASNOŚCIOWEGO
PO ZAKOŃCZENIU WOJNY TRZYNASTOLETNIEJ
W PAŃSTWIE ZAKONU KRZYŻACKIEGO
W PRUSACH
Dobra i folwarki prywatne - wprowadzenie
W o d r ó ż n ie n iu od d ó b r k r z y ż a c k ic h p o ło żo n y ch n a te r e n ie d o m e n , fo lw a r k i p r y w a tn e c z ę sto b y ły c z ę ś c ią w ię k s z y c h s k u p is k o śro d k ó w g o sp o d a rc z y c h n iż ty lk o p o je d y n c z y fo lw a rk , k a r c z m a , m ły n czy te ż n a w e t t a k i o ś ro d e k ja k w ieś. To co ic h łączy ło to p r z e d e w s z y s tk im f a k t, że p o c h o d z iły n ajc z ę śc iej z b y ły c h te r y to r ia ln o - in f r a s tr u k tu r a ln y c h z a so b ó w k rz y ż a c k ic h . P o w s ta ją c e o ś ro d k i p r y w a tn e , częściow o ja k o n a d a n e p rz e z K rz y ż a k ó w ( n a te r e n a c h n ie d z ia ła ją c y c h g o sp o d a rc z o i n ie z a s ie d lo n y c h , ty p u : w u ß t e H u b e ) lu b te ż p o w s ta ją c e w w y n ik u p rz y w ile ju lo k a c y jn e g o , w y sta w io n e g o p rz e z u rz ę d n ik ó w k rz y ż a c k ic h ja k o w ła d z ę fe u d a ln ą , n ie ja k b y „od n o w a ”, m ia ły n a jc z ę śc ie j d o g o d n e w a r u n k i do ro z w o ju g o sp o d a rc z o -e k o n o m icz n e g o . S to s o w a n e b a rd z o c z ę sto d la te g o ty p u n a d a ń tzw . p r u s k ie p ra w o m a g d e b u r s k ie , było n ie w ą tp liw ie o w ie le b a r d z ie j k o rz y s tn e d la osób, k tó r e ro z w ija ły sw o ją d z ia ła ln o ś ć g o s p o d a rc z ą , n iż te s to s o w a n e n p . je s z c z e p rz e d 1440 r. W ielk o ści n a d a ń w o b rę b ie fo lw a rk ó w o scy lo w ały n a jc z ę śc ie j p o m ię d z y 10 a 4 0 ła n a m i z ie m i u p r a w n e j z m a ły m i d u ż y m p r a w e m do s ą d z e n ia ch ło p ó w o ra z z w o ln iz n ą .
Rozwój zespołu dóbr i zespołu dóbr z folwarkiem w domenach i innych posiadłościach w państwie zakonnym
po II pokoju toruńskim
W w ie lu s y tu a c ja c h s p o łe c z n o -p ra w n y c h w o k re s ie po d ru g im p o k o ju t o r u ń s k im ro z w ija ły się n a te r y to r iu m p a ń s t w a z a k o n u k rz y ż a c k ie g o w P r u s a c h d o b r a złożone, m ie s z a n e , b ę d ą c e w is to c ie z ło ż e n ie m k ilk u o śro d k ó w g o sp o d a rc z y c h , k tó r e is tn ia ły , d z ia ła ły i w ja k ie jś c zęści w s p ó łd z ia ła ły ze so b ą p o d w z g lę d e m g o s p o d a r c z y m n a ty m s a m y m t e r y t o r i u m . N a le ż a ły o ne w z d e c y d o w a n ej w ię k sz o śc i do je d n e g o w ła śc ic ie la , k tó r y w id z ia ł w n ic h ro z sz e rz e n ie i u z u p e łn ie n ie s t a n u p o s ia d a n ia , a le ró w n ie ż w z m o c n ie n ie sw ojej d z ia ła ln o ś c i g o sp o d a rc z e j. C z ę sto t a k a s y tu a c ja m ia ła m ie jsc e w p r z y p a d k u d ó b r i fo lw ark ó w , g d z ie te d ru g ie s ta w a ły się c z ę ś c ią ro ln ic z e j p ro d u k c ji g o sp o d a rc z e j d o b ra lu b z e s p o łu d ó b r w je d n e j w ła s n o ś c i m a ją tk o w e j.
Z a c z a só w s p r a w o w a n ia u r z ę d u w ie lk o m is trz o w s k ie g o p rz e z M a r tin a T r u s c h s s e s v o n W e tz h a u s e n z o sta ło w y d a n y c h w ie le p o d o b n y c h przyw ilejów . J e d n a k n ie ty lk o ow e a k t y n a d a n i a w r a z z p rz y w ile ja m i in f o r m u ją n a s o ta k ic h i p o d o b n y c h d z ie rż a w a c h , n a b y c ia c h czy te ż w y n ik a ją c y c h z n ic h p o w in n o śc ia c h , g d y ż p o d o b n eg o r o d z a ju in fo rm a c ji d o s ta r c z a ją n a m ró w n ie ż lis ty z a s ta w n e , k tó r e s ą d o s tę p n e d z isia j d la b a d a c z a ty c h d ziejó w w ła ś n ie w p o z o s ta ło ś c ia c h ź ró d ło w y c h z c z asó w u r z ę d o w a n ia w y m ie n io n e g o w yżej w ie lk ie g o m i s t r z a 1. Z t a k im w ła ś n ie lis te m z a s ta w n y m m a m y do c z y n ie n ia w p r z y p a d k u d o k u m e n tu w y s ta w io n e g o d la J o r g e P e s s c h in a , n a jp ra w d o p o d o b n ie j n a p o c z ą tk u l a t o s ie m d z ie s ią ty c h XV s tu le c ia . D o k u m e n t z o s ta ł w y s ta w io n y ja k o d o k u m e n t t e s ta m e n ta r n y , p rz e z n a c z o n y do id e n ty fik a c ji, p r z e k a z a n ia i z a ję c ia o k re ś lo n y c h w n im d ó b r2. L is t t e n p o z a o k r e ś le n ie m te s ta to r ó w o ra z o trz y m u ją c e g o d o b ra po ic h ś m ie rc i, a ta k ż e n a d a w c y ty c h dóbr, w k tó re g o do p o s ia d a n iu b y ły o n e w c z e śn ie j, z a w ie r a c a ły s p is m iejsco w o śc i, b ę d ą c y c h p r z e d m io te m z a p is u . T a k n a p r z y k ła d p o ja w ia się t u k ilk a w si w y m ie n io n y c h z n a z w w ła s n y c h , a le ró w n ie ż n ie ja k o d o d a tk o w o - t a k p r z y n a jm n ie j w y n ik a z tr e ś c i a n a liz o w a n e g o d o k u m e n tu - p e w n e e le m e n ty i n f r a s t r u k t u r y g o sp o d a rc z e j. P rz y k ła d o w o , p o ja w ia się t u z a p is o w si J e r w k e n w ra z z k a r c z m ą z ro z w in ię ty m z a p le c z e m g o s p o d a rc z y m , b ę d ą c y m i w j a k im ś s e n s ie e le m e n ta m i ó w cz esn ej i n f r a s t r u k t u r y g o sp o d a rc z e j, w z a p is ie z a s ta w n y m p o ja w ia się w te j w si ró w n ie ż m ły n zbożowy, co m o że w sk a z y w a ć , że n ie k tó r e w sie oprócz tra d y c y jn e j s t r u k t u r y p o s ia d a ły p e w n e w y d z ie lo n e u r z ą d z e n ia i e le m e n ty o d d z ie ln ie d z ia ła ją c e j s t r u k t u r y g o sp o d a rc z e j, n a jp ra w d o p o d o b n ie j o c h a r a k te r z e p r z e tw ó rc z y m czy te ż w y tw ó rc z y m , p rz e c h o w a ln ic z n y m b ą d ź te ż p
rze-1 Szczególnie obfitują w nie zespoły: Pergament Urkunden oraz Ordensfolianten, będące częścią XX Hauptabteilung Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem.
2 Ordens Folianten, XX Hauptabteilung Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem (dalej: OF) 92, k. 44v.
ch o w a ln ic z o -h a n d lo w y m , co m o że św ia d c z y ć o ty m , że - p o z a o ś ro d k a m i o s a d n ic tw a - i s t n i a ł a ró w n ie ż o d d z ie ln a s t r u k t u r a g o s p o d a rc z a 3. P o ja w ia się ró w n ie ż t u t a j z a p is o w si K rz e m ity ( K r e m i t t e n , C r a m y t t e n ) 4 i położonego n a jp ra w d o p o d o b n ie j n ie d a le k o n ie j m ły n a . S tą d te ż m o ż e m y z a u w a ż y ć , że z a p is y m a ją tk ó w (w ty m ta k ż e m ły n ó w i fo lw a rk ó w ) o ra z p o sz c z e g ó ln y c h ich części, ja k o i n f r a s t r u k t u r y g o sp o d a rc z e j, m o g ły i c z ę sto sz ły w p a r z e z in n y m i z a p is a m i, n p . w si, tw o rz ą c r a z e m część d o b ra.
In n y m r a z e m t e n s a m w ie lk i m is tr z w y s ta w ia a k t n a d a n i a d la H a n n s a C la u s e n c a ; w z a p is ie ty m o tr z y m u je o n d o b ro W ik ro w o ( W i c k e r a u , W y c k e - r a w ) , le ż ą c e w k o m tu r s tw ie p o k a r m iń s k im i k o m o rn ic tw ie b a r c ia ń s k im w ra z z s ie d e m n a s to m a ła n a m i z ie m i u p r a w n e j. U ż y ty w d o k u m e n c ie zw ro t: d a s g u t W y c k e r a w m o że św iad c zy ć, że m a m y t u do c z y n ie n ia n ie ty lk o ze w s ią i z ie m ią p rz e z n a c z o n ą w je j o b rę b ie do u p ra w y , a le ró w n ie ż z p e w n e g o r o d z a j u i n f r a s t r u k t u r ą p o z a w ie js k ą tw o r z ą c ą ow e d o b ro 5 . R o z p a tr u ją c t e n z a p is od te j s tr o n y m o ż e m y d o jść do w n io s k u , że b y ła to w ie ś z d w o re m ty p u m ie s z k a ln e g o (re z y d e n c jo n a ln e g o ) d la je j w ła śc ic ie la , a z a te m m ó g ł o n słu ży ć w p ó ź n ie jsz y m c z a sie , b io rą c p o d u w a g ę e w e n tu a ln y je g o rozw ój go sp o d arczy , ró w n ie ż ja k o d w ó r h o d o w la n y (po z a k u p ie n iu z w ie r z ą t h o d o w la n y c h ) lu b te ż d w ó r g ro m a d z ą c y i p r z e tw a r z a ją c y zboże, z e b r a n e z o k o lic z n y c h pól, n a le ż ą cy ch do te g o „ d o b ra ” i je d n o c z e ś n ie w si. In n y m z a p is e m , w y d a n y m n a jp r a w d o p o d o b n ie j d la K rz y s z to fa ( C r i s t o f f a ) M a g n u s a w 1476 r. (lu b 1477 r.), j e s t p o d o b n y w b r z m ie n iu p rz y w ile j n a d a j ą cy m u w ie ś i n a jp r a w d o p o d o b n ie j ró w n ie ż fo lw a rk w K a jn a c h (?) ( K a i n e n , C a y n ( m ) e n ) z d u ż y m i m a ły m p r a w e m s ą d z e n ia n a w y z n a c z o n y m te r y to r iu m w si i n a jp ra w d o p o d o b n ie j z a r a z e m f o lw a r k u 6. P o d o b n ie b r z m i z a p is z 14 7 6 r. d la N ik la s a K e is e r s a , k tó r y o tr z y m a ł od w ie lk ie g o m i s t r z a H e i n r i c h a v o n R ic h te n b e r g 7 ła n ó w w m ie js c o w o ś c i F lo ß k a y m ( F l o ß h a y m ? ) . Z ie m ia t a z o s ta ła n a d a n a N ik la s o w i n a p r a w ie p r u s k im 7 . P o s ia d ło ś c i 7 -ła n o w e , co w ie m y ju ż z w c z e śn ie jsz e j a n a liz y , b y ły c z ę sto p r z e z n a c z a n e n a z a ło ż e n ie i p ro w a d z e n ie fo lw a rk u , e w e n tu a ln ie n a k o n ty n u o w a n ie h o d o w li i u p r a w y z ie m i w fo lw a rk a c h ju ż is tn ie ją c y c h , k tó re
3 OF 92, k. 44v: [...] v n n d ouch das d o r ff Jerw ken m it dem kruge Im Gebitte B randem burg gelegen [...]; [...] Im dieselbigyn dorffer mole u n d kru g in K rafft u n d m acht diefi brreiffs [...]; Por. J. Gancewski, Rola zam ków krzyżackich w ziem i chełm ińskiej od połowy X IV w ieku do 1454 roku, Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego. Edycja wspólna Towarzystwa Naukowego i Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, nr 201, Olsztyn 2001, szczególnie tabele nr 7, 8, 11, 12, 13 oraz diagram 2 na s. 48.
4 Obie wsie i inne opisywane obiekty gospodarcze znajdowały się w komturstwie pokar- mińskim (brandenburskim).
5 OF 92, k. 44.
6 OF 92, k. 3, 3v. Nie mamy bezpośredniego odniesienia w źródle do folwarku, ale mamy zapis o prawach, które zostały mu nadane, a są one takie same, jak nadawane dla właścicieli folwarków.
7 OF 92, k. 18v. Prawo pruskie było wówczas rzadko stosowane, raczej powracano do prawa magdeburskiego, co jest widoczne w dokumentach.
z o s ta ły w c z e śn ie j z ało ż o n e p rz e z p o s ia d a c z a fe u d a ln e g o ja k i m b y ł z a k o n k rz y ż a c k i, a p ó ź n ie j o d s p r z e d a n e lu b w y d z ie rż a w io n e d la n o w eg o u ż y tk o w n i k a lu b p o s ia d a c z a i z a r a z e m u ż y tk o w n ik a . W t a k im r a z ie w te j o s ta tn ie j p o sia d ło śc i w s p o m n ia n y N ik la s m ó g ł p ro w a d z ić p r y w a tn y fo lw a rk . W y n ik a z teg o , że w o d n ie s ie n iu do ó w c z e sn y c h p o sia d ło śc i z ie m s k ic h i is tn ie ją c e j n a ic h o b s z a rz e i n f r a s t r u k t u r y z u r z ą d z e n ia m i ty p u fo lw a rc z n eg o - n ie k o n ie c z n ie b y ły to o b ie k ty li ty lk o ty p u fo lw a rc z n eg o , a le z d a r z a ły się ró w n ie ż ta k ie , k tó r e łą c z y ły w so b ie k ilk a fo rm p ro w a d z e n ia d z ia ła ln o ś c i g o sp o d a rc z e j. Do ta k ic h n a le ż a ły n p . fo lw a rk i z a r a z e m k a r c z m a ( K r u g ) w K obylej B u d z ie
( K o b e l l b u d e ) , n a d a n e 15 lip c a 1843 r. n a p ra w ie c h e łm iń s k im B a lc e ro w i Ri- m ik e m 8 p rz e z H a n s a v o n T ieffen , ó w cz esn eg o w ie lk ie g o s z p ita ln ik a Z a k o n u i je d n o c z e ś n ie k o m tu r a p o k a r m iń s k ie g o 9, czy te ż w ie ś i je d n o c z e ś n ie d o b ra L e m k in y ( L e h m k ü h n e n ) 10 w ra z z 4 in n y m i d o b ra m i, le ż ą c y m i w k o m tu r s tw ie b a łg ijs k im o ra z k o m o rn ic tw ie Z in te n , z n a n e z d o k u m e n tu z a sta w c z e g o w y s ta w io n e g o w d n iu 17 s ie r p n ia 1521 r. d la H a n s a W itic h a z K ró le w c a 11. I n n y m r a z e m s p o ty k a m y w d o k u m e n c ie n a d a w c z y m n a jp ra w d o p o d o b n ie j d la H a n s a C o ln a u 12 z d n ia 6 c z e rw c a 1469 r., w y s ta w io n y m p rz e z w ielk ieg o m i s t r z a H e in r ic h a R e u ß v o n P la u e n , m ły n i z a r a z e m - le ż ą c y n a jp ra w d o p o d o b n ie j ob o k - fo lw a rk w m ie jsco w o śc i J u c h o w o ( H a n s w e l d e ) 13. P o d o b n a s y tu a c ja m ia ła m ie jsc e w p r z y p a d k u m ie jsco w o ści M e r k l a u c k e n , k t ó r a z o s ta ła w y m ie n io n a w d o k u m e n c ie z 7 s ty c z n ia 1468 r. B y ła o n a z k o le i p rz e d m io te m n a d a n i a p rz e z w ie lk ie g o m i s t r z a H e in r ic h a R e u ß v o n P la u e n , z a ró w n o ja k o w ie ś i z a r a z e m ja k o is tn ie ją c e ta m d o b ro 14.
Dobro (Gut) - rozwój formy i znaczenie gospodarcze. Dobro i zespoły dóbr. Zespoły dóbr połączonych (mieszanych) Is tn ie je w ie le w z m ia n e k n a t e m a t d ó b r ( G u t ) w b a d a n y m o k re s ie . M ia n e m „dobro” s ą n a jc z ę śc ie j o k r e ś la n e w d o k u m e n ta c h p o sia d ło śc i o w ie lo fu n k c y jn e j s t r u k t u r z e . W s k ła d d o b ra m o g ły w ch o d zić i z a p e w n e c z ę sto ta k b y ło , z a ró w n o w sie , j a k i z ie m ie u p r a w n e n a le ż ą c e do n ic h , fo lw a rk i z z ie m ia m i i łą k a m i, in n e o ś ro d k i i o b ie k ty g o sp o d a rc z e o s t r u k t u r z e b a rd z ie j ro z b u d o w a n e j z a ró w n o p o d w z g lę d e m s tr u k t u r a l n y m , j a k i w ie lk o śc i z a jm o w a n e g o o b s z a ru . C z ę sto b y ły to fo rm y m ie s z a n e , złożone z o śro d k ó w o ró ż n e j s t r u k t u rz e i o ró ż n y m p rz e z n a c z e n iu , a ta k ż e w ie lo śc i i z ró ż n ic o w a n iu p o szczeg ó l n y c h o b ie k tó w o c h a r a k te r z e s t r i c t e g o s p o d a rc z y m , t a k j a k n p . w y s tę p u ją c e
8 Bądź też R im ik e n.
9 Ostpreussische Folianten, XX Hauptabteilung Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kulturbesitz Berlin-Dahlem (dalej: Ost. Fol.), 116, k. 155-155v.
10 Ost. Fol. 116, k. 683: dorffere u n d güttere als nem lich Lem gkyn.
11 Ost. Fol. 116, k. 683. 12 Collnaw.
13 Ost. Fol. 308, k. 73-74.
c z ę sto w n ic h m ły n y zbożow e. S p o ty k a m y z a te m p o łą c z e n ia n a o b sz a rz e je d n e g o d o b ra f o lw a r k u i m ły n a zbożow ego, k tó r e e g z y s to w a ły n p . p rz y p r y
w a tn e j w si. W id z im y ró w n ie ż c z ę sto p o łą c z e n ia w si czy n szo w ej i f o lw a rk u p ry w a tn e g o , b ą d ź te ż in n y c h o śro d k ó w i z n a jd u ją c y c h się n a ic h te r e n ie o b ie k tó w . W y s tę p o w a ły te ż fo rm y z b liż o n e do s ie b ie j a k n p . r o z w in ię ty w fo rm ie k a rc z m y z z a p le c z e m g o s p o d a rc z y m , z ie m ią u p r a w n ą i n p . p rz y w i le je m rz e ź n ic k im p ro to fo lw a rk i ty p o w y fo lw a rk . S zc z e g ó ln ie p r z y s p r z y ja ją cy ch w a r u n k a c h g o s p o d a rc z o -te ry to ria ln y c h s p o ty k a m y p o łą c z e n ie p o w y ż s z y c h fo rm o r g a n iz a c ji g o s p o d a r c z e j15. T a k b y ło w p r z y p a d k u o ś r o d k a g o sp o d a rc z e g o w m ie jsco w o śc i S ie d lisk o w o k rę g u b r a n ie w s k im ( E i n s i e d e l ) 16. J u ż w X IV w. w id a ć t u d u ż e z a m ie r z e n ia b u d o w la n e , k tó r e z je d n e j s tro n y m ia ły p o w ię k sz y ć fo lw a rk k rz y ż a c k i, a z d ru g ie j s p ro s ta ć , p o d w z g lę d e m m ie jsc a , c ią g le r o s n ą c e m u z a p o tr z e b o w a n iu p rz e je ż d ż a ją c y c h i z a tr z y m u ją cy ch się t a m g o śc i-k u p c ó w 17. S w o ją d y c h o to m ic z n ą ro lę t e n g o sp o d a rc z y o ś ro d e k o d g ry w a ł ró w n ie ż po z a k o ń c z e n iu w o jn y t r z y n a s to le tn ie j. T a k w ięc 11 w r z e ś n ia 1470 r. m ie jsc o w y p o s ia d a c z z ie m s k i M ic h a e l M a r q u a r d t o tr z y m u je n a d a n ie m od k o m tu r a b a łg ijs k ie g o S ie g frie d a F la c h a v o n S c h w a rz b u rg d o d a tk o w o p o n a d 1 ła n z ie m i u p r a w n e j n a k la s y c z n y c h w a r u n k a c h p r a w a m a g d e b u rs k ie g o . T y m s a m y m p rz y w ile je m k o m tu r z e z w a la M ic h a e lo w i n a w y s ta w ie n ie (o d n o w ie n ie p rz y w ile ju p o s ia d a n ia ? ) k a rc z m y z r o z w in ię ty m z a p le c z e m g o sp o d a rc z y m (ze w z g lę d u n a o tr z y m a n ą w n im z ie m ię ), n a jp r a w d o p o d o b n ie j w m ie js c u d a w n e g o g ra n ic z n e g o g o śc iń c a k rz y ż a c k ie g o . w celu p r o w a d z e n ia w n im ró w n ie ż s p rz e d a ż y : „czego b y t a m ty lk o c h c ia ł”18, czyli ta k ż e w ła s n y c h p ro d u k tó w , p o c h o d z ą c y ch n p . z h o d o w li w sw o im fo lw a rk u . W id a ć z a te m , iż ow e k a rc z m y (p rz y n a jm n ie j n ie k tó re ), b y ły ta k ż e o ś ro d k a m i g o sp o d a rc z y m i i h a n d lo w y m i w p o łą c z o n y c h z e s p o ła c h dóbr.
C z ę sto z e sp o ły z n a jd o w a ły się w p o s ia d a n iu te g o s a m e g o w ła śc ic ie la . C z a s a m i te ż w id z im y p ro c e s p r z e c h o d z e n ia od o ś ro d k a m o n o k u ltu ro w e g o (jed n eg o ty p u ) do p o sia d ło śc i o c e c h a c h k o m p le k s u g o sp o d arczeg o ty p u „dobro”
( G u t) . T a k było n p . z o ś ro d k a m i g o sp o d a rc z y m i w m iejscow ości L e h m k ü h n e n .
J e s t ta m w id o czn y fo lw a rk , p o tw ie rd z o n y w ź ró d ła c h 3 m a r c a 1493 r .19, o ra z 15 E. J. Guttzeit, D er O rdenshof u n d G renzkrug Einsiedel, „Beihefte zum Jahrbuch der Albertus Universität zu Königsberg”, Bd. 4, 1967, s. 189-201. Autor w sposób klarowny pokazu je, że jeden i ten sam ośrodek gospodarczy był zarówno folwarkiem, jak i nadgranicznym gościńcem krzyżackim; por. Anna Marciniak-Kajzer, N ieznany p ryw a tn y zam ek n a pograniczu krzyiacko-m azow ieckim, [w:] XV Sesja Pomorzoznawcza. Materiały z konferencji 30 listopada - 2 grudnia 2005 roku, pod red. Grażyny Nawrolskiej, Elbląg 2007, s. 320, gdzie autorka zakłada, jak się wydaje słusznie, tezę o nie tylko obronnym i rezydencjonalnym przeznaczeniu prywatnego zamku w Narzymiu (W ildenau). Jego umiejscowienie w rejonie bardzo ważnym pod względem gospodarczym ze względu na biegnące tędy szlaki handlowe, pozwala uważać ową budowlę również jako ośrodek centralny (zarządzający) dla działających w pobliżu folwarków.
16 Ibidem.
17 D as M arienburger Tresslerbuch der Jahre 1399-1409, hrsg. v. F. Joachim, Königsberg 1896 (dalej: MTrB), s. 245.
18 A. Rogge, D as A m t Balga, „Altpreußische Monatsschrift”, Bd. 6, 1869, s. 489. 19 Ost. Fol., nr 116, k. 482v.
8 i 13 lip c a 1515 r .20, a ta k ż e 12 lip c a 1520 r.21 i 17 s ie r p n ia 1 5 2 1 r. W ty m o s ta tn im p r z y p a d k u m a m y ju ż je d n a k do c z y n ie n ia z a ró w n o ze w s ią p o d p o w y ż s z ą n a z w ą , j a k i z fu n k c jo n u ją c y m n a je j te r e n ie d o b re m , z fo lw a rk ie m w je g o o b rę b ie 22. H a n s z u W ittin g o tr z y m a ł od w ie lk ie g o m i s t r z a A lb re c h ta H o h e n z o lle r n a v o n A n s b a c h p o s ia d ło ś ć L e h m k ü h n e n , a w r a z z je j o tr z y m a n ie m z o s ta ły m u z a p is a n e in n e w sie i d o b r a 23, w ty m ta k ż e d o b ro L e u m - b e r g k , w s z y s tk ie w k o m tu r s tw ie b a łg ijs k im . W t e n sp o só b p o sia d ło ść m ono- k u ltu r o w a w p o s ta c i f o lw a rk u z b o g a ty m z a p le c z e m z ie m s k im i b y ć m oże ro z w ija ją c y m się w okół o s a d n ic tw e m c h ło p s k im (co d a ło p ó źn iej p o c z ą te k w si) z p o c z ą tk ie m l a t 90. XV s tu le c ia p r z e k s z ta łc a się w ze sp ó ł o śro d k ó w g o sp o d a rc z y c h (d ó b r), s k u p io n y c h w r ę k a c h je d n e g o w ła śc ic ie la .
P o d o b n a s y tu a c ja m ia ła m ie jsc e w p r z y p a d k u d o b r a D ir k a G r e u e n r a d e w o k rę g u W e c k e n r a d e . W cz eśn iej, bo 17 cz e rw c a 1520 r. o ra z 7 w r z e ś n ia 1521 r. m o ż e m y s tw ie r d z ić is tn ie n ie p o s ia d ło ś c i m o n o k u ltu ro w e j o c h a r a k te r z e fol w a r k u , żeb y p ó źn ie j w 1523 r. z a o b se rw o w a ć n a ty m s a m y m o b s z a rz e w y s tę p o w a n ie s z e re g u o śro d k ó w g o sp o d a rc z y c h w p o s ta c i p o łączo n eg o d o b ra 24.
W ie lo k ro tn ie s p o ty k a m y te ż p o je d y n c z e d o b ra , k tó r e ju ż od p o c z ą tk u sw ojego i s t n i e n i a m ia ły c h a r a k t e r b a rd z ie j o ś ro d k a s c e n tra liz o w a n e g o , niż k o m p le k s u ró ż n y c h o śro d k ó w g o sp o d a rc z y c h . T u m o ż n a w sp o m n ie ć o ta k ic h d o b ra c h ja k : B a r c ia n y (B a rte n )25, Ł ąc zn o (Wiese)26, S to ln o (S t o l l e n)27, Zołędno
( G i l l w a l d e ) 28, M o jty n y ( M o y t h i e n e n ) 29, M ły n o w o 3 0 (?) ( M ü h l i n g ) 31, D a g w it- t e n 32, S p o rty n y ( S p o r t e h n e n ) 33, D z ie rż ą tn ik ( H a r t e l s ) 34, R odele ( R o d e h l e n ) 35.
N a s tę p o w a ł te ż ró w n o le g le i s u k c e s y w n ie p ro c e s ro z w o ju ju ż is tn ie ją c y c h i b ę d ą c y c h w r ę k a c h p r y w a tn y c h d ó b r ja k o k o m p le k s ó w g o sp o d a rc z y c h , w ty m p r z y p a d k u z ie m s k o -p ro d u k c y jn y c h , czyli w d u ż e j m ie r z e ró w n ie ż fol w a rc z n y c h . N a jc z ę śc iej b y ły to d o b ra , k tó r e fu n k c jo n o w a ły ju ż n a p ra w ie c h e łm iń s k im , a d a ls z e n a d a n i a b y ły b ą d ź n a ty m p ra w ie , b ą d ź n a p ra w ie m a g d e b u r s k im . W ty m p ie rw s z y m p r z y p a d k u ( a w ięc k o n ty n u a c ji n a d a ń n a p r a w ie c h e łm iń s k im ) is tn ie je z a p is o n a d a n i u p rz e z w ie lk ie g o m i s t r z a M a r t i 20 Ost. Fol., nr 116, k. 482v, 483v. 21 Ost. Fol., nr 141, k. 426-427. 22 Ost. Fol., nr 116, k. 683.
23 Ost. Fol., nr 116, k. 683: dorffere u n d g u ttere.
24 Ost. Fol., nr 348, k. 63v, 64v-65.
25 Ost. Fol., nr 122, k. 230-230v. Wzmianka z 01.02.1467 r. 26 Ost. Fol., nr 122, k. 83-84. Wzmianka pochodzi z 11.06.1495 r. 27 Ost. Fol., nr 122, k. 143-143v. Wzmianka pochodzi z 07.07.1521 r. 28 Ost. Fol., nr 123, k. 26v-27. Wzmianka pochodzi z 13.12.1476 r.
29 Ost. Fol., nr 126, k. 16v. Wzmianka pochodzi najprawdopodobniej z 1468 r. 30 W okręgu mrągowskim (ewentualnie Wólka Młynowska).
31 Ost. Fol., nr 178/1, k. 86-88. Wzmianka pochodzi z 19.01.1477 r. 32 Ost. Fol., nr 156, k. 263v-264. Wzmianka pochodzi z 10.08.1498 r.
33 Ost. Fol., nr 298, k. 204-204v (nowa numeracja 232-232v). Wzmianka pochodzi z końca 1471 r., najprawdopodobniej z listopada.
34 Ost. Fol., nr 322 , k. 198-199; 441-444. Wzmianka pochodzi z 29.09.1518 r. 35 Ost. Fol., nr 395 , k. 99-99v. Wzmianka pochodzi z 04.11.1504 r.
n a T r u c h s s e s v o n W e tz h a u s e n w 1482 r. H a n s o w i B ir c k s e n w m iejsco w o ści M a rie n fe ld e , w k o m tu r s tw ie o s tró d z k im , j a k m o ż n a p rz y p u s z c z a ć , n a s t ę p n y c h 60 ła n ó w z ie m i n a w s p o m n ia n y m p ra w ie , do ju ż p o s ia d a n e g o p rz e z n ie g o w c z e śn ie j d o b r a 36. D la ty c h , k tó r e b y ły z m ie n ia n e , w ra z z n o w y m i n a d a n ia m i, n a p ra w o m a g d e b u r s k ie , n a le ż a ło m .in . n a d a n ie 15 lis to p a d a 1471 r. p rz e z W ith a v o n G iech , w ie lk ie g o s z p ita ln ik a i je d n o c z e ś n ie k o m tu r a p o k a rm iń s k ie g o d o b r a w m iejsco w o ści S c h o lle n w k o m tu r s tw ie p o k a rm iń - s k im , k o m o rn ic tw ie g iż y c k im , d la L itw in a S te n z la . D o b ro m ia ło 15 ła n ó w w ielkości37. In n y m r a z e m W ith v o n G iech w y d z ie rż a w ia w d n iu 25 lip ca 1473 r. N ic k lo w i L u p litz o w i 10, 5 r a d e ł z ie m i w m iejsco w o ści G la b o th in w k o m tu r- stw ie p o k a r m iń s k im n a p ra w ie m a g d e b u r s k im w c e lu d a lsz e g o p r o w a d z e n ia d z ia ła ln o ś c i g o sp o d a rc z e j38. N a to m ia s t 30 s ty c z n ia 14 7 4 r. w ie lk i m is tr z H e in r ic h R effle v o n R ic h te n b e r g z a p is u je n a z a m k u w K ró le w c u n ie ja k ie m u H a n s o w i d o b ro D e u t s c h K e m m e r e r z 13 ła n a m i z ie m i n a p ra w ie m a g d e b u r- s k im 39. 11 g r u d n ia 1493 r. w ie lk i s z p ita ln ik i z a r a z e m k o m tu r p o k a r m iń s k i M e lc h io r v o n S c h w a n s d o r f n a d a je w w ie c z n e p o s ia d a n ie H a n s o w i B re m s e ro - w i 7 r a d e ł 40 z ie m i z p o ło w ą k a rc z m y w m iejsco w o ści K r ü c k e n, a p o n a d to 7 d a ls z y c h r a d e ł p o ło żo n y ch p rz y m iejsco w o ści L e b a i n w k o m tu r s tw ie p o k a r- m iń s k im 41. J e s t to k o le jn y dow ód, ś w ia d c z ą c y o dość c z ę s ty m w y s tę p o w a n iu d z ia ła ln o ś c i g o sp o d a rc z e j łą c z o n e j (m ie s z a n e j). U p r a w a ro li i h o d o w la z w ie r z ą t g o s p o d a r s k ic h u m o ż liw ia ła s p rz e d a ż w ła s n y c h d a ń m ię s n y c h w k a r c z m ie , lu b te ż s łu ż y ła - z a p o ś r e d n ic tw e m m ie js c a (w j a k im z n a jd o w a ła się k a rc z m a ), d a ls z e m u o b ro to w i h a n d lo w e m u (s p rz e d a ż z b o ż a lu b in n y c h p r o d u k tó w w y tw o rz o n y c h w m ie jsc o w y m fo lw a rk u ). W re sz c ie w ie lk i m is tr z A l b r e c h t H o h e n z o lle rn n a d a je 3 m a ja 1520 r. n a w ie c z n e p o s ia d a n ie C a s p a ro w i N e n n in g e ro w i d o b ro G ö r g e h e n z a r e a łe m 12 ła n ó w z ie m i u p r a w n e j o ra z do te g o je s z c z e d o b ro M e r t e n .
Podstawy prawne nadań i funkcjonowania folwarków w zespołach dóbr i obiektów gospodarczych na ich terenie W d n iu 2 9 c z e rw c a 1433 r. w ie lk i m is tr z P a u l v o n R u s d o r f z a p is a ł n a w ła s n o ś ć M a th ia s o w i v o n W e n d e k e y m p o n a d 2 1 ła n ó w z ie m i n a m ie js c u z w a n y m F e l d m a r k n ie o p o d a l m iejsco w o ści P o d e w i t t e n w o k r ę g u w e la w sk im . J e s t to j e d e n z p ie rw s z y c h p rz y p a d k ó w z a s to s o w a n ia tr a n s a k c ji s p rz e d a ż y - k u p n a w o d n ie s ie n iu do te g o ty p u p o sia d ło śc i, le ż ą c y c h n a te r y to r iu m p a ń s tw a z a k o n u k rz y ż a c k ie g o w P r u s a c h . W ty m d o k u m e n c ie d o sk o n a le w id a ć
36 Archiwum Państwowe w Olsztynie (dalej: APO), Etats Ministerium (dalej: EM) VIII, nr 45, k. 8.
37 APO, EM VII/ II/ 12, nr 22. 38 APO, EM VII/ II/ 13, nr 28-30, k. 1. 39 APO, EM VII/ II/ 18, nr 2.
40 1 Hack(e) = 12,531 ha (według miary stosowanej w komturstwie królewieckim). 41 APO, EM VII/ II/ 19, nr 16, k. 1.
m e c h a n iz m s to s o w a n y c h p ó źn ie j w p a ń s tw ie k rz y ż a c k im z a s a d p r a w n y c h u ż y tk o w a n ia z ie m i d ó b r n a d a n y c h p rz e z z a k o n , k tó r e w c z e śn ie j n a le ż a ły do K rz y żak ó w . O tóż b y ły to n a d a n i a n a p ra w ie m a g d e b u r s k im . P rz e w id y w a ło ono z a zw y c zaj d la osoby, k t ó r a o trz y m y w a ła n a d a n ie , z e z w o le n ie n a w y k o n y w a n ie d u ż e g o i m a łe g o p r a w a sąd o w eg o ( G e r i c h t s b a r k e i t ) n a o trz y m a n y c h z ie m ia c h . W p r z y p a d k u o m a w ia n e g o d o k u m e n tu z 14 3 3 r. o p ró c z tzw . S t r a ß e n g e r i c h t o tr z y m u ją c y n a d a n i e b y ł z o b o w ią z a n y do s łu ż b y k o n n e j w z b ro i ( D i e n s t m i t P f e r d u n d H a r n i s c h ) o ra z do u is z c z a n ia coro czn eg o c z y n s z u w d n iu św. M a r c in a (11 lis to p a d a ), n a jc z ę śc ie j w n ie z m ie n n e j w y so k o ści 1 fe n ig a c h e łm iń s k ie g o (a ra c z e j k o lo ń sk ie g o ) lu b z a m ie n n ie 5 fe n ig ó w p r u sk ich . Do te g o c zęsto sto so w a n o ró w n ie ż ja k o d o d a tk o w e zo b o w ią z a n ie d a n in ę w n a tu r z e w o k re ślo n e j w ysokości, n ajczęściej 1 p ó łk o rc a p s z e n ic y i 1 p ó łk o rc a ż y ta , ja k o o p ła ty p łu ż n e j42. P o w y ż sz y m o d e l p r a w n y fu n k c jo n o w a n ia d ó b r (w ty m te ż fo lw a rk ó w i tzw . p ro to fo lw a rk ó w ) b y ł s to s o w a n y p rz e z K rz y ż a k ó w ró w n ie ż po z a k o ń c z e n iu w o jn y tr z y n a s to le tn ie j. W d n iu 5 s ie r p n ia 1471 r. w ie lk i m is tr z H e in r ic h R effle v o n R ic h te n b e r g n a d a je H e in z o w i M e n ta le ro w i fo lw a rk H u n t e n a u w ra z z 6 ła n a m i z ie m i o ra z część k a rc z m y w ra z z w s ią T h a r a w z 7 ła n a m i z ie m i n a p ra w ie m a g d e b u r s k im . W t e n sp o só b o w e m u H a n s o w i stw o rz o n o p o d s ta w y do p o s ia d a n ia z ie m i i je j u p r a w y j a k i p ro w a d z e n ia d ochodow ego i n t e r e s u w p o s ta c i d z ia ła l n o śc i g o sp o d a rc z e j, a m ia n o w ic ie k a r c z m y (z z ie m ią w tzw . p r o to fo lw a rk u )43. N a ty m s a m y m p ra w ie n a d a n o ró w n ie ż fo lw a rk i, d o b r a i in n e m a ją tk i m .in . d la O tto S ta r w f f e n a - 7 ła n ó w w K y n n e w a n g e w 1477 r.44, A n z e lm a v o n T e tta u 45 - 14 ła n ó w w d n iu 2 6 s ty c z n ia 1481 r. w W o r c z y k e y m 46. N a s tę p n y w ie lk i m is tr z M a r tin T ru c h s s e s v o n W e tz h a u s e n z a s ta w ia d a ls z e d o b ra A n zelm o w i i H a n s o w i v o n T e tta u w m iejscow ości P o b i t t e n w d n iu 5 lip c a 1480 r.47 N a to m ia s t F r id r ic h i H a n s L y n d e n a w w 1478 r. o tr z y m u ją 6 ła n ó w ziem i i 1 ła n la s u w 1478 r. w F u c h o l z 48 i w ie le in n y c h je s z c z e n a d a ń - w s z y s tk o to n a p ra w ie m a g d e b u rs k im . W ie lo k ro tn ie d o ch o d ziło ró w n ie ż do o d n o w ie n ia p rz e z k o le jn y c h w ie lk ic h m is trz ó w p rz y w ile ju n a d a n i a z ie m i i n ie ru c h o m o ś c i d o k u m e n te m , w z m ie n ia ją c y m z a p is z p r a w a c h e łm iń s k ie g o n a p ra w o m a g
42 Pergament Urkunden, XX Hauptabteilung Geheimes Staatsarchiv Preussischer Kultur besitz Berlin-Dahlem (dalej: Perg. Urk.)., XXXIV, nr 166, k. 1: Der H M P aul von R u sd o rf verschreibt dem M atthes von Wendekeym erblich 21 H ufen u n d 12 Morgen a u f der F eldm ark von P odewitten (Kr. Wehlau) z u m agdeburgischem Recht, d a zu die hohe u n d niedere Gerichtsbarkeit außer dem Straßengericht, 60 M ark gew öhnlicher preußischer M ünze Wergeld eeee.n d ie. Verp flich tu n g z u 1 D ienst m it Pferd u n d H arnisch, 1 K ra m p fu n d Wachs, 1 kulm ischem Pfennig oder a n sta tt dessen 5 preußischen Pfennigen, 1 Scheffel Weizen u n d 1 Scheffel Rogen fü r Pflugkorn zu M artini.
43 OF 92, k. 20, 20v; na temat protofolwarku zob. J. Gancewski, Folw arki p a ń stw a zakonu krzyżackiego w Prusach, Olsztyn 2012, passim.
44 OF 92, k. 38. 45 Tettaw.
46 OF 92, k. 39, 39v. 47 OF 92, k. 41. 48 OF 92, k. 62v, 63.
d e b u rs k ie . Z t a k ą s y tu a c ją m a m y do c z y n ie n ia w p r z y p a d k u Z y g m u n ta v o n E y la w 49, k tó r e m u w 1481 r. o d n o w io n o d o k u m e n t n a d a n i a d o b r a z k a r c z m ą i fo lw a rk ie m , o b e jm u ją c y m 40 ła n ó w z ie m i w m iejsc o w o ści T r i a t u g k h e i m .
W c z e śn ie j t e n k o m p le k s d ó b r d z ia ła ł n a p ra w ie c h e łm iń s k im 50.
J e d n a k o m a w ia n e n a d a n i a o d b y w a ły się n ie ty lk o n a p ra w ie m a g d e b u r s k im 51. S p o ty k a m y ró w n ie ż , c h o c iaż rz a d k o , n a d a n i a n a p ra w ie p ru s k im . P rz y k ła d o w o , 2 8 m a r c a 1473 r. W ith v o n G iech , w ie lk i s z p ita ln ik i k o m tu r p o k a r m iń s k i, w y d z ie rż a w ił A u s ty n o w i R a tm a n o w i 5 r a d e ł z ie m i w w ie c z y ste u ż y tk o w a n ie w m iejsco w o ści G lo b o tin , w ła ś n ie n a p r a w ie p r u s k im , n a jp r a w d o p o d o b n iej w c e lu p o w ię k s z e n ia je g o d o b r a 52. W o k r e s ie s p r a w o w a n ia u r z ę d u w ie lk o m is trz o w s k ie g o p rz e z M a r t i n a T r u c h s e s s v o n W e tz h a u s e n s p o ty k a m y k ilk a n a d a ń n a ty m p ra w ie . I t a k G re g e r 53 S le y c h e r o tr z y m a ł d w a ła n y z ie m i (n a jp ra w d o p o d o b n ie j w l a t a c h 1 4 7 7 -1 4 8 9 ) w o b rę b ie d o b r a A y s s e l w k o m tu r s tw ie k ró le w ie c k im , n a o b s z a rz e k o m o rn ic tw a ru d a w s k ie g o , w ła ś n ie n a p ra w ie p r u s k im 54. P o d o b n ie d o b ro P o m a u d a u z 4 ła n a m i ziem i, p r z e k a z a n e do u ż y tk o w a n ia P a u lo w i H e rm a n o w i - w e d łu g z a p is u w d o k u m e n c ie - m ia ło b y ć z a g o s p o d a ro w y w a n e n a z a s a d a c h p r a w a p r u s k ie g o 55.
Karczmy z rozwiniętym zapleczem gospodarczym w postaci hodowli i ziem uprawnych. Rozwój formy i znaczenie gospodarcze. „Protofolwark” jako karczma z rozwiniętym zapleczem gospodarczym
- forma przejściowa czy też końcowa i przekształcona?
D o k ła d n ie rz e c z u jm u ją c m a m y do c z y n ie n ia z f o rm ą p r o w a d z e n ia d z ia ła ln o ś c i g o sp o d a rc z e j w p o s ta c i k a r c z m y 56. C e n tr a ln y m m ie js c e m ta k ie g o o ś ro d k a , o k re ś la n e g o w d o k u m e n ta c h sło w e m K r u g, p o z o s ta w a ła - n ie ty lk o w b a d a n y m o k r e s ie - k a r c z m a , ja k o m ie jsc e z a ró w n o s p o ż y w a n ia posiłków , w ó w cz as p rz e d e w s z y s tk im p rz e z czło n k ó w k a r a w a n k u p ie c k ic h , a le te ż m ie j sce ic h o d p o c z y n k u i w y m ia n y k o n i. P o ś re d n io k a r c z m a s ta w a ła się ró w n ie ż m ie js c e m w y m ia n y to w a ro w e j m ię d z y k u p c a m i, k tó rz y n ie r z a d k o p ła c ili jej w ła śc ic ie lo w i to w a r e m z a je g o u s łu g i. T a k w y g lą d a ła p ie r w o tn ie r o la k a r c z m y w z n a c z n ie s z e rs z y m z a s to s o w a n iu , n iż m o g ło b y się n a m w y d a w a ć w s p ó ł c z e śn ie . Z a s ta n ó w m y się te r a z , j a k w y g lą d a ł p ro b le m z a o p a tr z e n ia o w y ch
49 E ylano?
50 OF 92, k. 90v: [...] er sich vorendert habe alle seine kolm ische guttere also [?] Triatug kheim m it dem h o ff v n n d dem krug das de innhelt x l huben vn d vi huben zu Thomefidorf, [...] ine sollche colmische g u tt zu m agdeburgisschem rechte vn d zu beyd[en] konnen u n d sschreibn [...].
51 Por. G. Białuński, Kolonizacja „Wielkiej Puszczy” (do 1568 roku) - starostwapiskie, ełckie, straduńskie, zelkowskie i węgoborskie (węgorzewskie), Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, nr 204, Olsztyn 2002, np. s. 47 i nn.
52 APO, EM., sygn. VII/ II/ 13, nr 31. 53 Greg?
54 OF 92, k. 70v: [...] zu prew sschem rechte [...]. 55 OF 92, k. 70v:
k a r c z m w a r ty k u ły spożyw cze, a je s z c z e b a r d z ie j - s y s te m a ty c z n o ś ć tego d z ia ła n ia . O ile m o ż e m y so b ie w y o b ra z ić d r o b n ą h o d o w lę z w ie r z ą t „ p rz y z a g ro d o w y c h ”, to tr z e b a je d n a k m ie ć św ia d o m o ść , że n ie z a w sz e b y ła to h o d o w l a w p e łn i w y s ta rc z a ją c a . S ta łe i d u ż e z a p o trz e b o w a n ie w k a r c z m a c h z a ró w n o n a p r o d u k ty p o c h o d z e n ia zw ierzęceg o , j a k i n a p r o d u k ty r o ś lin n e ro d ziło p ro b le m y n a t u r y te c h n ic z n e j - s k ą d b r a ć ow e p r o d u k ty w sp o só b z g o d n y z z a p o trz e b o w a n ie m , s y s te m a ty c z n y , a le ró w n ie ż o p ła c a ln y d la p o s ia d a c z a k a rc z m y , a w ięc n ie p rz y s p a r z a ją c y p ro b le m ó w o d le g ło ści od m ie js c a docelo w ego, j a k im b y ł ów K r u g . R odziło to p o trz e b ę d o p ro w a d z e n ia do ta k ie g o s ta n u rzeczy, a b y w łaściciel k a rc z m y b y ł z je d n e j s tro n y p ro d u c e n te m , a z d r u giej - s p rz e d a w c ą w ła s n y c h p ro d u k tó w . W z w ią z k u z ty m w ła śc ic ie le k a rc z m o trz y m y w a li w w ie lu w y p a d k a c h z e z w o le n ia od u r z ę d n ik ó w k rz y ż a c k ic h n a ub ó j h o d o w a n e g o p rz e z sie b ie b y d ła czy te ż ś w iń 57, z a co Z a k o n p o b ie ra ! - n a jc z ę ś c ie j d o d a tk o w e - o p ła ty w w y s o k o ś c i o k r e ś la n e j k a ż d o ra z o w o w p rz y w ile ja c h i z e z w o le n ia c h , w y d a w a n y c h s p e c ja ln ie w ty m c e lu 58. S t a w a ło się to ta k ż e c o ra z b a rd z ie j o p ła c a ln e d la sa m e g o z a k o n u k rz y ż a c k ie g o , k tó r y c o ra z częściej m u s ia ł, sz c z e g ó ln ie w o p is y w a n y m o k re s ie , liczyć się ze s ła b y m i w p ły w a m i do k a s y c e n tr a ln e j, a ta k ż e m ógł, a po w o jn ie tr z y n a s t o le tn ie j ró w n ie ż c h c ia ł, w y k o rz y s ty w a ć je d n o c z e ś n ie k a r c z m a rz y ró w n ie ż p o d w z g lę d e m w o jsk o w y m , n a z a s a d a c h p r z e d e w s z y s tk im o k re ś lo n y c h w p ra w ie c h e łm iń s k im 59. Z d ru g ie j z a ś s tr o n y dow o d zi to ró w n ie ż i s tn ie n ia w ta m ty m c z a sie ro z b u d o w a n e j d z ia ła ln o ś c i g o sp o d a rc z e j w ś ró d te j g r u p y sp o łeczn ej i w s k a z u je , że c z ę s to k a r c z m y b y ły n ie ty lk o m ie js c e m w y s z y n k u p iw a i s e r w o w a n ia d a ń , a le ta k ż e (w ic h p o s ia d ło ś c ia c h z ie m s k ic h ) p ro w a d z iły d z ia ła ln o ś ć ty p u fo lw arczn eg o .
P rz y k ła d o w o H a n s z k o m o rn ic tw a p ru s k o iła w s k ie g o o tr z y m a ł w 1473 r. p ra w o do p ro w a d z e n ia k a rc z m y z w y n ik a ją c y m i z te g o o b o w ią z k a m i n a z a s a d a c h p r a w a c h e łm iń s k ie g o 60, p o d o b n ie S im o n z m ie jsco w o ści U n d e r w a n - g e n 61. T a k ż e in n i k a r c z m a rz e s łu ż y li - p o d o b n ie j a k p o s ia d a c z e dóbr, lo k o w a n y c h lu b o d n a w i a n y c h w ó w c z a s n a p r a w i e m a g d e b u r s k i m - w z b ro i i k o n n o 62. C o ra z w ięcej k a r c z m a rz y za częło z a te m k o n c e n tro w a ć w sw o ich r ę k a c h - oprócz k a rc z m y lu b te ż w ie lu k a r c z m - ró w n ie ż p o sia d ło śc i z ie m sk ie , d o b ra , w ty m fo lw a rk i o ra z in n e n ie ru c h o m o ś c i, k tó r e m ogły, po p ie r w sze, b yć ź ró d łe m d o d a tk o w e g o d o c h o d u , a le u m o ż liw ia ły ta k ż e p o w ią z a n ie ich
57 Ost. Fol., nr 119, k. 22; G. Białuński, Przem iany..., s. 182.
58 G. Białuński, Przem iany społeczno-ludnościowe południow o-w schodnich obszarów Prus K rzyżackich i Książęcych (do 1568 roku), Rozprawy i Materiały Ośrodka Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego w Olsztynie, nr 195, Olsztyn 2001, s. 182.
59 Zob. G. Białuński, Przemiany..., s. 179-184. 60 Ost. Fol., nr 116, k. 149.
61 Ost. Fol., nr 116, k. 153, 157v-158.
62 Ost. Fol., nr 120, k. 116: Wzmianka dotyczy Hansa Falkenheyna, który otrzymał wów czas od zakonu dwie wsie i służył z tych posiadłości: u f f richtige p la th e dienst m ith hengst und harnisch.
z g łó w n ą d z ia ła ln o ś c ią , j a k ą b y ło p ro w a d z e n ie k a rc z m y . T a k by ło n p . w p r z y p a d k u H a n s a , k a r c z m a r z a z m iejsco w o ści S i e b e n b r u c k e n w k o m tu r s tw ie k r ó le w ie c k im , k o m o rn ic tw ie W a ld a u 63. N a b y ł o n w d n iu 10 m a r c a 1466 r. od H a n s a R e b e c k e 3 ła n y l a s u 64. P r a w d o p o d o b n ie u c z y n ił to z z a m ia r e m z a ło ż e n i a ta m m .in . p a s ie k i. B y ł to je d n a k ty lk o p o c z ą te k p ro c e s u , k tó r y sz czeg ó l n ie ro z w in ą ł się w l a ta c h 80. i 90. XV w.
S zc z e g ó ln ie w o k re s ie po z a k o ń c z e n iu w o jn y tr z y n a s to le tn ie j z P o ls k ą , z a k o n - o czy m b y ła ju ż m o w a - m u s ia ł i p o trz e b o w a ł d o k o n y w a ć lic z n y c h z m ia n n a t u r y c y w iln o -p ra w n e j, o rg a n iz a c y jn e j i fin a n s o w e j, ze w z g lę d u n a o g ó ln e z m ia n y w sw o im p a ń s tw ie , a ta k ż e n a is tn ie ją c e te n d e n c je w g o sp o d a rc e n ie ty lk o te g o re g io n u , a le ta k ż e w in n y c h c z ę śc ia c h ó w czesn ej E u ro p y . Z je d n e j s tr o n y b y ł to w y ra z o g ólnego d ą ż e n ia do p r z e p r o w a d z a n ia p r y w a ty zacji m a ją tk ó w o ra z z w ię k s z e n ia d z ię k i te m u s p ra w n o ś c i z a r z ą d z a n ia n im i, a z d ru g ie j - z a p e w n ie n ia so b ie s ta ły c h , o k re ś lo n y c h w p ły w ó w do k a s y c e n tr a ln e j. B yło to z w ią z a n e ta k ż e z k o n ie c z n o ś c ią z a s ie d le n ia p u s te k , k tó re p o ja w iły się w ra z z w y n isz c z a ją c y m i d z ia ła n ia m i w o je n n y m i.
W z w ią z k u z ty m s ta r a n o się p o z y sk iw a ć oso b y c h ę tn e do w y d z ie rż a w ie n i a lu b do k u p n a m a ją tk ó w . M ia ły to b y ć ta k ie osoby, k tó r e m o g ły z je d n e j s tr o n y s p r o s ta ć s ta w ia n y m im z o b o w ią z a n io m a d m in is tra c y jn o -fin a n s o w y m , a z d ru g ie j stro n y , osoby, k tó r e m o g ły z a g w a r a n to w a ć rozw ój o tr z y m a n y c h m a ją tk ó w i is tn ie ją c e j w n ic h i n f r a s t r u k t u r y g o sp o d arczej.
W ta k ie j s y tu a c ji z a c z ę ły p o w s ta w a ć d o b ra o m ie s z a n e j i ty m s a m y m n ie je d n o z n a c z n e j s tr u k tu r z e o rg an iz acy jn o -g o sp o d arczej. D la n a s z y c h p o trz e b fo rm y te b ę d z ie m y n a z y w a ć p ro to fo lw a rk a m i, czyli ta k im i z a ło ż e n ia m i gosp o d a rc z y m i, k tó re n ie s ą do k o ń c a z o rg a n iz o w a n e w fo lw a rk , a z d ru g ie j s tro n y s ą b a rd z ie j ro z w in ię te , za ró w n o p o d w zg lę d e m s t r u k t u r y j a k i o rg a n iz a c ji, p rz e d e w s z y s tk im g o sp o d arczej, n iż to m ia ło m iejsce w o rg a n iz a c y jn y c h fo r m a c h m o n o ty p o w y c h , ta k ic h j a k m łyny, k arczm y , s ta w y h o d o w la n e , b a rc ie itp .
M ie s z a n e s t r u k t u r y o rg a n iz a c y jn o -g o s p o d a rc z e p o w s ta w a ły w d w o ja k i sposób. P o p ie rw s z e , p o p rz e z „ d o b ie ra n ie ” (d o k u p o w a n ie ) p rz e z w ła śc ic ie la ju ż je d n e g o m o n o ty p o w e g o o b ie k tu in n e g o , o p o d o b n ej lu b in n e j d z ia ła ln o ś c i g o sp o d a rc z e j i łą c z e n ie ic h w k o m p le k s y d ó b r65, lu b te ż d z ie rż a w ę lu b d o k u
63 Obecnie Niżowe w obwodzie kaliningradzkim Federacji Rosyjskiej. 64 Perg. Urk., XXXIV, nr 92.
65 Np. Perg. Urk., XXVIII, Nr 50, k. 1 z 10.09.1472 r. kiedy to na podstawie przywileju karczmarz Paul z Grebieten otrzymuje 2 łany ziemi, najprawdopodobniej do rozszerzenia już prowadzonej wcześniej działalności gospodarczej w oparciu o nieokreśloną bliżej infrastrukturę i własną hodowlę świń; Perg. Urk., 93 [XCIII], Nr 58, k. 1 z 12.06.1486 r. Wielki mistrz Martin Truchsess von Wetzhausen zapisuje wówczas Guntherowi von Hohendorff 10 łanów ziemi w miejscowości Klein-Poetlawken oraz dalsze 2 łany ziemi z posiadłości swojego folwarku w Kloschenen, tym samym rozszerzając jego działalność gospodarczą na inne terytoria; Perg. Urk., XXXI, Nr 80, k. 1 z 18.01.1487 r. kiedy to wspomniany wielki mistrz wydzierżawia Michaelowi Kolerowi oprócz karczmy, ogrodu chmielowego i łąk, także 3 część z dobra Zewmen, tym samym umożliwiając powstanie podstaw kompleksu gospodarczego w postaci rzeczo nej karczmy i wymienionego dobra, lub też: Perg. Urk., XXXIV, Nr 122, k. 1 z 13.12.1497 r.
p ie n ie in n e j cz ęści i n f r a s t r u k t u r y g o sp o d a rc z e j n a te r e n ie p a ń s tw a k rz y ż a c k ie g o w P r u s a c h 66. Rozw ój d ó b r w y m a g a ł od a d m in is tr a c ji k rz y ż a c k ie j o d p o w ie d n ie g o , lecz z m ie n io n e g o p o d e jś c ia do s p r a w m a j ą t k u n ie ru c h o m e g o , a p rz e d e w s z y s tk im w ła s n o ś c i z ie m i. C o ra z częściej m a ją tk i z ie m s k ie , w ty m ic h i n f r a s t r u k t u r a w p o s ta c i dóbr, fo lw a rk ó w i in n y c h je j sk ła d n ik ó w , p r z e k s z ta łc a ła się w k o m p le k s y z ie m sk o -g o sp o d a rc z e . N a p r z y k ła d w 1494 r. A n d r e a s H e r m a n n k u p ił fo lw a rk , k tó r y w c z e śn ie j n a le ż a ł do n ie ja k ie g o U lr i c h a . W ty m s a m y m c z a sie z a k u p ił część w si D u s t e r w a l d e o ra z n ie co p ó źn iej je s z c z e k a rc z m ę z z a p le c z e m g o sp o d a rc z y m w ra z z d z ia ła ją c y m n ie o p o d a l b ro w a re m . U z y s k a ł p r z y ty m ze z w o le n ie n a w y s z y n k p iw a 67. W t e n sp o só b n ie ty lk o p o w ię k s z y ł sw ój m a j ą t e k , a le ró w n ie ż z ró ż n ic o w a ł p r o d u k c ję i z w ię k sz y ł m o żliw o ść u z y s k a n ia d o ch o d u . N ie ja k i B r o s iu s K a ln e in z k o lei p o s ia d a ł d w ie w sie , a le n ie p o s ia d a ł p r z y ty m ż a d n e g o fo lw a rk u . P ó źn iej n a b y ł je s z c z e j e d n ą w ie ś, a k ilk a n a ś c ie l a t p ó źn ie j le ż ą c y p rz y n ie j fo lw a rk
L u x n e i n e n68.
Z a te m ta k im n a jp r o s ts z y m i n a jp ra w d o p o d o b n ie j n a jc z ę śc ie j s p o ty k a n y m sp o so b e m sw o iste g o ro z w o ju sw ojej d z ia ła ln o ś c i g o sp o d a rc z e j o ra z z a r a z e m p o w ię k s z e n ia m a ją tk u , by ło n a b y w a n ie (ró ż n y m i d ro g a m i p ra w n o -c y w iln y m i) z ie m i i d o łą c z a n ie je j do p o s ia d a n e g o ju ż d o b r a lu b p ro w a d z o n e j d z ia ła ln o ś c i g o sp o d a rc z e j. T a k c z ę sto b y w a ło w ś ró d k a rc z m a rz y . J a k s łu s z n ie z a u w a ż a G. B ia łu ń s k i, k a r c z m a r z e b a rd z o c z ę sto p o s ia d a li d o d a tk o w e d o b r a w p o s ta c i z ie m i u p r a w n e j i łą k 69. S to s o w a li p rz y ty m p r o s ty m e c h a n iz m u ła tw ie ń go s p o d a rc z y c h i k o m p e n s a ty z o b o w ią z a ń 70. W z a m ia n z a z e z w o le n ie n a s p r z e d a ż w ła s n y c h p ro d u k tó w , n p . m io d u czy te ż c h le b a j a k ró w n ie ż w y s z y n k p iw a Tego dnia Wilhelm graf von Isenburg, wielki komtur i namiestnik wielkiego mistrza na zamku w Schaaken, wydzierżawia Niclasowi i Peterowi von Sassen folwark w Sproden (Sprittlaucken)
z 7 łanami ziemi i jeszcze 4 łanami (dodatkowymi ponad miarę), który graniczy m.in. z folwar kiem Sperlings. Został tu również wymieniony folwark Tatters z 7 łanami ziemi. Jest to dosko nały przykład ilustrujący możliwość powstania i istnienia (biorąc pod uwagę chociażby dwa pierwsze folwarki) podstaw do istnienia złożonego dobra.
66 Perg. Urk., XXXVII, Nr 39, k. 1, z 21.04.1488 r. kiedy to wielki mistrz Martin Truch sess von Wetzhausen odnawia na prośbę Hansa von Weyher dokument, wystawiony uprzednio przez namiestnika wielkiego mistrza Heinricha Reuß von Plauen w dniu 16.08.1468 r., dotyczą cy przedłużenia dzierżawy folwarku Wohnsdorf z wsiami (folwarcznymi?) Herrendorf i Schönwalde na prawie magdeburskim, który był wcześniej wydzierżawiony na prawie cheł mińskim; Perg. Urk., 93, Nr 72. k.1, z 1.03.1522 r. Tym przywilejem wielki mistrz Albrecht Hohenzollern von Ansbach wydzierżawia Stefanowi Hobberer folwark Nowy Dwór z 4 łanami i do tego 13 radłami ziemi na polu K aynkaym en w komornictwie Waldau.
67 Ost. Fol., nr 141, k. 167-168. 68 Ost. Fol., nr 157, k. 39.
69 G. Białuński, P rzem iany..., s. 179.
70 Mechanizm ten był znany wcześniej, chociaż w innej uproszczonej formie, np. zezwoleń na wywóz zboża lub produkcję i sprzedaż mąki i stosowany w państwie zakonnym już od początku XV w.. Pisał o tym Z. H. Nowak, omawiając zezwolenia wielkiego mistrza na wywóz zboża z Prus. Wówczas jednak było o wiele trudniej otrzymać takie zezwolenie. Było one udzielane raczej poplecznikom Zakonu i jego bliskim współpracownikom, nie zaś na zasadzie opłacalności gospodarczej i liczenia na ewentualny zysk z jego wydania.
m u s ie li p ła c ić c z y n sz . K a rc z m a rz e , a c z a s a m i i m ły n a r z e (p ro w a d z ili w ów c z a s w P r u s a c h c z ę sto s p o ty k a n e m o n o ty p o w e o śro d k i g o sp o d arcz e) o trz y m y w a li ró w n ie ż d o d atk o w o ziem ię. M ogli z a te m p ro w a d z ić - oprócz p o d staw o w ej - ró w n ie ż d o d a tk o w ą lu b ró w n o le g łą d z ia ła ln o ść g o sp o d a rc z ą , z w ię k s z a ją c ą ich dochody, a p rz e d e w s z y s tk im w ła s n e m o żliw ości p ro d u k c y jn e , a p o p rz e z to ró w n ie ż tzw . s a m o w y s ta rc z a ln o ś ć je ś li ch o d z i o p r o d u k ty p o c h o d z e n ia r o ln i czego (z a ró w n o ro ś lin n e g o , j a k i zw ierzęcego).
O b s e rw u je m y z a te m po w o jn ie tr z y n a s to le tn ie j d w a ró w n o le g łe procesy. Z je d n e j s tr o n y w id o c z n y j e s t p ro c e s tw o r z e n ia d ó b r łą c z o n y c h w p o s ta c i k o m p le k s ó w g o s p o d a rc z y c h z w y k o rz y s ta n ie m ju ż is tn ie ją c y c h fo lw arków , a z d ru g ie j s tr o n y p ro c e s z w ię k s z a n ia m o żliw o ści g o sp o d a rc z y c h p o sz c z e g ó l n y c h w ła śc ic ie li i d z ie rż a w c ó w p o p rz e z tw o rz e n ie ty p ó w w ie lo fu n k c y jn y c h , ta k ic h j a k k a rc z m y z z ie m ią i s a m o w y s ta rc z a ln y m z a p le c z e m g o sp o d a rc z y m (fo lw arczn y m ).
J a k w id a ć , c z ę sto p r y w a tn i w ła śc ic ie le p o s ia d a li n a d a n e fo lw a rk i ja k o część w ię k s z y c h dóbr, z a ró w n o w u k ła d z ie z w sią , m ły n e m czy te ż fo rm a m i p o ś re d n im i, ta k im i j a k n p . k a rc z m y z z ie m ią i w ła s n ą h o d o w lą z w ie r z ą t g o s p o d a rs k ic h , k tó r e s ta n o w iły o ś ro d k i s a m o w y s ta rc z a ln e . N ie ch o d z i p rz y ty m o w s k a z y w a n ie „ p o śre d n ie g o ” e le m e n tu w e w o lu c ji i d o c h o d z e n iu ta k ic h k a r c z m z r o z w in ię ty m z a p le c z e m g o sp o d a rc z y m do fo rm y fo lw a rk u , g dyż o ś ro d k i te n ie s ta n o w iły fo rm y e w o lu c y jn e j, a je d y n ie o rg a n iz a c y jn ą . N ie w ą t p liw ie b y ły je d n a k c z y m ś w ięcej n iż z w y k łą k a r c z m ą , g d y ż w o b rę b ie sw ojego o rg a n iz a c y jn o -w ła s n o ś c io w e g o te r y t o r i u m p o s ia d a ły d o d a tk o w o is tn ie ją c y o ś ro d e k g o sp o d arczy , k tó r y n a jc z ę śc ie j s p e łn ia ł ro lę o ś ro d k a h o d o w la n e g o , d o s ta rc z a ją c e g o p ro d u k tó w do „sw ojej” k a rczm y .
N a te j z a s a d z ie za c z ęły n a jp ra w d o p o d o b n ie j fu n k c jo n o w a ć , p o c z ą w sz y od p rz e ło m u l a t 60. i 70. XV w., m .in . n a s tę p u ją c e k a rc z m y o ra z k o m p le k sy g o sp o d arcze złożone z k a rc z m y i fo lw a rk u : W a n g i t t 71, S ie d lisk o ( E i n s i e d e l ) 72, U d e r w a n g e n 73, S ta r y D w ó r74 ( A l t h o f ) 75, L e y s u h n e n 76, P in ie w o ( P i n n a u ) 77, Ab- s c h w a n g e n 78, K r u k i79 ( K r u e c k e n ) 80, G o d r i e n e n 81, P o k a r m in ( B r a n d e n b u r g ) 82,
71 Ost. Fol., nr 116, k. 146. W takiej roli (protofolwarku) pojawia się w dokumentach w 1469 r.
72 Ost. Fol., nr 116, k. 584v. Zapis dokumentalny z 1470 r.; E. J. Guttzeit, D er O rdenshof u n d G renzkrug E insiedel, „Beihefte zum Jahrbuch der Albertus Universität zu Königsberg”, Bd. 4, 1967, s. 189-201.
73 Ost. Fol., nr 116, k. 152v. Zapis dokumentalny z 1471 r. 74 W okręgu braniewskim lub pasłęckim.
75 Ost. Fol., nr 116, k. 149. Zapis dokumentalny z 1473 r. 76 Ost. Fol., nr 116, k. 583v. Zapis dokumentalny z 1476 r. 77 Ost. Fol., nr 116, k. 145v. Zapis dokumentalny z 1483 r. 78 Ost. Fol., nr 116, k. 147. Zapis dokumentalny z 1490 r. 79 W okręgu węgorzewskim.
80 Ost. Fol., nr 116, k. 29. Zapis dokumentalny prawdopodobnie z 1504 r. 81 Ost. Fol., nr 116, k. 143v. Zapis dokumentalny z 1506 r.
B l a d i a u 83, K o b y la B u d a ( K o b b e l b u d e ) 84, L e h m k u h n e n 85, Ł o d y g i86 ( L u d w i g - s w a l d e ) 87, D o l l s t a e d t 8 8 , P is z ( J o h a n n e s b u r g ) 89 i w ie le in n y c h .
Rozwój „wolnych” folwarków i w zespole dóbr w domenach, w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach po II pokoju toruńskim
P rz y w ile je ( n a d a n ia z ie m i i in n e s p rz y ja ją c e ro zw o jo w i is tn ie ją c y c h ta m o śro d k ó w g o sp o d a rc z y c h , w ty m fo lw a rk ó w ) u z y s k iw a li o s a d n ic y n iem ieccy , w o ln i P ru s o w ie , a ta k ż e in n e oso b y w o s a d a c h i o ś r o d k a c h g o sp o d a rc z y c h ju ż d z ia ła ją c y c h . A k c ja t a o b ję ła c a łe P r u s y K rz y ż a c k ie po z a w a r c iu z P o ls k ą II p o k o ju to ru ń s k ie g o , sz c z e g ó ln ie od k o ń c a l a t 60., ju ż b a rd z o w y ra ź n ie od l a t 1 4 6 5 -1 4 6 8 90, w l a t a c h 70. i p ó źn ie j p o d k o n ie c XV w., a ta k ż e p rz e z c a ły c z a s i s t n i e n i a o k ro jo n y c h tzw . P r u s K rz y ż a c k ic h aż do 1525 r.91 Z a k o n k r z y ż a c k i p o s ta n o w ił w ó w c z a s j a k n a jw ię c e j m a ją tk ó w p r z e k a z a ć p r y w a tn y m
83 Ost. Fol., nr 116, k. 587. Zapis dokumentalny z 11 lipca 1480 r.
84 Ost. Fol., nr 116, k. 155-155v. Zapis dokumentalny z 15 lipca 1483 r. Przykład istnienia typowego kompleksu gospodarczego w postaci karczmy i oddzielnego folwarku w posiadaniu jednego użytkownika.
85 Ost. Fol., nr 116, k. 438v, 482v, 483v, 683. Zapisy dokumentalne z kilku lat. W kolejno ści zapisu źródłowego z: 3 marca 1493, 29 lipca 1498, 8 i 13 lipca 1515 oraz 17 sierpnia 1521 r. W ostatnim z wymienionych zapisów oprócz wsi i folwarku pojawia się cały kompleks gospodar czy nazwany „dobrem” - Gut.
86 W okręgu oleckim.
87 Ost. Fol., nr 116, k. 158. Zapis dokumentalny z 21 września 1487 r. 88 Ost. Fol., nr 171, k. 18/ fol. 1. Zapis dokumentalny z 1470 r. 89 Ost. Fol., nr 207, k. 44. Zapis dokumentalny z 1471 r.
90 Oczywiste jest przy tym, że proces ten nie rozpoczął się po wojnie trzynastoletniej z Polską. Jego korzeni należy szukać już w zmianach, które zaszły w organizacji i ekonomii państwa krzyżackiego przede wszystkim po 1411 r. Jedne z takich zapisów dóbr ziemskich (najprawdopodobniej z folwarkiem) w państwie zakonnym, a nie ich dożywotniej lub ograniczo nej dzierżawy (jak to zwykle wówczas praktykowano) został dokonany przez wielkiego mistrza zakonu Pawła von Rusdorf dla Matiasa von Wendekeym 29 czerwca 1433 r., OBA, nr 2356: [...] M arienburg. D er H M P aul von R u sd o rf verschreibt dem M atthes von W endekeym erblich 21 H ufen u n d 12 Morgen a u f der F eldm ark von Podewitten (Kr. Wehlau) zu m agdeburgischem Recht, d a zu die hohe u n d niedere G erichtsbarkeit außer dem Straßengericht, 60 M ark gew öhnli cher preußischer M ünze Wergeld eeeen die Verpflichtung z u 1 D ienst m it Pferd u n d H arnisch, 1 K ra m p fu n d Wachs, 1 ku lm isch em P fennig oder a n sta tt dessen 5 preußischen Pfennigen, 1 Scheffel Weizen u n d 1 Scheffel Rogen fü r P flugkorn z u M artini [...].
91 Np.: Ost. Fol., nr 14 403, k. 4v: jest tu m. in. mowa o działalności urzędników krzyżac kich z Barcian i Kętrzyna, którzy wydzierżawia posiadłości (w tym prawdopodobnie o charakte rze gospodarczym) dla innych osób, np. z obszaru prokuratorstwa wystruckiego; Ost. Fol., nr 14 396, k. 1: wzmianka na temat najprawdopodobniej prokuratora z Nidzicy Adama von Halle, zapisującego ziemie osadnikom na terytorium, które podlegało mu administracyjnie, k. 4. Ten sam urzędnik krzyżacki w 1503 r. dokonał m.in. zapisu ziem leżących pomiędzy Morągiem a Ostródą osadnikom spoza zakonu; Ost. Fol., nr 14 381, k. 10v: źródło zawiera m.in. informa cję o prokuratorze w Tylży współpracującym z piwnicznym w Ragnecie. Wzmianki dotyczą najczęściej zapisów ziemi przez urzędników krzyżackich dla osób, związanych z zakonem; k. 4v: k. 4v: wielki marszałek zakonu w 1505 r. zapisuje pewne posiadłości ze wsią Mulkendorff.
w ła śc ic ie lo m 92. T a k ie ro z w ią z a n ie by ło w y jśc ie m lo g ic z n y m w ó w czesn ej, dość tr u d n e j p o d w z g lę d e m e k o n o m ic z n y m , s y tu a c ji z a k o n u . T o p n ieją ce k a d r y z a rz ą d z a ją c e , p o s tę p u ją c y p ro c e s, j a k się o k a z a ło , n ie u c h r o n n e j s e k u la ry z a c ji, dość s z y b k i p ro c e s o d e jś c ia od m o d e lu ż y c ia z a k o n n e g o , p o ja w ia ją c e się co raz częściej p o s z u k iw a n ie w z a k o n ie „ła tw e g o ż y c ia ” lu b te ż „ z a o p a tr z e n ia e m e r y ta ln e g o ”93 n ie s p rz y ja ły u tr z y m y w a n iu z d y sc y p lin o w a n e g o i s c e n tr a liz o w a n e go o rg a n iz m u k o rp o ra c y jn e g o . P o z w a la to w y s n u ć h ip o te z ę o p o n a d g o s p o d a r- c z y c h c z y n n ik a c h p r z y s p i e s z e n i a ro z w o ju , w c z e ś n ie j ju ż i s t n ie ją c e j n a te r y to r iu m p a ń s t w a z a k o n n e g o w P r u s a c h p r y w a tn e j g o s p o d a rk i fo lw a rc z n ej. D z ię k i te m u m o ż n a było, p r z y z m n ie js z o n y m n a k ła d z ie p r a c y w ła s n e j, c z e r p a ć k o rz y śc i, w y n ik a ją c e z p o w in n o śc i c z y n sz o w y c h osób d z ie rż a w ią c y c h fol w a r k i lu b - rz a d z ie j - od ty c h , k tó rz y o trz y m a li ow e o ś ro d k i g o sp o d a rc z e od Z a k o n u w fo rm ie z a s ta w u .
W l a ta c h 1 4 7 0 -1 4 7 7 ó w c z e śn i w ielcy m is trz o w ie z a k o n u : H e in n r ic h R e u ß v o n P la u e n , a sz c zeg ó ln ie H e in r ic h R effle v o n R ic h te n b e r g (gdyż t e n p ie r w szy tu ż n a p o c z ą tk u te g o o k r e s u p r z e s ta ł p e łn ić u r z ą d w ie lk o m is trz o w s k i) w y s ta w ili w iele p rz y w ile jó w d la „n o w y ch ” w ła śc ic ie li z ie m s k ic h , w ty m ró w n ie ż w ła śc ic ie li o b ie k tó w g o sp o d a rc z y c h , ta k ic h j a k m .in . fo lw a rk i. N a p r z y k ła d 6 p a ź d z ie r n ik a 1470 r. P e t e r P o b e rs c h . w r a m a c h ta k ie g o p rz y w ile ju o tr z y m a ł fo lw a rk w P o b i t t e n 94. 5 s ie r p n ia 1471 r. H e in z z o w i M e n ta le r s o w i z o s ta ł z a p is a n y fo lw a rk w H u n t e n a u w ra z z z ie m ią 95. N a s tę p n ie o tr z y m a ł go (lu b je , g d y ż m ogło b y ć ic h w ięcej n iż je d e n w c ią g u l a t 1 4 7 0 -1 4 7 7 ) W e n zel R o s y n h a y n 96. T en że W e n z el R o s y n h a y n o tr z y m a ł od w ie lk ie g o m i s t r z a H e in r ic h a v o n R ic h te n b e r g fo lw a rk W o rd y ty ( W o r d i t t e n ) z a r e a łe m 9 ła n ó w 97 z ie m i u p r a w n e j n a w ie c z n e p o s ia d a n ie d la sie b ie i sw o ich n a s tę p c ó w 98. F o l w a r k t e n o tr z y m a ł n a z a s a d a c h p r a w a m a g d e b u rs k ie g o , „z je g o w s z y s tk im i p r a w a m i i u d o g o d n ie n ia m i”99 o ra z d o d a tk o w o z tzw . d u ż y m p r a w e m s ą d z e n i a p o d d a n y c h . R a z w r o k u p o w in ie n b y ł p o n o sić o p ła tę p ła c o n ą w w o sk u o ra z w f e n ig a c h 100.
W 1473 r. n a m o cy p rz y w ile ju w y s ta w io n e g o p rz e z w ie lk ie g o m is tr z a H e in r ic h a R e u s s v o n P la u e n D a n ie l v o n K u n h e y m o tr z y m a ł fo lw a rk w S c k a l -
te te y 101. W p o d o b n y m c z a sie , tj. w l a ta c h 1 4 7 0 -1 4 7 3 w ie lk i m is tr z H e in ric h R effle v o n R ic h te n b e r g z a p is a ł C risto ffe ro w i v o n P a d a n g e n 8 ła n ó w ziem i.
93 Zob. Z. H. Nowak, S praw a zaopatrzenia „em erytalnego” w zakonie krzyżackim w pierw szej połowie X V wieku, [w:] Z akon krzyżacki a społeczeństwo p a ń stw a w Prusach, pod red. Z. H. Nowaka, Roczniki TNT, R.86, 1995, s. 83-101.
94 OF 92, k. 19-19v, 31v-32. 95 OF 92, k. 20-20v. 96 OF 92, k. 2, 3.
97 1 łan, tzw. pruski = ~16, 5-17, 5 hektarów.
98 OF 92, k. 3: vschreiben [...] seinen rechten erben u n n d nochkom lungen den h o ff w ordit ten der do innholt ix huben m it allen vn d iglichen [...].
99 OF 92, k. 3. 100 Ibidem.
Z a p is o b e jm o w a ł ró w n ie ż fo lw a rk w K a r w ita c h ( K a r w i t h e n ) 102. W 1475 r. w ie lk i m is tr z w y d a ł p rz y w ile j d la H a n s a F a n le r a , z a p is u ją c m u w p o s ia d a n ie 7 ła n ó w z ie m i w O p p e ln (?)103. P rz y w ile j t e n z e z w a la ł je g o o d b io rc y n a z a ło ż e n ie i p ro w a d z e n ie k a rc z m y o ra z n a jp ra w d o p o d o b n ie j ró w n ie ż fo lw a rk u , z w y k o r z y s ta n ie m p r z e k a z a n e j z ie m i p o d u p r a w ę i częściow o h o d o w lę z w ie r z ą t g o s p o d a rs k ic h . J e s t to p r z y k ła d g o d n y u w a g i, m im o że n ie m ó w i on b e z p o ś re d n io o w y d z ie rż a w ie n iu lu b n a d a n i u fo lw a rk u , z te g o p o w o d u g dyż n ie k tó r e p rz y w ile je w ią z a ły się z n a d a n ia m i p o łą c z o n y m i. O so b a, k t ó r a o tr z y m y w a ła t a k i p rz y w ile j m o g ła p ro w a d z ić n ie ty lk o k a rc z m ę , a le ró w n ie ż ro z w in ię te p o d w z g lę d e m g o sp o d a rc z y m z a p le c z e w p o s ta c i h o d o w li, p rz y p o m i n a ją c e fo rm ę g o s p o d a rc z ą z b liż o n ą do z a ło ż e ń fo lw a rk u . Z t a k ą s y tu a c ją m a m y do c z y n ie n ia ju ż w c z e śn ie j, k ie d y to w 1471 lu b 1472 r. T h o m a so w i R o s e n a u z o s ta ł w y d a n y p rz y w ile j n a d a n i a f o lw a rk u S p a r w y n ( S p a r w i n ) w ra z z k a r c z m ą o łą c z n e j p o w ie rz c h n i 20 ła n ó w p r u s k ic h n a p r a w ie m a g d e b u r sk im , z w s z y s tk im i p r a w a m i do s ą d z e n ia lu d n o ś c i o sia d łe j n a te j z ie m i104. W 1471 r. w ie lk i m is tr z H e in r ic h R effle v o n R ic h te n b e r g n a d a ł fo lw a rk H u n - t e n a u ( H i m t e n a w ) o ra z k a r c z m ę i z ie m ie w e w si T h a r a w H e in z o w i M e n ta le - r o w i105. P rz y w ile j o b e jm o w a ł p r z e k a z a n i e w je g o rę c e u r z ę d u s o łe c tw a w w y m ie n io n e j w yżej w si i w z w ią z k u z ty m s p ra w o w a n ie u r z ę d u so łty sa . Z te j ra c ji o tr z y m a ł od w ie lk ie g o m i s t r z a d o d a tk o w y c h 7 ła n ó w z ie m i. J e d n o c z e śn ie o tr z y m a ł106 124 ła n y o ra z fo lw a rk z 6 ła n a m i i 7 r a d ła m i ( H a c k e n )
z ie m i107. Ó w H e in z M e n ta le r z o s ta ł z o b o w ią z a n y do s ta w ie n ia się w le k k ie j zb ro i lecz k o n n o n a k a ż d e w e z w a n ie sw ojego p a n a (czyli z a k o n u k rz y ż a c k ie go) n a w y p r a w y z a r ó w n o z a c z e p n e , j a k i o b r o n n e . P o n a d t o w d z ie ń św. M a r c in a z o s ta ł z o b o w ią z a n y do u is z c z e n ia o p ła ty w n a t u r z e w w ielk o ści f u n t a w o s k u o ra z je d n e g o k o lo ń sk ie g o (c h e łm iń sk ie g o ) fe n ig a alb o p ię c iu p r u s k ic h fe n ig ó w 108.
25 s ty c z n ia 14 7 4 r. w ie lk i m is tr z z a p is a ł P e te r o w i K o b e rs e h e - w ra z z u r z ę d e m s o łty s a - tr z y w sie : P ilm e n h a u s e n ( F i l m e n h u s e n , P i h m e n h u s e n ? )
z a r e a łe m 51 łan ó w , P o k m id e n ( P o k m i d e y , P o b u n d e n ? ) - z a r e a łe m 29 ła n ó w o ra z P o c k e n h e y m (?) z a r e a łe m 20 ła n ó w ziem i. Ł ą c z n ie P e t e r K o b e rse h e o tr z y m a ł z a te m 100 ła n ó w z ie m i, z k tó r y c h w ię k sz o ść m ia ła b yć p rz e z n a c z o n a d la p rz y s z ły c h o sa d n ik ó w . Ó w P e t e r o tr z y m a ł d o d a tk o w o fo lw a rk P o b y t- t e n o p o w ie rz c h n i 12 ła n ó w z ie m i109. B y ł to n a jp ra w d o p o d o b n ie j fo lw a rk ty p u h o d o w la n e g o , ja k o część d o b ra złożonego. W s z y s tk ie w y m ie n io n e p o s ia 102 OF 94, k. 392-393. 103 OF 92, k. 3v. 104 OF 92, k. 17. 105 OF 92, k. 20v.
106 Przeznaczone m.in. do podziału na działki dla nowych osadników? 107 OF 92, k. 20v.
108 Ibidem.
109 OF 92, k. 31v: [...] D erzu den h o ff Pobytten der zw o lff huben In n h a lt [...]. To wskazuje, że folwark ten był przekazany dodatkowo, do już posiadanych wcześniej ziem, w istniejącym zespole dóbr.
