Zespoły domenalne przechowywane w zasobie Archiwum Państwowego w Olsztynie

(1)

Tadeusz Brzeczkowski

Zespoły domenalne przechowywane

w zasobie Archiwum Państwowego w

Olsztynie

Echa Przeszłości 7, 175-200

(2)

Tadeusz B rzeczkow ski

Archiw um Państw ow e w Olsztynie

ZESPOŁY DOMENALNE PRZECHOWYWANE

W ZASOBIE ARCHIWUM PAŃSTWOWEGO

W OLSZTYNIE

I. Zagadnienia ustrojowe i dzieje zespołów urzędów domenalnych

W z n a c z e n iu s z e ro k im d o m e n a o z n a c z a w ła s n o ś ć p a ń s tw a : p o sia d ło śc i z ie m s k ie , r e g a lia , d o ch o d y n ie s ta łe i d a n in y . W śc isły m z n a c z e n iu o z n a c z a ty lk o n a le ż ą c e do s k a r b u p a ń s t w a d o b ra z ie m sk ie . N ie z a lic z a się do n ic h k o p a lń , h u t, s a lin i in n y c h z a k ła d ó w p rz e m y sło w y c h . D o m e n y p r u s k ie p o w s ta ły z p o sia d ło śc i z ie m s k ic h e le k to ró w b r a n d e n b u r s k ic h i k s i ą ż ą t p ru s k ic h . C h a r a k t e r w ła s n o ś c i p a ń s tw o w e j u z y s k a ły w 1820 r. (A llg e m e in e L a n d r e c h t i z a r z ą d z e n ie z 1 7 .0 1 .1 8 2 0 r. o d łu g a c h p a ń s tw o w y c h ). D a w n e p o s ta n o w ie n ia (z 1473, 1603 i 1713 r.) z o s ta ły z n ie s io n e b ą d ź o g ra n ic z o n e e d y k ta m i i u s t a w a m i z 1808, 1809 i 1810 r. S p rz e d a ż d o m e n b y ła d o p u s z c z a ln a , je ś li w y m a g a ły te g o p o trz e b y p a ń s t w a lu b w z g lę d y g o sp o d a rc z e . W c z e śn ie j z b y w a n ie dóbr, a ta k ż e z a r z ą d z a n ie n im i, n a le ż a ło fo rm a ln ie w y łą c z n ie do p a n u ją c e g o . U p r a w n ie n ia s e jm u ( la n d ta g u ) w ty m w z g lę d z ie o g ra n ic z a ły się do z a tw ie r d z a n ia b u d ż e tu p a ń s tw a , r a z e m z d o c h o d a m i ze s p rz e d a ż y i z z a r z ą d z a n ia d o m e n a m i ( a r t. 99, 103 i 104 K o n s ty tu c ji P a ń s t w a P ru s k ie g o ). F a k ty c z n ie je d n a k w K s ię s tw ie P r u s k im se jm p o s ia d a ł w p ły w n a t e sp raw y . W X IX w ie k u u p r a w n ie n ie do s p r z e d a ż y d o m e n k ró l p r u s k i p r z y z n a ł m in is tro w i ro ln ic tw a , a z o g ra n ic z e n ia m i - re je n c jo m (1 8 3 5 , 1838, 1870, 1877, 1904 r.)1. R e je n c je m o g ły z b y w ać ty lk o p o je d y n c z e d z ia łk i d o m e n a ln e i le ś n e o ra z d ro g i w ie js k ie i b ło n ia , k tó ry c h ro c z n y do ch ó d n ie p r z e k r a c z a ł 100 m a r e k i to

1 Bitter „Handwörterbuch der preussischen Verwaltung”, dritte Auflage, Bd. I, Berlin und Leipzig, 1928, s. 388.

(3)

w p r z y p a d k u , k ie d y a d m in is tr a c ja d o m e n a ln a i le ś n a m o g ła o s ią g n ą ć z ta k ie j s p r z e d a ż y sz cz eg ó ln e k o rz y śc i, a lb o je ś li w y m a g a ły te g o p o trz e b y g o s p o d a r cze p a ń s tw a lu b cele ogólne.

W c z e śn ie j do ch ó d ze s p rz e d a ż y b y ł u ż y w a n y n a s p ła tę d łu g ó w p a ń s tw a (e d y k ty i u s ta w y z 1810 i 1811 r.). Z d a rz a ło się te ż , że d o m e n y z a s ta w ia n o za d łu g i, a le p o d w a r u n k ie m ic h sp ła ty . D o m e n y n a b y te w 18 6 6 r. n ie p o d le g a ły t a k im o g ra n ic z e n io m . G d y d a w n e d łu g i p a ń s tw a (z l a t 1 8 1 5 -1 8 2 0 ) z o sta ły s p ła c o n e , p o d k o n ie c 1898 r. p a ń s tw o u z y s k a ło p ra w o sw o b o d n eg o ro z p o rz ą d z a n ia d o c h o d a m i z d o m e n i lasów . D o ch o d y z ic h s p rz e d a ż y m ia ły być w o k re ślo n e j części o d p r o w a d z a n e do o g ó ln y c h f u n d u s z y p a ń s tw a , a d o p iero r e s z tę p rz e z n a c z a n o n a z a k u p la só w i u r z ą d z a n ie g ru n tó w .

W o k re s ie o b o w ią z y w a n ia s p e c ja ln y c h g w a ra n c ji s p rz e d a n o ty lk o p o je d y n cze d om eny, n a s p ła tę d łu g ó w z 1820 r. P ó ź n ie j fis k u s s k u p o w a ł p r y w a tn e d o b r a z ie m s k ie i u r z ą d z a ł j e ja k o dom eny, szc z e g ó ln ie p r z e d p ie r w s z ą w o jn ą św ia to w ą . Po p ie rw sz e j w o jn ie św ia to w e j s k a r b p a ń s t w a n a b y w a ł d o b ra od p r y w a tn y c h w ła śc ic ie li ty lk o w ty c h o b w o d a c h re je n c y jn y c h , w k tó r y c h n ie było d o m e n lu b by ło ic h n ie w ie le . P o s ia d a n ie ic h p rz e z p a ń s tw o m ia ło słu ż y ć p o d n ie s ie n iu k u l t u r y ro ln e j i o rg a n iz o w a n iu w zo rco w y c h g o sp o d a rstw . S z c z e g ó ln ie d u ż e s u m y w y d a ł r z ą d n a z a k u p d ó b r z ie m s k ic h w l a t a c h 1902 i 1908. P o r o k u 1920 n a s t ą p i ł s p a d e k ta k ic h z a k u p ó w z p o w o d u ro sn ą c e j w N ie m c z e c h in fla c ji i r u in y s k a r b u p a ń s tw a 2.

P o sia d ło śc i d o m e n a ln e m ia ły n a s tę p u ją c e form y:

- z a m k n ię te fo lw a rk i d o m e n a ln e , czyli w ła śc iw e d o m e n y p a ń s tw o w e , - s a m o d z ie ln e d z ia łk i, je d n a k n ie w ię k sz e , n iż ś r e d n ie g o s p o d a rs tw a c h ło p s k ie ( g r u n ta , łą k i, lasy, b a g n a , b u d y n k i, z a m k i, m ły n y , g o s p o d a rs tw a ry b a c k ie - b a rd z o w a rto śc io w e ),

- w in n ic e p a ń s tw o w e , sz c z e g ó ln ie w N a d r e n ii, - p a ń s tw o w e u z d r o w is k a (k u ro rty , s a n a t o r i a etc.),

- d u ż e o b s z a ry b a g ie n i tr z ę s a w is k p o w ię k s z a n e p r z e d p ie r w s z ą w o jn ą ś w ia to w ą 3.

D o ch o d y z d o m e n (G e fa lle , A b g a b e n ) s k ła d a ły się z:

a) d a n in y n a rz e c z p a n a g ru n to w e g o od ch ło p ó w u ż y tk u ją c y c h g r u n t a d o m e n a ln e : - c z y n sz e d z ie d z ic zn e , g r u n to w e i d o m e n a ln e , - s p ie n ię ż o n e d a n in y św ia d c z o n e p ie rw o tn ie w n a tu r z e , c z y n sz e od i n w e n ta r z a ; b) ś w ia d c z e n ia n ie s ta łe . D o ch o d y z d o m e n m ia ły d u ż e z n a c z e n ie d la b u d ż e tu p a ń s tw a w d a w n y c h c z a s a c h , do X V III w ie k u , a z n a c z n ie m n ie js z e od p ołow y X IX w. z p o w o d u w z r o s tu w p ły w ó w z p o d a tk ó w i ceł. D o m e n y z n a jd o w a ły się b ą d ź w e w ła d a n iu b e z p o ś re d n im p a ń s tw a , b ą d ź w r ę k a c h d zierżaw có w . P rz e w a ż n ie je d n a k

2 Ibidem, s. 389. 3 Ib id em , s. 390.

(4)

d o m e n y b y ły w y d z ie rż a w ia n e w r a m a c h p u b lic z n e g o p r z e ta r g u , a w y ją tk o w o — z w o ln ej r ę k i4. A d m in is tr a c ja d o m e n a ln a p o d le g a ła n a jp ie r w m in is tr o w i fin a n só w , za w y ją tk ie m l a t 1835—1848 (w te d y b y ła p o d p o rz ą d k o w a n a m in is tr o w i d w o ru k ró le w sk ie g o ), a od 1878 r. — m in is tr o w i ro ln ic tw a . N a s z c z e b lu p ro w in c ji z a r z ą d d o m e n p o d le g a ł p re z e s o w i re je n c ji p o p rz e z w y d z ia ł p o d a tk ó w , d o m e n i lasów . R e je n c ja p o s ia d a ła u p r a w n ie n ie do w y d z ie r ż a w ia n ia d o m e n 5. Do r o k u 18 7 4 lo k a ln ą a d m in is tr a c ję d o m e n s ta n o w ili in te n d e n c i d o m e n a ln i ( D o m ä n e n in te n d e n te n ) p o d p o rz ą d k o w a n i la n d r a to m . O d 18 7 4 r. lo k a ln y z a r z ą d d o m e n tw o rz y li D o m ä n e n r e tm e is te r i w s p o m a g a ją c y ic h D o m ä n e n r e n tä m te r , k tó r z y n a d z o ro w a li d o b ra p a ń s tw o w e n a o b s z a rz e je d n e g o lu b d w u —tr z e c h p o w iató w , w z a le ż n o śc i od liczb y d o m e n . P o s ia d a li o n i k a s y d o m e n a ln e . P o 1874 r. ic h lic z b a w c a ły c h N ie m c z e c h w y n o s iła 107, a w 1927 r. ty lk o 28. U rz ę d n ic y ci z w y k le z a r z ą d z a li b e z p o ś re d n io j e d n ą d o m e n ą (ja k b y p o w ia to w ą ), w k tó re j re z y d o w a li, o ra z n a d z o ro w a li d z ie rż a w c ó w d o m e n . A d m in is tr a c ja t a n ie b y ła w ięc ro z b u d o w a n a . J e ś l i id z ie o r e g is tr a tu r y , to m a m y do c z y n ie n ia b ą d ź z D o m ä n e n - R e n t- A m ta m i (u r z ę d a m i d o m e n a ln o -s k a rb o w y - m i n a s z c z e b lu p o w ia to w y m ), b ą d ź z d o m e n a ln y m i (sz c z e b el n a jn iż s z y ). Te o s ta tn ie m o g ły m ie ć c h a r a k t e r d z ie rż a w , z a s ta w ó w lu b w ła śc iw y c h d o m en . J e s i e n i ą 1 9 4 4 r. a r c h iw u m k ró le w ie c k ie i z a p e w n e ta k ż e z a r z ą d y d o m e n p rz e p ro w a d z iły e w a k u a c ję w s c h o d n io p ru s k ie g o z a s o b u a r c h iw a ln e g o . A k ta d o m e n a ln e z o s ta ły je d n a k , j a k się z d a je , p o z o s ta w io n e w ła s n e m u losow i, o czy m św ia d c z y ć m o że A rc h iw u m w B e rlin ie - D a h le m , k tó r e p o s ia d a je d y n ie z n ik o m ą ic h część. W 1945 ro k u , w s k u te k d z ia ła ń a r m ii ra d z ie c k ie j i p o w o je n n e j z a w ie ru c h y , z n is z c z o n a z o s ta ła w ię k sz o ść a k t u rz ę d ó w d o m e n a ln y c h . O koło 1950 ro k u , d z ię k i a k c ji w ła d z w o je w ó d z k ic h i p o w ia to w y c h w o jew ó d z tw a o ls z ty ń s k ie g o , w z a so b ie n o w o u tw o rz o n e g o W ojew ó d zk ieg o A rc h iw u m P a ń s tw o w e g o w O ls z ty n ie , z n a la z ły się a k t a 66 ro z p ro s z o n y c h zesp o łó w d o m e n a ln y c h r a z e m z a k ta m i in n y c h r e g is tr a tu r .

W l a t a c h s z e ś ć d z ie s ią ty c h XX w. T a d e u s z G r y g ie r w y łą c z y ł z d is s o lu tó w A rc h iw u m i z in w e n ta r y z o w a l 52 z e sp o ły d o m e n a ln o -re n to w e (p ó źn iej o deszło z n ic h 6) i je d e n z b ió r z 10 — m a sz c z ą tk o w y m i. W l a ta c h 1 9 9 6 —1998 T a d e u sz B rz e c z k o w sk i w y łą c z y ł z „lu zó w ” 10 in n y c h zesp o łó w s z c z ą tk o w y c h o ra z d o łą czył d o p ły w y do w ie lu z in w e n ta ry z o w a n y c h p rz e z G ry g ie ra . N a s tę p n ie s to p nio w o p rz e p ro w a d z ił p e łn e o p ra c o w a n ie w s z y s tk ic h z esp o łó w d o m e n a ln y c h .

T a d e u s z G r y g ie r z e b ra ł z e sp o ły u rz ę d ó w d o m e n a ln y c h z o b s z a r u re je n c ji o ls z ty ń s k ie j p o d n u m e r e m XIV, d o m e n y z o b s z a r u re je n c ji g ą b iń s k ie j s k u p i! w g r u p ie n u m e r XV, r e g i s t r a t u r y d o m e n a ln e z o b s z a r u re je n c ji k ró le w ie c k ie j w g ru p ie n u m e r X V I, a z o b s z a r u re je n c ji k w id z y ń s k ie j w g r u p ie p o d n u m e re m X V II. K a ż d y ze sp ó ł o tr z y m a ł ta k ż e n u m e r a r a b s k i o k re ś la ją c y je g o m ie j sce w g ru p ie . P o sz c z e g ó ln e d o m e n y o trz y m a ły s y g n a tu r y rz y m s k o -a ra b s k ie , 4 Ibidem, s. 391. 5 Ibidem, s. 392.

(5)

n p . D o m ä n e n R e n t - A m t (d a le j D RA ) A lle n s te in - X IV /1, a D R A N e id e n b u r g - X IV /9. N a to m ia s t p o s z y ty o z n a c z o n o k o le jn y m i n u m e r a m i a r a b s k im i. S y g n a t u r y r e g i s t r a t u r b y ły w ięc d w u s to p n io w e , a p o sz y tó w - trz y s to p n io w e . T en s y s te m s p o tk a ł się w l a t a c h s ie d e m d z ie s ią ty c h XX w ie k u ze sp rz e c iw e m N a c z e ln e j D y re k c ji A rc h iw ó w w W a rs z a w ie (d a le j N D A P ), k t ó r a n a k a z a ła w p ro w a d z e n ie je d n o p ię tr o w e j n u m e r a c ji u rz ę d ó w p rz y p om ocy cy fr a r a b sk ic h . N D A P p o le c iła te ż p o łącz y ć b a rd z o m a łe r e g i s t r a t u r y w z b ió r zesp o łó w sz c z ą tk o w y c h . O trz y m a ł o n n u m e r 50.

II. Zbiór szczątków zespołów domenalno-rentowych

W l a ta c h 1 9 9 5 -1 9 9 6 T a d e u s z B rz e c z k o w sk i o d n a la z ł w d is s o lu ta c h A PO l. lic z n e d o p ły w y a k t do ze sp o łó w d o m e n a ln y c h o ra z d a ls z e z e sp o ły sz c z ą tk o w e . W obec te g o w m a ju 1998 r. w y łą c z y ł ze z b io ru n r 50 n a s tę p u ją c e DRA: B is c h o f s b u r g ( B is k u p ie c ) , J o h a n n i s b u r g (P is z ) , L ie b e m ü h l (M iło m ły n ), L ö tz e n (G iżycko), W o rm d itt ( O rn e ta ), G r ü n h o f f (p o w ia t R y b a k i) i u fo rm o w a ł z n ic h o d rę b n e zespoły, a rz e k o m y u r z ą d d o m e n a ln y A n g e r b u r g (W ęgorzew o) d o łączy ł do z e s p o łu K r e i s - J u s t i z C o m m is s io n A n g e r b u r g (P o w ia to w a K o m i s ja W y m ia ru S p ra w ie d liw o ś c i w W ę g o rzew ie). D o z b io ru d o łączy ł n a to m ia s t k ilk a in n y c h s z c z ą tk o w y c h r e g is tr a tu r .

O b e c n ie z b ió r liczy 12 z esp o łó w sz c z ą tk o w y c h . A oto ic h d a ty s k r a jn e i z a w a rto ść :

DRA B ehlenhof (Bielice, pow. suski)

2 cenne księgi w ieczyste (1664-1760) oraz jed en poszyt a k t dotyczących hodowli koni (1788-1804)

DRA N eidenburg (Nidzica) 1 księga z tabelam i prestacyjnym i (1834-1855) DRA B a rte n (Barciany,

pow. kętrzyński)

1 poszyt a k t dotyczących rozdzielenia gruntów między m ajątek szlachecki a chłopów (1768-1776) oraz księga płac robotników rolnych (1908-1916)

Dom änen A m t D öllstädt (Dolno, pow. pasłęcki)

1 poszyt a k t o praw ach chłopów do przydziałów drew na (1755-1785), a d rugi o cotygodniowym ta rg u

i o w prow adzeniu akcyzy (1755-1807)

DRA R asten b u rg (Kętrzyn) poszyt z a k tam i o w aru n k ach dzierżaw ienia dom eny (1833) DRA Rössel (Reszel) re je str w płat czynszów (1818-1819), ja . z publikandam i,

cyrkularzam i i dziennikiem urzędow ym (1830)

DRA Sensburg (Mrągowo) 1 poszyt a k t re g istra tu ry policyjnej (1852-1870) i 1 poszyt a k t o sprzedaży chłopom dębów (1858-1861)

DRA Soldau (Działdowo) projekt instrukcji o szacow aniu dzierżaw ionych domen (1801-1810), a k ta o łan ac h sołeckich w Klęczkowie (1751) 1859-1873

DRA K irsteinsdorf

(Kiersztanowo, pow. ostródzki)

1892-1920 k o n trak ty dzierżaw ny i budowlany, m elioracja gruntów, budow a tamy, ulepszenie gleby

DRA M ensguth (Dźwierzuty, pow. szczycieński)

(6)

Dom. Amt Prothainen (Protajny), pow. morąski

2 księgi akt o przeprowadzanych pracach melioracyjnych i ulepszaniu gleby i łąk na obszarze domeny (1929-1937) Dom. Amt Willenberg (Wielbark),

pow. szczycieński

kontrakty zawierane między zarządem domeny a chłopami na dzierżawienie łanów w osadach szkatułowych (1844) W a rto ś ć te g o z b io ru j e s t oczyw iście b a rd z o o g ra n ic z o n a z p o w o d u jego n ie w ie lk ic h ro z m ia ró w . J e d n a k n ie k tó r e k s ię g i i p o sz y ty s ą b a r d z o c e n n e , n a p r z y k ła d k s ię g i in g ro s a c y jn e U r z ę d u D o m e n a ln e g o w B e h le n h o f (w B ie li cach ) w p o w iecie s u s k im .

III. Odrębne zespoły domenalno-rentowe

na obszarze rejencji kwidzyńskiej

1. „ D o m ä n e n - R e n t - A m t R i e s e n b u r g ” . U r z ą d D o m e n a l n o - R e n t o w y w P r a b u t a c h

D o b ra z ie m s k ie b is k u p ie g o (k w id z y ń sk ie g o ) k o m o rn ic tw a p ra b u c k ie g o p rz e ję ło w 1587 r o k u s ta r o s tw o g ro d o w e w P r a b u ta c h . W X V II w ie k u d o b ra te b y ły oczyw iście d o m e n ą k s ią ż ę c ą (fa k ty c z n ie e le k to rs k ą ). N a le ż y z a u w a żyć, że w K s ię s tw ie P r u s k im w o k re s ie od 1525 do 1721 r o k u d o b ra p a ń s tw o w e w y s tę p o w a ły w d w u fo rm a c h : 1) ja k o k o m o r n ic tw a ( K a m m e ra m ty ) n ie z a le ż n e od s ta r o s tó w i p o d le g a ją c e b e z p o ś re d n io z a rz ą d o w i k a m e r w K ró le w c u o ra z 2) w sie i m a ją tk i n a le ż ą c e do s ta r o s tw i s ta n o w ią c e u p o s a ż e n ie s t a r o s tó w i ic h u rz ę d n ik ó w . Te d ru g ie od k o ń c a X V II w ie k u p o d le g a ły z a ró w n o s ta ro ś c ie j a k ró w n ie ż z a rz ą d o w i k a m e r (d o m e n ) w K ró le w c u a od 1723 k a m e rz e w o je n n e j i sk a rb o w e j. O d poło w y X V III w. obok n a z w y „ K a m m e r a m t” u ż y w a się z a m ie n n ie o k r e ś le n ia „ D o m ä n e n a m t”. P o r o k u 1806 z a r z ą d d o m e n y p ra b u c k ie j s t a ł się I n t e n d e n t u r a m t e m 6 (u rz ę d e m k ie ro w a n y m p rz e z i n te n d e n ta ) , a od 1874 r. u r z ę d e m d o m e n a ln o -r e n to w y m k ie ro w a n y m p rz e z r e n t m a j s t r a . Z a r z ą d z a ł o n w s z y s tk im i d o b ra m i w p o w iecie s u s k im . W ty m ż e w ie k u d o m e n ę p r a b u c k ą tw o rz y ło 16 o sad : D a ty s k r a jn e z e sp o łu : 1 7 2 6 -1 8 7 5 , ro z m ia ry : 5 0 4 j.a . o o b m ia rz e 3 ,4 8 m .b. S t a n z a c h o w a n ia m o ż n a o c en ić n a około 5 0 - 6 0 %, b o w ie m r e g i s t r a t u r a m o g ła liczyć k ilk a s e t a m o ż e n a w e t ty s ią c lu b w ięcej je d n o s te k . N ie z a c h o w a ła się c zęść g e n e r a lió w (z a p e w n e k ilk a d z ie s ią t p o szy tó w ) o ra z z n a c z n a ilo ść sp e cja- lió w (p ra w d o p o d o b n ie około 500).

Z a w a r to ś ć z e sp o łu . D z ia ł I s k ła d a się z tr z e c h k s ią g z r a c h u n k a m i z a r z ą d u d o m e n y z l a t 1 7 2 6 -1 7 3 2 o ra z z 21 z ro z lic z e n ia m i g e n e ra ln e g o d z ie rż a w c y d o m e n y z l a t 1 7 3 2 -1 7 6 2 . K a ż d a je d n o s tk a z a w ie r a ła r a c h u n k i z je d n e g o ro k u liczo n eg o od p ie rw sz e g o lis to p a d a je d n e g o do p ie rw sz e g o lis to p a d a n a s t ę p n e 6 M. Toeppen, Historisch-comparative Geographie von Preussen. Nach den Quellen, na mentlich auch archivalischen, Gotha 1858, s. 308-312, 318, 382.

(7)

go. T w o rzy ły je : o g ó ln e z e s ta w ie n ie d o ch o d ó w i w y d a tk ó w , w p ły w ó w z d z ie się c in , d a n in i akcyzy, d o ch o d ó w n a d z w y c z a jn y c h , w y d a tk ó w b u d o w la n y c h o ra z n a t r a n s p o r t i p o cztę etc.

D z ia ł II tw o rz y 40 je d n o s te k ró ż n o ro d n y c h a k t z l a t 17 9 4 —1872. Z a w ie r a j ą o n e z a r z ą d z e n ia i in s tr u k c je w ła d z n a d r z ę d n y c h d la z a r z ą d u d o m e n y w s p ra w a c h : k o m p e te n c je u rz ę d u , z a s ta w ia n ie dóbr, fin a n s e dom eny, m łyny, lasy, h a m e r n ie , r e g u la c ja g ra n ic m ię d z y w s ia m i i fo lw a rk a m i, p o m ia ry i k la s y fik a c ja g ru n tó w , sp o ry c h ło p sk ie , k u ltu r y o g ro d n icze, u p r a w a ty to n iu , h o d o w la ko n i, o c h ro n a p ta k ó w śp iew ają cy ch . B y ły to p o n a d to o rd y n a c ja r y b a c k a o ra z z a le c e n ia w s p ra w a c h su b sk ry p c ji k s ią ż e k , m a p , m a n u s k r y p tó w sz k o ln y c h i cza so p ism , c e n z u r a ty c h ż e , tw o rz e n ie z a k ła d ó w o p ie k u ń c z y c h d la dzieci, z a rz ą d z e n ia do ty czące w c ie la n ia k a to lic k ic h w si do p a r a f ii i w y k o n y w a n ia ta b e l s ta ty s ty c z n y c h o ra z in s tr u k c je d o ty czące z a c h o w a n ia się w obec niep o k o jó w w P o lsce w la ta c h 1861—1865 (p o w sta n ie sty czn io w e i d w a l a t a p o p rz ed za jące).

D z ia ł III. S p e c ia lia tw o r z ą 4 0 2 p o sz y ty z l a t 17 8 5 —1875. A k ta te z a w ie r a j ą s p ra w y p o d z ia łó w g r u n tó w i p rz e w ła s z c z e ń g o s p o d a rs tw w 15 o s a d a c h p o d le g a ją c y c h U rz ę d o w i D o m e n a ln o -R e n to w e m u . K a ż d y p o s z y t d o ty czy ty lk o je d n e g o g o s p o d a rs tw a . N ie k ie d y a k t a je d n e j z a g ro d y s ą z a w a r te w dw óch, tr z e c h lu b c z te re c h p o sz y ta c h . Z n a jd u ją się w n ic h licz n e k o p ie s ta r y c h u m ó w k u p n a -s p rz e d a ż y , k o p ie w y ro k ó w są d o w y c h w s p r a w a c h p o d ziałó w i dziedzicze n ia , z m ia n y św ia d c z e ń d o m e n a ln y c h z w ią z a n e z n im i. W a k ta c h o d b ija się ta k ż e p rz e b ie g p ro c e su u w ła sz c z e n ia chłopów n a o b sz a rz e d o m en y ( p r u s k a re fo rm a uw łaszczen io w a). S ą to b a rd z o c e n n e a k ta do b a d a n ia z m ia n w s to s u n k a c h p ra w n y c h , w łasnościow ych, gosp o d arczy ch i sp o łe c z n y c h n a o b s z a rz e ó w c z e sn e go p o w ia tu su s k ie g o z a m ie s z k a łe g o w d u ż e j m ie rz e p rz e z lu d n o ś ć p o lsk ą .

D z ia ł IV (W tó rn ik i k s ią g ra c h u n k o w y c h p a r a f ii i s z p ita li — p rz y tu łk ó w ) s k ła d a się z 37 p o sz y tó w z l a t 1733—1751. Z a w ie r a o n w tó r n ik i e g z e m p la rz y k s ią g r a c h u n k o w y c h z a rz ą d ó w tr z e c h p a ra fii: B is k u p ie c P o m o rs k i, G d ak o w o i K isie lic e o ra z d w ó ch s z p ita li — p rz y tu łk ó w : w B is k u p c u i K is ie lic a c h . Te k s ię g i tr a f iły do z a r z ą d u D o m e n y w r a m a c h u rz ę d o w e g o n a d z o r u n a d r a c h u n k o w o ś c ią p a r a f ii i sz p ita li.

2 . „ D o m ä n e n A m t L ö b a u ” . U r z ą d D o m e n a l n y w L u b a w i e

K lu cz lu b a w s k i w ra z z L u b a w ą s ta n o w ił u p o s a ż e n ie b is k u p ó w c h e łm iń s k ic h w z ie m i lu b a w s k ie j. K lu c z t e n b y ł d o m e n ą , w k tó re j b is k u p p o s ia d a ł w ła d z tw o g ru n to w e . W X V I w. o b e jm o w a ła o n a 1 m ia s to i co n a jm n ie j 27 o s a d w ie jsk ic h . W 16 1 4 r. lic z y ła o n a 17 7 4 ła n y ziem i. D o m e n a b y ła g ę sto z a lu d n io n a . Z n a jd o w a ło się n a n ie j 16 m ły n ó w w o d n y c h , 2 t a r t a k i , 1 folusz, 1 c e g ie ln ia i 1 b ro w a r. N a je j o b s z a rz e d z ia ła ło w X V I w. 10 p a r a f ii, w k tó ry c h sa m e j ty lk o lu d n o ś c i w ie jsk ie j by ło 5 6 8 5 osób. Z n ie w ie lk im i z m ia n a m i d o m e n a p o z o s ta ła w p o s ia d a n iu b is k u p ó w do 1772 r .7

(8)

W 1772 r. z ie m ie c h e łm iń s k a i lu b a w s k a p rz e s z ły p o d p a n o w a n ie p r u s k ie (I ro z b ió r P o lsk i). B is k u p u tr a c ił w 1773 r. p o s ia d a n e d o ty c h c z a s d o b ra , k tó r e p r z e ją ł k ró l p r u s k i. O d tą d b y ły o n e d o m e n ą p a ń s tw o w ą . J e j a d m in is tr a to r m ie s z k a ł w F ije w ie . T w orzyło j ą 7 fo lw a rk ó w i 42 w s ie 8. W l a ta c h 1 8 0 7 -1 8 1 5 z ie m ia lu b a w s k a n a le ż a ła do K s ię s tw a W a rsz a w sk ie g o 9, a n a s tę p n ie p o n o w n ie do P r u s . W s k u te k p r z e p r o w a d z e n ia re fo rm y u w ła sz c z e n io w e j w p a ń s tw ie p r u s k im po 1811 r. o b s z a r d o m e n y lu b a w s k ie j u le g ł z n a c z n e m u z m n ie js z e n iu . Z o s ta ła w ięc po r. 1819 p o łą c z o n a z d o m e n ą n o w o m ie js k ą , k t ó r a p r z e tr w a ła do 1919 ro k u . P o r o k u 1945 p r z e tr w a ł ty lk o u ła m e k zesp o łu .

D a ty s k r a jn e ze sp o łu : 1 7 7 3 -1 8 1 9 , ro z m ia ry : 5 ja . Z a c h o w a n e p o s z y ty s t a n o w i ą n ie w ie lk ą c z ą s tk ę r e g i s t r a t u r y . S ą to , o p ró cz r e g i s t r a n t u (s p is u a k t r e g is tr a tu r y ) , a k t a d o ty c z ą c e o rg a n iz o w a n ia so łe c tw i s ą d ó w w ie js k ic h , p r z e n ie s ie n ia s z p ita la - p r z y tu łk u w R u m ia n ie , s p r a w a o p o d a tk o w a n ia k sięży, ta b e le s ta ty s ty c z n e . 3 . „ D o m a n e n - A m t N e u m a r k ” . U r z ą d D o m e n a l n o - R e n t o w y w N o w y m M i e ś c i e n / D r w ę c ą N e u m a r k - N o w e M ia s to n /D rw ę c ą , i w ó jto stw o p rz y p a d ły w 1466 r. P o lsce. M ia s to było do 1772 r. s ie d z ib ą s ta r o s ty g ro d o w eg o , k tó r y p rz e ją ł d o b r a z ie m s k ie w ó jto s tw a W 1772 r o k u s ta r o s tw o w eszło w s k ła d P r u s i s ta ło się d o m e n ą k ró le w s k ą .D o m e n a n o w o m ie js k a p r z e ję ła po r o k u 1819 ró w n ie ż d o b ra d o m e n y lu b a w s k ie j, k t ó r ą s ta n o w iły d a w n e d o b ra b is k u p a c h e łm iń sk ieg o . D o m e n a n o w o m ie js k a i s t n i a ł a do r o k u 1919, to j e s t do p r z y łą c z e n ia z ie m i lu b a w s k ie j do o d ro d zo n e j P o ls k i10.

W 1945 r. u tr a c o n a z o s ta ła o g ro m n a w ię k sz o ść r e g i s t r a t u r y U r z ę d u Do- m e n a ln o -R e n to w e g o w N o w y m M ieście. D a ty s k r a jn e z e sp o łu : 1 7 7 2 -1 9 1 3 , ro z m ia ry : 39 j.a ., s t a n z a c h o w a n ia - około 4%. Z a c h o w a n e p o s z y ty s ta n o w ią z n a c z n ą r e p r e z e n ta c ję r e g is tr a tu r y . T w o rz ą j ą tr z y p o s z y ty d o m e n y w Ł ą k o rk u , tr z y n a ś c ie - r e g i s t r a t u r y p o licy jn ej I o ra z d w a d z ie ś c ia tr z y - r e g i s t r a t u r y p o licy jn e j III. A k ta d o m e n y w Ł ą k o r k u z a w ie r a ją c ie k a w e in fo rm a c je h is to ry c z n e o d o m e n ie z 1772 r., o e g z e k w o w a n iu s z a r w a r k u od c h ło p ó w (p rz e w ó z ła d u n k ó w ) o ra z o p o d a tk a c h p ła c o n y c h p rz e z p ro b o sz czó w p a r a f ii k a to lic k ic h . R e g is tr a tu r ę p o lic y jn ą I tw o r z ą a k t a d o ty czące b u d o w y m o stó w , o c z y s z c z a n ia D rw ę c y i Osy, r y s u n k i s y tu a c y jn e w si i p rz y sió łk ó w , ta b e le s ta ty s ty c z n e , s p r a w y m e lio ra c y jn e , r a k a r n i a . Z r e g is tr a - tu r y p o licy jn ej II I p r z e tr w a ły p o sz y ty z a w ie r a ją c e s p ra w y w s p ie r a n ia b u d o w y i n a p r a w y b u d y n k ó w k o ś c ie ln y c h i p a r a f ia ln y c h , u t r z y m a n ia p ro b o szczó w i o rg a n is tó w o ra z n a p r a w y b u d y n k ó w sz k o ln y c h , u tr z y m a n ie sz k ó ł e tc. A k ta te m a j ą sto s u n k o w o d u ż ą w a r to ś ć b a d a w c z ą . 8 Ibidem, s. 105. 9 Ibidem, s. 110-114.

10 Podstawowe informacje o Nowym Mieście zob. w Miasta polskie w tysiącleciu, tom drugi, Wrocław-Warszawa-Kraków 1967, s. 134.

(9)

IV. Odrębne zespoły domenalno-rentowe

na obszarze rejencji olsztyńskiej

1. D o m ä n e n R e n t - A m t L ö t z e n . U r z ą d D o m e n a l n o - R e n t o w y w G i ż y c k u

P o r o k u 1525 G iżycko z o k rę g ie m p r o k u r a t o r a s ta ło się s ta r o s tw e m g ro do w y m , k tó r e p rz e ję ło k rz y ż a c k ie w sie i fo lw a rk i. W X V III w. d o b r a te i je z io r a s ta ły się d o m e n ą k r ó le w s k ą . S ie d z ib ą z a r z ą d u d o m e n y b y ł A lth o f L ö tz e n czyli s t a r y z a m e k i fo lw a rk n a d je z io re m N ieg o cin . A lt-L ö tz e n , po ło żo n e n a d j. K isa jn o , było n a t o m i a s t s ie d z ib ą u r z ę d u le ś n e g o 11. W X IX w. do 1873 r. G iżycko było s ie d z ib ą p o w ia to w e g o z a rz ą d c y d o m e n z w a n e g o w la ta c h p ię ć d z ie s ią ty c h i s z e ś ć d z ie s ią ty c h te g o w ie k u in te n d e n te m d o m e n (D o m ä n e n - in te n d e n t) . O d 1874 r. z a r z ą d c a t e n z w a ł się D o m ä n e n r e n tm e is te r , k tó r e m u p o d le g a ły d o m e n y : W y d m in y , K r u k lin i S ta ś w in y w pow. g iż y c k im o ra z O rz y sz i W ą ż w pow. p is k im a ta k ż e S z ó s ta k w e łc k im . B y ły to fa k ty c z n ie g o s p o d a r s tw a w o d n e i ry b a c k ie . W y tw o rz o n a p rz e z u r z ą d r e g i s t r a t u r a z o s ta ła w o g ro m n e j w ię k sz o śc i u tr a c o n a w 1945 r. D a ty s k r a jn e z e s p o łu : 1 7 9 7 - 1 9 3 8 , ro z m ia ry : 19 ja . S t a n z a c h o w a n ia w y n o s i około 1 -2 % . Z a w a r to ś ć z e s p o łu s ta n o w i 5 p o s z y tó w z s e r ii „ s p ra w y w ła ś c ic ie li i u p r a w n i e n i a ”, 7 z s e r ii „ a d m in is tr a c ja s p e c ja ln a i p o lic y jn a ” ( u r z ą d z a n ie ła ź n i, d re w n o z .je z io ra N ie g o c in , n ie u p r a w n io n y w y p a s b y d ła n a ł ą k a c h d o m e n a ln y c h e t.), 3 z s e r ii a d m i n i s t r a c j a o g ó ln a o ra z 4 k s ię g i k a n c e la r y jn e .

2 . „ D o m ä n e n - R e n t - A m t A l l e n s t e i n ” . U r z ą d D o m e n a l n o - R e n t o w y w O l s z t y n i e

Do ro k u 1772 okolice O ls z ty n a sta n o w iły k o m o rn ictw o o lsz ty ń sk ie to je s t o k rę g n a le ż ą cy do k a p itu ły k a te d ra ln e j diecezji w a rm iń sk ie j. K om ornictw o to ta k ż e u r z ą d z a rz ą d z a ją c y ty m o k rę g ie m 12 . Z a b ó r W a rm ii p rzez k ró la p ru sk ie g o F ry d e ry k a II w p ie rw sz y m ro zb io rze P o lsk i w 1772 ro k u d o p ro w ad ził w k ró tce do lik w id acji tu ta j św ieckiej a d m in is tra c ji b isk u p ie j i k a p itu ln e j. K o m ornictw o olsz ty ń s k ie zo stało o d e b ra n e k a p itu le i p rz e k sz ta łc o n e w p a ń s tw o w ą d o m e n ę 13. W p ierw szej połow ie X IX d o m e n a o ls z ty ń s k a s ta ła się in te n d e n tu r ą d o m e n a ln ą to j e s t u rz ę d e m n a d z o ru ją c y m d o m en y w p ołudniow ej W a rm ii14. J e j obow iąz k ie m było ta k ż e w s p ie ra n ie b u d o w y kościołów i p ro b o stw e w an g elick ich w p o łu

11

Vollständige Topographie des Königreichs Preussen. I Teil: Topographie von Ostpreussen, herausgegeben von J.Fr. Goldbeck, Königsberg u. Leipzig (1785). Nachdruck Hamburg 1990. Vollständige Topographie von Litthauischen Cammer-Departement, s. 3, 89.

12

Szerzej o tym pisał B. Leśnodorski w pracy pt. Dominium warmińskie (1243-1569), Poznań 1949.

13

Zob. J. Obłąk, Historia diecezji warmińskiej, Olsztyn 1959.

(10)

d n iow ych p o w ia ta c h W arm ii, k tó r a do ro k u 1772 b y ła z a m ie s z k a ła n ie m a l w y łą c zn ie p rze z katolików . Z a d a n ie m d o m en y było, oprócz z a rz ą d z a n ia p a ń stw o w y m i d o b ra m i ziem sk im i, w s p ie ra n ie p r o te s ta n ty z a c ji W a rm ii15.

N ie w iadom o, czy zespół zn ajd o w ał się w śró d e w a k u o w a n y c h z K rólew ca je s ie n ią 1944 r. a rc h iw a lió w w sch o d n io -p ru sk ich . W d ru g ie j połow ie 1945 lu b w 1946 r. o d k ry to jego c z ą stk ę n a te re n ie ów czesnego w ojew ództw a olsztyńskiego.

D a ty s k r a jn e z e sp o łu : 1789—1900. Do u r z ę d u n a le ż a ło k ilk a n a ś c ie o sa d w ie js k ic h n a o b s z a rz e p o w ia tu o ls z ty ń s k ie g o . R o z m ia ry ze sp o łu : 33 ja . S ta n z a c h o w a n ia w y n o si ok. około 3% G r u p a 1 liczy 2 je d n o s tk i z l a t 1 8 1 3 —1857, 1900 i z a w ie ra : a k t a u m o w y k u p n a — s p rz e d a ż y z a g ro d y w S k a jb o ta c h o ra z a k t a n a d a n i a w ła s n o ś c i ro ln e j w ob w o d zie b a rc z e w s k im . G r u p a 12 to ty lk o je d e n p o s z y t z l a t 1840—1 8 5 4 z p is m a m i d o ty c z ą c y m i p o w o ła n ia w e te r y n a r z a w p o w ia ta c h lid z b a r s k im i o ls z ty ń s k im . G ru p ę 13 tw o rz y j e d n a je d n o s tk a z l a t 18 3 8 —1860: p o c ią g a n ie do w ie j s k ic h ś w ia d c z e ń k o m u n a ln y c h lu d z i m ie s z k a ją c y c h w b u d y n k a c h k o śc ie ln y c h n a g r u n ta c h p a ra fia ln y c h . G r u p a 2 2 licz y 3 p o s z y ty z l a t 1843—1855: c y r k u la r z i in s t r u k c j a d la so łty só w i z a rz ą d ó w w si, s p is ś w ia d c z e ń o so b is ty c h chłopów , w y d z ie r ż a w ia n ie u p r a w n ie ń do ło w ie n ia ry b w zim ie.

G ru p ę 2 4 s ta n o w ią d w ie je d n o s tk i z l a t 1840—1856: lik w id a c ja o b o w ią z k u ro b o c iz n y z m o ty k ą , p is m a d o ty czące lin ii k olejow ej T o ru ń — K ró lew iec.

G ru p ę 2 7 tw o rz y ty lk o j e d e n p o s z y t z l a t 1860—1866: s p r a w a o s u s z e n ia m a łe g o je z io r a z n a jd u ją c e g o się w g r a n ic a c h w si W ie rz b ic a. G r u p a 28 licz y tr z y je d n o s tk i z l a t 18 2 3 —1873: z a r z ą d z e n ia i z a le c e n ia w s p ra w ie u p r a w y ty to n iu , s p rz e d a ż y ln u , o r g a n iz a c ja g m in w ie js k ic h o ra z ic h k la s y fik a c ja . G r u p a 33 — j e d n a j e d n o s tk a z l a t 1 8 2 6 —1831: a k t a d o ty cząc e z o rg a n iz o w a n ia w s p a r c ia d la p o d p o ru c z n ik a J o s e p h a v o n M a th y s a z R ykow ca.

W y d z ia ł II. L ik w id a c ja fe u d a ln y c h ś w ia d c z e ń e tc. s k ła d a się z c z te re c h g r u p rzec zo w y ch . G r u p a 5 s k ła d a się z p ię c iu p o sz y tó w z l a t 1 8 2 5 —1866: s p ra w y z n ie s ie n ia o p ła t z a s z a r w a r k s p r z ę ż a jn y i z a p a ń s z c z y z n ę r e a l n ą od o sa d y c h a łu p n ik ó w , s p is o p ła t z a p a ń s z c z y z n ę r ę c z n ą i s p r z ę ż a jn ą od in n y c h o sa d , re c e s y s e p a r a c y jn e w si K a le tk a i M okajny. G r u p a 16 — j e d n a je d n o s tk a z l8 6 0 ro k u : s p o rz ą d z e n ie r e j e s t r u śro d k ó w u t r z y m a n ia chłopów . G ru p ę 21 tw o r z ą d w ie je d n o s tk i z l a t 18 2 3 —1875: s p r a w a w y k o r z y s ta n ia d w u iz b w le w y m s k rz y d le z a m k u o ra z s p r a w a k a p lic y a ta k ż e r e s t a u r a c j a z a m k u o lsz ty ń sk ie g o .

15 O postępach protestantyzacji Warmii świadczy utworzenie w latach 1793—1871 siedmiu parafii ewangelickich, zob. Die evangelischen Kirchengemeinde in Ostpreussen und Westpreus- sen in den Pfarr - Almanachen von 1912 u. 1913, Hamburg 1987. A. Provinz Ostpreussen Pfarr- Almanach für die Provinz Ostpreussen, herausgegeben. v. Schirrmann u. Hirsch, Königsberg 1912, s. 56, 57.

(11)

G r u p a 25 s k ła d a się z d w u p o sz y tó w z l a t 1 8 3 9 -1 8 7 1 : s p r a w y o d sz k o d o w a n ia d la lu d n o ś c i w ie jsk ie j z a re z y g n a c ję z w y k o r z y s ty w a n ia p a s tw is k w la s a c h p a ń s tw o w y c h o ra z p is m a d o ty c z ą c e p o s ia d a n y c h p rz e z n i ą g r u n tó w i łą k le ś n y c h .

R e g i s t r a t u r a p o lic y jn a s k ła d a się ty lk o z trz e c ie j g r u p y rzeczo w ej z a k t a m i z l a t 1 8 2 7 -1 8 6 8 : u tw o rz e n ie k a s y b u d o w y p ro b o s tw a w J e d w a b n e m , p i s m a d o ty c z ą c e k o śc io łó w e w a n g e lic k ic h w D o b ry m M ie śc ie , J e z io r a n a c h 1 B is k u p c u o ra z a k t a d o ty c z ą c e u w ię z ie n ia r o b o tn ik a z a k ra d z ie ż .

Z esp ó ł u m o ż liw ia w z n a c z n y m s to p n iu b a d a n ie d ziejó w w si w pow iecie o ls z ty ń s k im w k o ń c u X V III i w p ie rw s z y c h tr z e c h ć w ie rć w ie c z a c h X IX w. 3 . „ D o m ä n e n - R e n t - A m t H o h e n s t e i n , K r e i s O s t e r o d e . U r z ą d D o m e n a l n o - R e n t o w y w O l s z t y n k u , p o w . o s t r ó d z k i D a ty s k r a jn e : 1 7 2 3 -1 8 7 3 ,. ro z m ia r y 20 ja . S t a n z a c h o w a n ia w y n o si około 2 p ro c e n t. G r u p a I „ S p ra w y o g ó ln e, z a p is y e tc .” o b e jm u je ty lk o 4 p o s z y ty z l a t 1 8 0 6 1866. Z a w ie r a a r c h iw a lia d o ty c z ą c e p rz e ję c ia s p r a w r a c h m i s t r z a J e d a m in i p rz e z s ta r o s tę p o w ia to w e g o , u s t a l e n i a s t a n u o s a d d o m e n y w 1809 po z a k o ń c z e n iu w o jn y z F r a n c ją , z a p is y 2 d z ia łe k w k s ię d z e w ie c z y ste j, w n io s k i m ie s z k a ń c ó w o p r z e k a z a n ie im d r e w n a b u d o w la n e g o n a le ż ą c e g o się im z la s ó w p a ń s tw o w y c h /1 8 4 7 -1 8 6 6 /.

G r u p a II. „ Ś w ia d c z e n ia i s łu ż b y ” s k ła d a się z c z te r e c h p o sz y tó w z la t 1 7 7 0 -1 8 3 3 . Z a w ie r a ją o n e w y k a z y d z ie d z ic z n y c h z a g ró d c h ło p s k ic h i n o w y ch m a ją tk ó w d z ie rż a w io n y c h d z ie d z ic z n ie , s p ra w y c z y n szó w od b a rtn ik ó w , n a d zó r o s a d le ś n y c h n a d la s a m i o ra z p is m a o p rz y w r ó c e n iu a d m in is tr a c ji ty to n io w ej i w ogóle d o ty c z ą c e u p r a w y ty to n iu . G r u p a III. „ S p ra w y g r a n ic z n e ” - j e d n a je d n o s tk a z l a t 1 7 2 3 -1 8 2 3 . Tw o r z ą j ą a k t a d o ty c z ą c e n a d m i a r u 11 ła n ó w i 28 m o rg ó w b ę d ą c y c h p rz e d m io te m s p o ru m ię d z y m ie s z k a ń c a m i w si Je m io ło w o i K rólikow o.

G r u p a IV. „ O sa d n ic tw o , p rz e m y s ł i s t a n g o sp o d a rc z y d o m e n y ” - tr z y p o sz y ty z l a t 1 7 5 3 -1 8 2 0 : k o s z ty p o n ie s io n e p rz e z o sa d n ik ó w , p o d d a n y c h lu b K a m e r ę W o je n n o -S k a rb o w ą , s p is y fa b r y k i m a n u f a k t u r n a o b s z a rz e dom eny, w y k a z y sz k ó d w y rz ą d z o n y c h p rz e z w ich u ry . G r u p a V tw o rz y ty lk o j e d e n p o s z y t z a k t a m i d o ty c z ą c y m i z b ie ra c z y p r z ę d zy z l a t 1 7 5 6 -1 8 0 4 . G ru p ę V I s ta n o w i ta k ż e j e d n a je d n o s tk a : o p isy sz k ó d , k tó r e w y rz ą d z iły w la s a c h d o m e n y w o js k a f r a n c u s k ie w r o k u 1812.

N a s t ę p n ą z a c h o w a n ą c zęść z e s p o łu s ta n o w i p o z o sta ło ść r e g i s t r a t u r y fi n a n s o w e j lic z ą c a c z te ry p o s z y ty i j e d n ą k s ię g ę z l a t 1 7 7 5 -1 8 7 3 : w y k a z y c z y n szó w le ś n y c h , k s ię g a r a c h u n k o w a z a r o k o b ra c h u n k o w y 1 7 9 1 /1 7 9 2 , a k t a d o m e n a ln e g o u r z ę d u p o licy jn eg o o o s a d n ik a c h w S u d w ie , p o s z y t z p is m a m i o u p r a w n ie n ia c h m ie s z k a ń c ó w w si D ą b do b e z p ła tn e g o d r e w n a b u d o w la n e g o o ra z in n y d o ty c z ą c y s e p a r a c ji u p r a w n ie ń do o b y d w u je z io r d ą b ro w ie ń s k ic h , k tó r e b y ły w ła s n o ś c ią k o m u n a ln ą .

(12)

4 . „ D o m ä n e n - A m t L i e b e m ü h l ” , K r e i s O s t e r o d e . U r z ą d D o m e n a l n y w M i ł o m ł y n i e , p o w . o s t r ó d z k i

P o s e k u la ry z a c ji Z a k o n u (1525) M iło m ły n w sz e d ł w s k ła d p r z e z m a rs k ie - go s ta r o s tw a gro d o w eg o . O d p o c z ą tk u X V III w. ta m te js z e fo lw a rk i s ta n o w iły d o m e n ę z a r z ą d z a n ą b e z p o ś re d n io p rz e z u r z ę d n ik a p a ń s tw o w e g o b ą d ź d z ie r żaw cę. W y tw o rz o n e p rz e z u r z ą d a k t a z o s ta ły w o g ro m n e j w ię k sz o śc i u tr a c o n e w 1945 r. A rc h iw iśc i o ls z ty ń s c y u r a to w a li u ła m e k r e g is tr a tu r y . D a ty s k r a jn e 1 7 5 5 -1 8 0 4 , lic z b a ja . 15. S t a n z a c h o w a n ia w y n o si około 1,5%.

Z a c h o w a n e a k t a s ta n o w ią n ie w ie lk ą r e p r e z e n ta c ję r e g is tr a tu r y . O b e jm u j ą o n e s p ra w y d z ie d z ic ze n ia , a k t a w ła ścicieli g ru n tó w c h ło p sk ic h , u s ta la n ie

p o g ło w ia b y d ła , b u d o w ę i n a p r a w y m ły n ó w o ra z o b c ią ż e n ia w ojskow e dom eny. 5 . „ D o m ä n e n - R e n t - A m t J o h a n n i s b u r g ” .

U r z ą d D o m e n a l n o - R e n t o w y w P i s z u

P o s e k u la r y z a c ji Z a k o n u K rz y ż a c k ie g o w 1525 r. w ó jto stw o p is k ie z o sta ło p rz e k s z ta łc o n e w s ta r o s tw o g ro d o w e ( H a u p ta m t) . W X V II w ie k u .p o w s ta ły n a o b s z a r a c h p u s z c z a ń s k ic h o s a d y z w a n e s z k a tu ło w y m i. D o ch o d y z ty c h o sa d sz ły n a u tr z y m a n ie d w o ru e le k to r a b r a n d e n b u r s k ie g o . Po o d e b r a n iu s t a r o s to m u p r a w n i e ń s k a rb o w y c h w 1 7 2 3 r. d o b r a s t a r o s t w a p r z e k s z ta łc o n o w d o m e n ę k ró le w s k ą . W k o ń c u X IX w. p o w s ta ł w P is z u u r z ą d d o m e n a ln o - s k a rb o w y z a rz ą d z a ją c y tu te js z y m i d o m e n a m i p a ń stw o w y m i. D a ty s k r a jn e z e sp o łu : 1 7 6 4 -1 9 1 3 , ro z m ia r y 6 ja . S t a n z a c h o w a n ia r e g i s t r a t u r y w y n o si około 1%. Z a c h o w a n e a k t a s ta n o w ią m a le ń k ą re p re z e n ta c ję r e g is tr a tu r y . D o ty c z ą o ne t a r t a k u n a d N id ą , m ły n a p o d P isz e m , je z io r dom e- n a ln y c h i ry b o łó w stw a o ra z s p ra w k u p n a -s p rz e d a ż y n ie ru c h o m o śc i w dom en ie.

6 . D o m ä n e n R e n t - A m t i n B i s c h o f s b u r g . U r z ą d D o m e n a l n o - R e n t o w y w B i s k u p c u

1 8 5 4 -1 8 7 4 , 5 ja . Z a c h o w a ły się ty lk o a k t a d o m e n a ln e g o u r z ę d u p o licy j n e g o d o ty c z ą c e s p r a w y r a k a r n i , w y d z ie rż a w ie n ia u p r a w n ie ń ry b a c k ic h n a je z io r a c h D a d a j, T e jsty m y i R ze c k ie , w y d z ie rż a w ie n ia tr z c in y i s ito w ia n a je z io rz e D a d a j, p is m a o d n o sz ą c e się do m a j ą t k u K r a m a r k a i g r u n tó w u rz ę d u . 7 . „ D o m ä n e n - R e n t - A m t F r i e d r i c h s f e l d e ” , K r e i s O r t e l s b u r g . U r z ą d D o m e n a l n o - R e n t o w y w C h o c h o l e , p o w . s z c z y c i e ń s k i D a ty s k r a jn e z e sp o łu : 1 7 5 0 -1 8 7 0 . R o z m ia ry ze sp o łu : 20 ja ., s t a n z a c h o w a n ia 1-2% . S t a r a r e g i s t r a t u r a (1 7 5 4 -1 8 0 9 ): 7 ja . z a k ta m i w y d z ie rż a w io n e j d o m en y : k s ię g i ra c h u n k o w e d z ie rżaw cy , s p r a w y la s ó w w ie js k ic h i h u t y s z k ła w S p y ch o w ie o ra z k arczm y .

(13)

A. O g ó ln a r e g i s t r a t u r a słu ż e b n o ś c i i d a n in c h ło p s k ic h (1 7 9 9 —1869). Z a c h o w a ły się z n ie j ty lk o c z te r y p o sz y ty : s p ra w y la só w k o m u n a ln y c h , in f o r m a cje g e o g ra fic z n e i to p o g ra fic z n e o p o sz c z e g ó ln y c h o s a d a c h d om eny, in fo rm a c je o k la s z to r z e ra s k o ln ik ó w w S p y ch o w ie.

B. R e g i s t r a t u r a f in a n s o w a (1 7 5 0 —1867). O b e c n ie lic zy ty lk o c z te ry j e d n o s tk i: z b u d o w a n ie m ły n a w B y s tr z u i s p ó r m ły n a r z a z m ie s z k a ń c a m i o k o lic z n y c h w si z p o w o d u s p ię tr z a n ia wody, s p o rz ą d z e n ie n o w y c h ta b e l p r e s ta - c y jn y ch , s p r a w a p o z y s k iw a n ia b u r s z ty n u o ra z m e lio ra c ji p o d m o k ły c h łą k .

C. R e p o z y tu r a in t e n d e n t u r y d o m e n (1 8 1 9 —1837). P o z o s ta ły z n ie j trz y p o s z y ty : z a m i a n a d ó b r, r o z d z ia ł ś w ia d c z e ń , e k s m i s j a k o lo n is ty , z m ia n y w p o s ia d a n iu g r u n tó w etc.

D. R e g i s t r a t u r a p o lic y jn a (1 8 2 8 —1870). Z a c h o w a ły się je d y n ie d w ie j e d n o s tk i: b u d o w a i n a p r a w y k o śc io ła i b u d y n k ó w p ro b o s tw a o ra z in fo rm a c je o n ie p o k o ja c h w zab o rz e ro s y js k im w o k re s ie p o w s ta n ia sty czn io w eg o i po n im .

V. Odrębne zespoły domenalno-rentowe

na obszarze rejencji królewieckiej

1. „ D o m ä n e n - R e n t - A m t i n B a r t e n s t e i n ” . U r z ą d D o m e n a l n o - R e n t o w y w B a r t o s z y c a c h D a ty s k r a jn e ze sp o łu : 1720—1877, ro z m ia r y 16 ja . S t a n z a c h o w a n ia w y n o si około 1—2%. P ie rw s z y p o s z y t z l a t 18 0 4 —1836 z a w ie r a p rz e p is y s to s o w a n e p rz y d z ie d z ic z n y m w y d z ie r ż a w ia n iu c h ło p o m g r u n tó w d o m e n a ln y c h . N a s tę p n e 6 j e d n o s te k z l a t 1720—1877 tw o rz y r e g i s t r a t u r ę p o lic y jn o -d o m e n a ln ą . Z a w ie ra ją one: p rz e p is y p o licy jn e d o ty c z ą c e lik w id a c ji p o g ło w ia w ilków , s p r a w y szk o ły w P o n ik a c h , d ró g , m o stó w i m ły n ó w o ra z p ro b le m ó w s ta ty s ty c z n y c h i to p o g ra fic z n y c h . Z w ła śc iw e j r e g i s t r a t u r y d o m e n a ln e j p o z o sta ło 9 p o sz y tó w z l a t 1782—1849. Z a w ie r a ją o n e a k t a d o ty c z ą c e lik w id a c ji ś w ia d c z e ń fe u d a ln y c h chłopów , ró ż n y c h d a n in , s łu ż b n a rz e c z z a m k u , s p o r u z c h ło p a m i o d e p u t a t d rze w n y , cz y n sz ó w z a u ż y tk o w a n ie la s ó w p rz e z chłopów , c h a łu p n ik ó w , k o m o rn ik ó w i n a je m n ik ó w .

2 . „ D o m ä n e n - R e n t - A m t B r a u n s b e r g ” . U r z ą d D o m e n a l n o - R e n t o w y w B r a n i e w i e

Do r o k u 1772 k ilk a n a ś c ie w si i fo lw a rk ó w koło B r a n ie w a 16 s ta n o w iło k o m o rn ic tw o to j e s t o k rę g n a le ż ą c y do b is k u p a w a rm iń s k ie g o . K o m o rn ic tw o to ta k ż e u r z ą d z a r z ą d z a ją c y ty m o k rę g ie m 17. Z a b ó r W a rm ii p rz e z k r ó la p r u sk ieg o F r y d e r y k a II w p ie rw s z y m ro z b io rz e P o ls k i w 1772 r o k u d o p ro w a d z ił 16 Szersze informacje o wsiach powiatu braniewskiego zawiera praca Braniewo. Z dziejów miasta i powiatu, Olsztyn 1973, s. 207—238.

(14)

w k ró tc e do lik w id a c ji t u t a j św ieck iej a d m in is tr a c ji b is k u p ie j i k a p itu ln e j. K o m o rn ic tw o b r a n ie w s k ie z o sta ło p rz e k s z ta łc o n e w p a ń s tw o w ą d o m e n ę 18. W p ie rw s z e j po ło w ie X IX d o m e n a b r a n ie w s k a s t a ł a się i n t e n d e n t u r ą dom e- n a l n ą to j e s t u r z ę d e m p a ń s tw o w y m n a d z o ru ją c y m d o m e n y w p ó łn o cn ej W a r m ii19. J e j o b o w ią z k ie m by ło ta k ż e w s p ie r a n ie t a m b u d o w y k o ścio łó w i p r o b o s tw e w a n g e lic k ic h . D a ty s k r a jn e z e sp o łu : [1727] 1 7 7 3 -1 8 8 0 , ro z m ia r y ze sp o łu : 158 ja . S ta n z a c h o w a n ia w y n o si 1 0 -1 5 p ro c e n t. B r a k u je w ie lu g r u p rzeczo w y ch , a w i s t n ie ją c y c h g r u p a c h - lic z n y c h poszytów . R e g i s t r a t u r a g łó w n a „ A k ta o g ó ln e i s p e c ja lia ” liczy s ie d e m je d n o s te k z l a t 1 7 2 7 -1 8 6 4 . Z a w ie r a o n a j e d e n p o s z y t z z a r z ą d z e n ia m i (1 7 2 7 -1 8 0 8 ), j e d e n z a k ta m i d o ty c z ą c y m i w y b o ru d e le g a tó w p o w ia to w y c h do w y d z ia łu b a n k u z ie m sk ie g o w K ró le w c u ( 1 8 1 4 -1 8 1 5 ) o ra z p ię ć je d n o s te k sp ecjalió w : d z ie r ż a w a z ie m i, s p r a w a ta b e l p r e s ta c y jn y c h , lik w id a c ja d a n in f e u d a ln y c h i ro z d z ia ł g r u n tó w w e F r o m b o r k u i B ra n ie w ie (1 7 9 9 -1 8 6 4 ). R e g i s t r a t u r a f in a n s o w a liczy 135 j a z l a t 1 7 7 3 -1 8 7 4 w t r z y n a s t u g r u p a c h rzeczo w y ch . G r u p a 1 „ S p ra w y o rg a n iz a c y jn e ” w l a ta c h 1 7 7 6 -1 8 2 2 , s k ła d a się z c z te re c h p o szy tó w : p rz y łą c z e n ie d w u w si d o m e n y p ie n ię ż n ie ń s k ie j i d w u in n y c h do d o m e n y b r a n ie w s k ie j o ra z n o w a o rg a n iz a c ja u rz ę d ó w p o w ia to w y c h w l a ta c h 1 8 1 6 -1 8 1 9 . G ru p a 2 „ Z a rz ą d z a n ie s p ra w a m i d o m en y i n o m in a c je ” w la ta c h 1 7 9 8 -1 8 7 0 , sześć je d n o s te k : p o n o w n y w y b ó r sołtysów , o d w o ły w a n ie i p o w o ły w a n ie ty c h ż e a ta k ż e p rz y się g ły c h , w y z n a c z e n ie o k rę g ó w so łeck ich , b e z p ła tn e o d s tą p ie n ie p la c u z a rz ą d o w i d o m e n y etc.

G r u p a 4 „R óżne s p ra w y słu ż b o w e ”, 1 7 9 2 -1 8 2 5 , tr z y ja .: ogólne in fo rm a c je 0 w s ia c h d om eny, d a n e s ta ty s ty c z n e , w y k o n y w a n ie w y k a z ó w r o d z in k a t o lic k ic h , e w a n g e lic k ic h i ży d o w sk ich .

G r u p a 5 „ U p r a w n ie n ia i z o b o w ią z a n ia g ru n to w e ”, 1 7 8 4 -1 8 7 1 , tr z y j e d n o s tk i: s p r a w y d o ty cz ące w ła s n o ś c i z ie m i i z o b o w ią z a ń z t y t u ł u je j p o s ia d a n ia , w y k a z y z a g o s p o d a ro w a n y c h ła n ó w c h ło p sk ic h , w y k a z y d a n in p rz y z m ia n ie w ła śc ic ie li g ru n tó w . G r u p a 6 „O g ó ln e s p r a w y d o m e n y , 1 7 7 4 -1 8 0 3 , d w a p o s z y ty : s p r a w a p a ń s z c z y z n y d la k o le g iu m je z u ic k ie g o z w si P ie r z c h a ły i W ie rz n o M a łe , p o s ta n o w ie n ie u r z ę d u p o licy jn eg o m a g i s t r a t u b ra n ie w s k ie g o d o ty c z ą c e w sp ó l n ej łą k i n a p o la c h N ow ego M ia s ta B ra n ie w o .

G r u p a 8 „ N a d a w a n ie w ła s n o ś c i”, 1 7 7 3 -1 8 2 8 , o sie m ja .: w y d z ie r ż a w ia n ia 1 n a d a w a n ie zie m i, d z ia łe k , p la c ó w i m łynów , in fo rm a c je o s łu ż e b n o ś c ia c h z t y t u ł u p o s ia d a n ia lu b d z ie rż a w ie n ia .

G r u p a 9 „ S p ra w y r o z d z ie la n ia w ła s n o ś c i”. J e s t n a jw ię k s z a z w s z y s tk ic h d z ia łó w i liczy 58 p o sz y tó w z l a t 1 7 8 6 -1 8 7 3 . Z a w ie r a a k t a d o ty c z ą c e szero k o

18 J. Obłąk, op. cit.

(15)

ro z u m ia n e g o o b ro tu z ie m ią : s p rz e d a ż y z n a c z n e j części d a n e g o g o s p o d a rs tw a lu b n ie w ie lk ic h d z ia łe k p rz e w a ż n ie c h a łu p n ik o m a ta k ż e p la c ó w - zw y k le k o m o rn ik o m . Z a r z ą d d o m e n y r e je s tr o w a ł w s z y s tk ie z m ia n y w s ta n ie p o s ia d a n ia ja k o u r z ą d a ta k ż e ja k o p a n g r u n to w y w c e lu w p r o w a d z e n ia z m ia n w w y m ia rz e d a n in z a ró w n o od p o s ia d a c z y g r u n tó w j a k od d z ie rż a w c ó w d z ie d ziczn y ch . G r u p a 10 „ S p ra w y s e p a r a c y jn e ” w l a t a c h 1 7 9 6 -1 7 9 9 . Z a c h o w a ła się z a le d w ie j e d n a je d n o s tk a s k ła d a ją c a się z a k t d o ty c z ą c y ch ro z d z ie le n ia z lik w id o w a n e j w sp ó ln ej w ła sn o śc i zie m i fo lw a rk u rog ick ieg o i chłopów ze S w ięto ch o w a.

G r u p a 11 „ W y d z ie rż a w ia n ie , s p rz e d a ż n ie ru c h o m o ś c i, tw o rz e n ie d o m e n y ”, 1 7 7 3 -1 8 7 4 , je d e n a ś c ie ja .: p ro to k o ły c z y n n o śc i p r a w n y c h sp o w o d o w a n y c h ty m i s p r a w a m i, e k s t r a k t y z re je s tr ó w i m a n u a łó w o ra z r e je s try , z a r z ą d z e n ia , s z a c o w a n ie w a r to ś c i n ie ru c h o m o ś c i, s p is fo lw a rk ó w i ilo ści łanów , k o n tr a k ty i w y ro k i, lic y ta c ja p rz y z a k u p ie d r e w n a , ro k o w a n ia w s p ra w ie lik w id a c ji r a k a r n i b ra n ie w s k o -fro m b o rs k ie j etc.

G r u p a „ P rz e k a z y w a n ie d z ie d z ic tw a ” w l a ta c h 1 7 7 3 -1 8 0 8 liczy trz y d z ie ś c i je d n o s te k . O b e jm u je a k t a d z ie d z ic z e n ia n ie ru c h o m o ś c i, p rz e w a ż n ie g o sp o d a rs tw , zw y k le p rz e z n a jb liż s z y c h k re w n y c h a n ie k ie d y p rz e z o bcych w d r o d ze z a p is u . Z a r z ą d d o m e n y r e je s tr o w a ł te c z y n n o śc i p r a w n e z ty c h sa m y c h p o w odów co p r z y s p rz e d a ż y g o sp o d a rstw . G r u p a „ L ik w id a c ja d a n in fe u d a ln y c h ch ło p ó w ”, 1 8 5 0 -1 8 5 9 , ty lk o je d e n p o sz y t. T en d z ia ł a k t w r e g i s t r a t u r z e b y ł p ie rw o tn ie b a rd z o duży, j a k dow odzi te g o s t a n je g o z a c h o w a n ia w ze sp o le d o m e n y p ra b u c k ie j. J e s t to z a le d w ie ś la d p r z e p r o w a d z a n ia re fo rm y u w ła sz c z e n io w ej.

G r u p a 12 „D ochody d o m e n y ”, 1 7 9 9 -1 8 5 0 , sz e ść ja .: w y m ia r s z a rw a rk ó w i ro b o c iz n y c h ło p ó w w k ilk u w s ia c h d om eny, o b lic z a n ie w y m ia r u sp ie n ię ż o n e j p a ń sz c z y z n y , w y m ia r p o d a tk u w zb o ż u i od ro g ac izn y , w y k a z n ie s ta ły c h d a n in , s p r a w a z n ie s ie n ia p r z y m u s u sp o ż y c ia a lk o h o lu . G r u p a 13 „ S p ra w y k a rc z e m i m ły n ó w ” w l a t a c h 1 8 0 8 -1 8 2 2 liczy ty lk o j e d e n p o s z y t i z a w ie r a a k t a d o ty c z ą c e o rd y n a c ji m ły ń s k ie j z 1808 ro k u , z n ie s ie n ia p r z y m u s u p r z e m ia łu z b o ż a w p a ń s k ic h i d o m e n a ln y c h m ły n a c h o ra z sp o w o d o w a n y c h p rz e z n ie sk u tk ó w .

R e g i s t r a t u r a p o lic y jn a liczy ty lk o 16 p o sz y tó w z l a t 1 7 7 3 -1 8 8 0 . S k ła d a się z tr z e c h g r u p rz ecz o w y ch , b r a k u je k i l k u n a s t u z n ic h . T w o rz ą j ą a k t a z ró ż n y c h d z ie d z in . G r u p a 14 „ B u d o w a d ró g i m o s tó w ” z l a t 1 7 7 9 -1 8 8 0 . T w o rzy j ą 11 poszy- tów : z a r z ą d z e n ia i in s tr u k c je w s p ra w ie b u d o w y lu b n a p r a w y m ostów , u s t a l e n ie f u n d u s z u b u dów , d o s ta r c z a n ie d r e w n a i z ie m i n a budow y, w y z n a c z a n ie c h ło p ó w do ro b ó t i w y m ie rz a n ie robocizny, b u d o w a lu b n a p r a w a ta m , p r o to k o ły p o ro z u m ie ń z a r z ą d u d o m e n y z c h ło p a m i w ty c h s p ra w a c h . G r u p a 15 „B u d o w le w o d n e ” z l a t 1 7 7 8 -1 8 1 7 , d w ie je d n o s tk i: b u d o w a i n a p r a w a ś lu z y n a rz e c z ce B a u d a p rz e z m ie s z k a ń c ó w w si P ło s k in i i D ą b r o wy, a k t a d o ty c z ą c e ro w u od p ły w o w eg o N o w ego M ia s ta B r a n ie w a (p ro to k o ły , re c e s y p o ro z u m ie ń , k o sz to ry sy ).

(16)

G r u p a 16 „ S p ra w y k o ścio łó w i s z k ó ł”, z l a t 1 7 7 3 -1 8 7 2 , tr z y ja .: o b o w ią z e k d o s ta r c z a n ia d r e w n a o p ało w eg o s e m in a r iu m , b u d o w a k o śc io ła e w a n g e lic k ieg o w B ra n ie w ie o ra z p o d z ia ł m a j ą t k u k o lm e rs k ie g o i r e g u la c ja ś w ia d c z e ń z te g o m a j ą t k u d la k o śc io ła k a to lic k ie g o w T olkow cu /1 8 6 9 -1 8 7 2 /.

3. D o m ä n e n R e n t - A m t F r a u e n b u r g , K r e i s B r a u n s b e r g . U r z ą d D o m e n a l n y w e F r o m b o r k u , p o w . b r a n i e w s k i D a ty s k r a jn e z e sp o łu : 1 7 7 3 -1 8 2 4 , ro z m ia ry : 28 ja .. S t a n z a c h o w a n ia w y n o si około 3 p ro c e n t. D z ia ł I „ Z ap isy i k o n t r a k t y ” o b e jm u je ty lk o tr z y p o s z y ty z l a t 1 7 7 8 -1 8 2 3 . Z a w ie r a p o tw ie r d z e n ia o ś m iu z a p isó w g ru n tó w , lic z n e d o k u m e n ty k ró le w s k ie i r e s k r y p t y o r a z d e c y z je k a m e r y w o je n n o -s k a rb o w e j w s p r a w ie m ły n a w R o g ita c h . D z ia ł II. „ D o k u m e n ty p rz y ję c ia g o s p o d a rs tw z a p a ń s z c z y z n ę ” liczy 10 p o sz y tó w z d o k u m e n ta m i i a k ta m i z l a t 1 7 7 5 -1 8 2 3 . A k ta d o ty c z ą d w u d z ie s tu o ś m iu p o sesji.

D z ia ł III. „ R e g is tr a tu r a f in a n s o w a ” s k ła d a się z s ie d m iu p o sz y tó w z l a t 1 7 7 3 -1 8 1 3 . Z a w ie r a ją o n e a k t a p r e s ta c y jn e , u s ta n a w ia n ie k s ią g s p r a w g r u n to w y c h , w a r u n k i p r z e k a z a n ia k a rc z m y i o s ie d le n ia d w u ro d z in , s p rz e d a ż g r u n tó w fro m b o rs k ie g o s z p ita la i m ły n a o ra z fo lw a rk ó w i la s ó w d o m e n y fro m b o rsk ie j.

D z ia ł IV. „ R e g is tr a tu r a p o lic y jn a ” liczy o s ie m je d n o s te k z l a t 1 7 7 3 -1 8 2 4 . T w o rz ą je a k t a d o ty c z ą c e g łó w n ie b u d o w y lu b n a p r a w y m o stó w n a d s t r u m i e n ia m i i k a n a ła m i, ro z d z ie la n ia ro b o c iz n y p r z y b u d o w ie i n a p r a w a c h a ta k ż e n ie z b ę d n y c h do te g o m a te ria łó w . D o ty c z ą ta k ż e b u d o w y d ró g n a o b sz a rz e d o m e n y fro m b o rsk ie j. 4 . D o m ä n e n - R e n t - A m t W o r m d i t t , K r e i s B r a u n s b e r g . U r z ą d D o m e n a l n o - R e n t o w y w O r n e c i e , p o w . b r a n i e w s k i O r n e ta z o k o lic ą s ta n o w iła od X IV w. do r. 1772 k o m o rn ic tw o b is k u p ó w w a r m iń s k ic h . W ó w c z a s w r a z z c a ł ą W a r m ią z o s t a ł a w c ie lo n a do P r u s (I ro z b ió r P o lsk i). K ró l p r u s k i o d e b ra ł b is k u p o w i d o b ra z ie m s k ie , k tó r e s ta ły się d o m e n ą k ró le w s k ą . D a ty s k r a jn e ze sp o łu : [1348] 1 7 5 1 -1 8 5 3 , ro z m ia ry : 7 ja . S t a n z a c h o w a n ia : w y n o si około 1-2% .

Z a c h o w a n e p o sz y ty s ta n o w ią m a ł ą r e p r e z e n ta c ję r e g i s t r a t u r y d o m e n a l- n e j, a le s ą b a rd z o c e n n e . S ą to b o w ie m r e g i s t r a n t y z k o p ia m i b a rd z o s ta r y c h d o k u m e n tó w lo k a c y jn y c h i n a d a ń (z 1348, 1505, 1596 e tc.) b is k u p ó w i k a p i t u ły w a rm iń s k ie j a ta k ż e ic h p o tw ie rd z e ń z XVI i X V II w. o ra z o ry g in a ły d o k u m e n tó w z X V III i p ie rw sz e j połow y X IX w. D o k u m e n ty z o k re s u X IV - p ie rw szej połow y X V III w. z o sta ły s p o rz ą d z o n e po 1772 r. n a p o trz e b y w ła d z p r u s k ic h ja k o o d p isy ze s ta r y c h k s ią g in g ro sa c y jn y c h k o m o rn ic tw a orneckiego.

(17)

5 . D o m ä n e n - R e n t - A m t K o b b e l b u d e , K r e i s P r e u s s i s c h E y l a u ” . U r z ą d D o m e n a l n o - R e n t o w y K o b y l e j B u d z i e , p o w . i ł a w e c k i D a ty s k r a jn e z e sp o łu : 1 7 5 5 -1 8 6 7 , ro z m ia ry : 12 ja ... S t a n z a c h o w a n ia w y n o si około 1 p ro c e n ta . D z ia ł I „ S ta r e a k t a ” o b e jm u je ty lk o 2 p o s z y ty z l a t 1 7 5 5 -1 8 0 0 . Z a w ie ra a r c h iw a lia d o ty c z ą c e s p r a w g r a n ic z n y c h d w u w si T ie f e n th a l - W ysokoje i D ö b e n ic k e n /b r a k n o w ej n azw y /.

D z ia ł II. „ R e g is tr a tu r a f in a n s o w a ” s k ła d a się z s ie d m iu p o sz y tó w z l a t 1 8 2 7 -1 8 6 7 . Z a w ie r a ją o n e a k t a w s p r a w a c h u s t a n a w i a n i a p o d a tk u pogłów ne- go i od b y d ła a ta k ż e r e g u la c ji p o d a tk u g ru n to w e g o w e d łu g u s ta w z l a t 1850 i 1861 o ra z p o d a tk u od b u d y n k ó w , lik w id a c ji w o ln o ści p o d a tk o w y c h a p o n a d to w y k a z y g r u n tó w o b c ią ż o n y c h d a n in a m i d o m e n a ln y m i.

D ział III. „ R e g is tr a tu ra p olicyjna” liczy tr z y je d n o s tk i z la t 1 8 1 8 -1 8 6 3 . Two r z ą je a k t a dotyczące p rz y ję c ia i w y k o n a n ia ta b e l to p o g ra fic zn o -staty sty czn y c h zgodnie z n ow ym , sk o ry g o w a n y m p o d z ia łe m p ro w in cji p ru s k ie j n a p o w ia ty a ta k ż e w y k azy b u d y n k ó w służbow ych z n a jd u ją c y ch się n a o b szarze domeny.

6 . D o m ä n e n R e n t - A m t z u P r e u s s i s c h E y l a u . U r z ą d D o m e n a l n o - R e n t o w y w P r u s k i e j I ł a w i e

D a ty s k r a jn e : 1 7 6 3 -1 8 7 3 , 7 ja . S t a n z a c h o w a n ia w y n o si około 1 p ro c e n ta . G ru p ę I „ R e g is tr a tu r a f in a n s o w a ” tw o r z ą c z te ry p o sz y ty : s p ra w y d z ie d z ic z n y c h m łynów , w y n a g ro d z e n ia so łty só w , p o d z ia ł w si H u s s e h n e n (P o g ra n ic z n o - je ), b u d o w a m ły n a w o d n eg o w e w si A lth o f. G ru p ę II. „ N a d a n ie w ła s n o ś c i” s ta n o w ią tr z y ja .: s p r a w y u c z ę s z c z a n ia d z ie c i do szk ó ł, ś c ią g a n ie d a n in sz k o l n y c h , z a k ła d a n ie c m e n ta rz y , n a d z ó r n a d p o c h ó w k a m i, s p r a w y r a k a r ń .

7. D o m ä n e n R e n t - A m t z u S c h a a k e n , K r e i s K ö n i g s b e r g . U r z ą d D o m e n a l n o - R e n t o w y w S z a k a c h , p o w . k r ó l e w i e c k i

[1528] 1 7 4 9 -1 8 7 5 , 38 ja . S t a n z a c h o w a n ia - około 4% . Z a c h o w a ły się r e s z tk i a k t 13 g r u p rz ecz o w y ch : I. „ S ta re a k t a ”: w ia d o m o śc i o s ta r y c h ś w ia d c z e n ia c h , s łu ż b a c h i u p r a w n ie n ia c h d ó b r n a p ra w ie c h e łm iń s k im . II. „Lasy, d re w n o i p a s tw is k a le ś n e ”, III. „ S p ra w a z n ie s ie n ia p r z y m u s u p ro p in a c y jn e g o i m ły ń s k ie g o , IV. „ B u d ż e t s p e c ja ln y ” w l a ta c h 1 8 1 2 -1 8 2 4 , V. „ R a c h u n k i ro c z n e ” z l a t 1 8 2 6 -1 8 3 2 , V I. „D an in y , cz y n sz e , s łu ż b y i c ię ż a ry d o m e n a ln e ”. V II. „T abele p r e s ta c y jn e ”. V III. „ P o d a tk i”. IX. „D rogi i ta m y ”. X. „ S p ra w y ry b o łó w stw a ”. X I „ S p ra w y p rz e n ie s ie ń ”. X II „ S p ra w y p ro c eso w e”. X III „V aria”.

8 . D o m ä n e n R e n t - A m t z u C a y m e n , K r e i s L a b i a u . U r z ą d D o m e n a l n o - R e n t o w y w C a y m e n , p o w . l a b i a w s k i

[1615] 1 7 7 1 -1 8 5 5 , 9 ja . S t a n z a c h o w a n ia - około 1%. D z ia ł I „ R e g is tr a tu r a fin a n s o w a ” tw o rz y sz e ść je d n o s te k .: w y k a z y k o lm e ró w i c h ło p ó w o tr z y m u

(18)

ją c y c h d re w n o z la s ó w d om eny, d o k u m e n ty p r z e ję c ia ła n ó w c z y n szo w y ch i p a ń s z c z y ź n ia n y c h o ra z k s ię g i r a c h u n k o w e . D z ia ł II „ R e g is tr a tu r a p o lic y jn a ” s ta n o w ią d w ie ja .: a k t a b o n ifik a ty d la c m e n ta r z y i w si.

9 . D o m ä n e n R e n t - A m t z u L a b i a u . U r z ą d D o m e n a l n o - R e n t o w y w L a b i a w i e

1 7 4 6 -1 8 7 2 , 9 ja .. S t a n z a c h o w a n ia - około 1 p ro c e n ta . U r a to w a n o p ozo s ta ło ś c i 6 g r u p rzec zo w y ch . I „ S ta r e a k t a ”: o r d y n a c ja w ie js k a , w ia d o m o śc i 0 o b s a d z ie w si p rz e z chłopów , II. „ N a d a n ie w ła s n o ś c i z ie m i b y ły m ch ło p o m p o d d a n y m ”, III. „B u d o w n ic tw o w o d n e ”, IV. „ G r u n ta w d z ie rż a w ie d z ie d z ic z n e j”, V. „Ł ą c z en ie m iejsco w o ści”, V I „ S p ra w y k o ścio łó w i sz k ó ł”.

10 . D o m ä n e n R e n t - A m t z u M e h l a u k e n , K r e i s L a b i a u . U r z ą d D o m e n a l n o - R e n t o w y w M e h l a u k e n , p o w . l a b i a w s k i 1 7 4 3 -1 8 7 2 , 17 ja ., s t a n z a c h o w a n ia - około d w u p ro c e n t. R e g is tr a tu r ę fin a n s o w ą r e p r e z e n t u j ą c z te ry g r u p y rz eczo w e (8 ja .). 1. S ta r e a k t a (s p ra w y p o sp o lite g o r u s z e n ia ) , 2. S p ra w y d rz e w ow ocow ych i in n y c h , 3. S p ra w y ogól n e d om eny, 4. K się g i r a c h u n k o w e u rz ę d u . Z r e g i s t r a t u r y p o licy jn ej z a c h o w a ły się r e s z tk i tr z e c h g r u p rz e c z o w y ch (6 ja .): 1) S p r a w y ło w ieck ie , 2) P o lic ja b u d o w la n a , 3) W ła ś c iw a a d m in is tr a c ja p o lic y jn a . Z r e g i s t r a t u r y k o śc ie ln e j 1 sz k o ln e j p o z o s ta ły tr z y p o sz y ty : re s k ry p ty , r e g u la m in y d o ty c z ą c e k ościołów i szk ó ł, in s tr u k c ja , o rg a n iz o w a n ie n o w y c h sz k ó ł w d o m e n ie etc. 11. D o m ä n e n A m t z u P r e u s s i s c h M a r k . U r z ą d D o m e n a l n y w P r z e z m a r k u , d a w n y p o w . m o r ą s k i D a ty s k r a jn e z e sp o łu : 1 7 2 7 -1 8 7 2 , r o z m ia r y ze sp o łu : 12 ja . S t a n z a c h o w a n i a w y n o si 1%. Z a w a rto ś ć z a c h o w a n e j części z e s p o łu o k r e ś la ją ty lk o p o z o s ta łości p ię c iu d z ia łó w a k t. D z ia ł I „ S ta re z a p is y e tc .” o b e jm u je je d y n ie 2 p o s z y ty z l a t 1 7 2 7 -1 7 8 9 . Z a w ie r a ją o n e sz e ść z a p isó w s p a d k o w y c h i a k t a s p o r u m ię d z y d w o m a w s ia m i o łą k ę z n a jd u ją c ą się n a w y sp ie n a J e z io r a k u o ra z o d z ie d z ic z n ą d z ie rż a w ę R e ih e r W erd er. D z ia ł II. „ R e g is tr a tu r ę f in a n s o w ą ” tw o rz y ty lk o 1 p o s z y t z a k ta m i z la t 1 8 4 4 -1 8 6 7 d o ty cz ący m i lik w id a c ji u r z ę d u d o m e n a ln e g o w P r z e z m a r k u i u tw o r z e n ia u r z ę d u d o m e n a ln o -re n to w e g o w Z alew ie.

D z ia ł III. „ R e g is tr a tu r a p o lic y jn a ” s ta n o w ią c z te ry je d n o s tk i z l a t 17 5 2 - 1 8 7 2 . T w o rz ą je n a s tę p u ją c e a k ta : u s ta n o w ie n ie u rz ę d ó w s o łty s ic h i ich w y n a g ro d z e ń , a k t a og ó ln e o o c h ro n ie ry b w je z io r a c h g ó rn o p ru s k ic h , in fo r m a c je to p o g ra fic z n e i in n e o o s a d a c h w ie jsk ic h , n a d z ó r n a d Ż y d a m i i sp isy ro d z in ż y d o w sk ic h w p o sz c z e g ó ln y c h m ie jsc o w o śc ia c h dom eny. D z ia ł IV „ S p ra w y sz k ó ł w ie js k ic h ” tw o r z ą 4 ja . z l a t 1 8 2 1 -1 8 7 1 z a k ta m i d o ty c z ą c y m i sz k ó ł i n a u c z y c ie li w M o rą g u i S ta r y m D z ie rz g o n iu , sz k ó ł w ie j sk ic h , u p r a w n ie ń szk ó ł do z ie m i i łąk .