D ZIEJE NAJNOWSZE, ROCZNIK XXXI — 1999, 4 PL ISSN 0419-8824
L I S T Y D O R E D A K C J I
List do redakcji „Dziejów Najnowszych”
W „ D z ie ja c h N a jn o w s z y c h ” z 1 9 9 8 r. n r 4 u k a z a ła s ię r e c e n z j a R a f a ł a S to b ie c k ie g o z m o je j p r a c y z a ty tu ło w a n e j O lg ierd G ó r k a . H is to r y k w s łu ż b ie m y ś lip r o p a ń s tw o w e j ( 1 9 0 8 - 1 9 5 5 ) . C ie s z ę s ię , ż e j e s t o n a k ry ty c z n a . M o i m z d a n i e m , ty lk o t a k i e m a ją r a c ję b y tu . N ie s te ty , n a jc z ę ś c ie j w c z a s o p is m a c h n a u k o w y c h z a m ie s z c z a n e s ą r e c e n z j e s p r a w o z d a w c z e . T a k ie u ję c ia n ic z e g o n o w e g o d o n a s z e j w ie d z y o p r z e d m io c i e n i e w n o s z ą i d l a t e g o je ż e l i j u ż s ię u k a z u ją , p o w in n y n i e p r z e k r a c z a ć j e d n e j s tr o n y m a s z y n o p is u , a d r u k o w a ć n a le ż a ło b y j e ty lk o j a k o in f o r m a c je o n o w y c h k s ią ż k a c h . J e s z c z e g o r z e j j e s t z r e c e n z ja m i, k t ó r e p i s a n o , b y p r z y p o d o b a ć się a u to r o w i. C z y ta ją c j e , m o ż n a s tr a c ić w ia r ę , ż e n a u k a j e s t p r ó b ą k ry ty c z n e j a n a liz y rz e c z y w i s to ś c i, a u c z o n y n i e p o w in ie n u f a ć ż a d n y m a u to r y t e t o m . T e k s ty z a w ie r a ją c e s a m e p o c h w a ły n a le ż a ł o b y u m ie s z c z a ć w s p e c ja ln y m d z ia le z a ty tu ło w a n y m L a u r y k u c zci... i p o w in n y b y ć t r a k t o w a n e j a k p ł a t n e o g ło s z e n ia n a k o s z t r e c e n z e n t a . M o ż e w te d y k ry ty k a b y ła b y b a r d z ie j r z e t e l n a i t a k ż e d o c z e k a lib y ś m y s ię w ię k s z e j lic z b y c ie k a w y c h , n a u k o w y c h p o le m ik .
C o d o r e c e n z j i R a f a ł a S to b ie c k ie g o u w a ż a m , ż e je j A u t o r m a r a c ję , g d y p is z e , ż e a n a liz ę p o s t a c i G ó r k i w a r t o u z u p e ł n i ć t a k o e le m e n t y b i o g r a f ic z n e , j a k i o b a r d z ie j s y s te m a ty c z n ą a n a liz ę je g o p o s ta w y m e t o d o l o g ic z n e j , czy p o w ie d z ia łb y m s z e rz e j — ś w ia to p o g lą d o w e j. K ł o p o t j e s t j e d n a k w ty m , ż e ż y c io ry s u n ie d a s ię s o lid n ie n a p is a ć b e z : 1) w y ja z d u d o L o n d y n u ( m u s ia łb y t o k t o ś s f in a n s o w a ć ) , 2 ) d o s t ę p u d o a k t C e n tr a l n e g o A r c h iw u m W o js k o w e g o , k tó r e d o t ą d n i e b y ło w s t a n ie o p r a c o w a ć i u d o s t ę p n ić k ilk u k ilo m e tr ó w a k t „ D w ó jk i” p r z e ję ty c h z A r c h iw u m M in is te r s tw a S p r a w W e w n ę tr z n y c h . N ie w y d a je m i s ię , b y d a ło s ię s tw o rz y ć aż r o z d z i a ł p o ś w ię c o n y m e to d o lo g ic z n y m p o g l ą d o m G ó r k i , a le rz e c z y w iś c ie m o ż n a b y s k u p ić n a n ic h w ię c e j u w a g i. T u t r u d n o ś ć j e d n a k p o l e g a n a ty m , ż e G ó r k a n ie b y ł p o d ty m w z g lę d e m o r y g in a ln y , a s a m ą m e t o d o l o g ią się n ie z a jm o w a ł. J e g o tzw . r e w iz jo n iz m b y ł p r z e d e w s z y s tk im i n n y m r o z ło ż e n i e m a k c e n tó w i n te r p r e t a c y j n y c h d o ty c z ą c y c h k o n k r e tn y c h w y d a r z e ń d z ie jo w y c h . R ó w n ie p o w ie r z c h o w n e b y ło n a w ią z a n ie G ó r k i d o sz k o ły k r a k o w s k ie j, a p o le g a ło g łó w n ie n a a k c e n to w a n i u w p r z e s z ło ś c i r o li p a ń s tw a . Z g a d z a m się z e S to b ie c k im , ż e k o n s t r u k c y jn ie b y ło b y le p ie j u w a g i o m e t o d o l o g ii u m ie ś c ić w j e d n y m m ie js c u . Z g a d z a m się te ż , ż e t r u d n o m ó w ić o „ h is to r io g r a f ii s a n a c y jn e j” j a k o s z k o le h is to r io g r a f ic z n e j, j a — u ż y w a ją c te g o z w r o t u — m ia ł e m n a m y śli r a c z e j p o lity c z n e s y m p a tie h is to ry k ó w .
C o d o in n y c h u w a g k ry ty c z n y c h r e c e n z e n t a m a m r ó ż n e g o r o d z a j u w ą tp liw o ś c i. P o p i e r w s z e , n ie w ia d o m o , j a k i e n i e k o h e r e n c j e d o s t r z e g a S to b ie c k i w p o g l ą d a c h G ó r k i. W sw ej k s ią ż c e w s k a z a ł e m n a d w ie : p o z o r n y r e a l iz m s ty lu m y ś le n ia G ó r k i i r ó w n ie p o z o r n ą r e o r i e n
-286 List do redakcji ta c ję p o g lą d ó w p o I I w o jn ie ś w ia to w e j. P o z a n im i u w a ż a m , ż e te z y b o h a t e r a m o je j k s ią ż k i b y ły w y ją tk o w o s p ó j n e i lo g ic z n e . S z k o d a , ż e w r e c e n z j i S to b ie c k i n ie n a p is a ł w p r o s t, ja k ic h n ie k o n s e k w e n c ji w p o g l ą d a c h G ó r k i n ie z a u w a ż y łe m , a o g r a n ic z y ł s ię j e d y n i e d o o g ó ln ik o w e g o s tw ie r d z e n ia k o n ie c z n o ś c i ta k i c h p o s z u k iw a ń . M u s z ę te ż w y ja ś n ić , ż e t e k s t G ó r k i U z a s a d n ie n ie i c e l r e w iz jo n iz m u h is to r y c z n e g o j e s t n i e d o k o ń c z o n ą , a p r z e d e w s z y s tk im n ie w n o s z ą c ą n ic n o w e g o , w p o r ó w n a n i u z t e k s ta m i d r u k o w a n y m i, p r ó b ą d o s to s o w a n ia r e w iz jo n iz m u d o p o w o je n n e j rz e c z y w is to ś c i. Z a t e m p o s t u l a t A u t o r a r e c e n z ji, b y r ę k o p is t e n o p u b lik o w a ć ( m o ż e w n a d z ie i, ż e t a m k ry ją s ię j a k i e ś n i e k o h e r e n c j e ) , n i e j e s t z a s a d n y . D r u g a w a ż n a s p r a w a . Z g a d z a m s ię , ż e h is to r y c y p o 19 4 5 r. s z u k a li n o w y c h in s p ir a c ji d la s w y ch b a d a ń , ż e w o jn a — j a k p is a ł W it o l d K u la — z m u s iła u c z o n y c h d o r e f le k s ji n a d sw ą tw ó r c z o ś c ią i m o g ła b y ć w a ż n y m p o w o d e m w a k c e p ta c ji n o w y c h p r o p o z y c ji m e t o d o l o g ic z n y c h . T ak j e d n a k n ie b y ło w p r z y p a d k u G ó r k i. W A r c h iw u m P o ls k ie j A k a d e m i i N a u k z a c h o w a ły s ię s t e n o g r a m y z e b r a ń lo n d y ń s k ie g o o d d z ia ł u P o ls k ie g o S tr o n n ic tw a D e m o k r a t y c z n e g o z m a r c a i k w ie tn ia 19 4 5 r ., n a k tó r y c h h is to r y k w y r a ź n ie o k r e ś lił s w ą p o s ta w ę . W r a c a ł d o k r a ju , b y r a to w a ć c o s ię d a , w im ię w ła ś n ie r e a l iz m u p o lity c z n e g o , w k tó r y S to b ie c k i w ą tp i. P o n a d t o G ó r k a , o c z y m św ia d c z y je g o tw ó r c z o ś ć p o w o j e n n a , b y ł p r z e k o n a n y , ż e p o s tu lo w a n y p r z e z n ie g o w o k r e s ie m ię d z y w o je n n y m „ r e w iz jo n iz m h is to r y c z n y ” ( p o o c z y s z c z e n iu g o z p r o s a n a - c y jn y c h i a n ty r a d z ie c k ic h e le m e n t ó w ) j e s t k o n c e p c ją d o w y k o r z y s ta n ia t a k ż e p o 19 4 5 r. G ó r k a b y ł p r z e ś w ia d c z o n y , ż e n ic z e g o w m e t o d z ie sw y ch b a d a ń n ie m u s i z m ie n ia ć , m o ż e n a w e t liczył (a ś la d y t a k i e g o m y ś le n ia m o ż n a z n a l e ź ć w p r a c a c h z l a t 1 9 4 5 - 1 9 4 6 ) , ż e je g o p r o p o z y c je s ta n ą s ię b a z ą d la p o w o je n n y c h z m ia n w p o ls k ie j h is to r io g r a f ii.
W r e s z c ie o s t a tn i a s p r a w a . R a f a ł S to b ie c k i p is z e , ż e d w a r o z d z ia ły k s ią ż k i p o ś w ię c iłe m d w u d z ie s to le c iu m ię d z y w o je n n e m u . N ie j e s t t o p r a w d a . J e d e n z n ic h d o ty c z y c a łe j tw ó r c z o ś c i G ó r k i ( o b e jm u je l a t a 1 9 0 8 - 1 9 5 5 ) . Z o s t a ł o n w y o d r ę b n io n y , b y z a s ta n o w ić s ię n a d d o k o n a n i a m i G ó r k i n a p o l u n a u k i, p o z o s ta w ia ją c n a b o k u p o z a n a u k o w e k o n te k s ty , w k t ó r e p u b lik a c je te g o k o n tr o w e r s y jn e g o h i s to r y k a b y ły u w ik ła n e . O p o w ią z a n ia c h tw ó r c z o ś c i G ó r k i z p o lity k ą p i s a łe m w n a s tę p n y c h r o z d z ia ła c h m e j k s ią ż k i p o ś w ię c o n y c h I I R z e c z y p o s p o lite j o r a z o k r e so w i 1 9 4 5 -1 9 5 5 . Z m o je j s tr o n y t a k a k o n s t r u k c ja p r a c y b y ła p r ó b ą z d y s ta n s o w a n ia s ię w o b e c o c e n d o r o b k u G ó r k i w y p o w ia d a n y c h g łó w n ie p o d w p ły w e m e m o c ji lu b u p r z e d z e ń . M o im z d a n i e m , o w a r to ś c ia c h n a u k o w y c h p r a c G ó r k i m o ż n a m ó w ić n i e ty lk o n a p o c z ą tk u je g o k a r ie r y , a le i p ó ź n ie j, c h o ć z b i e g i e m c z a s u w a r t o ś ć ta b y ła c o r a z m n ie js z a , a u w ik ła n ie w p o lity k ę c o r a z w ię k s z e . N ie tw ie r d z ę , ż e w m e j k s ią ż c e n ie m a p o w t ó r z e ń . S z k o d a j e d n a k , ż e r e c e n z e n t n ie z a u w a ż y ł, iż w ty m w y p a d k u p o w t ó r z e n i a w y n ik a ły z e ś w ia d o m e g o w y b o ru , a n ie n p . z b r a k u p o m y s łu , j a k u ło ż y ć z g r o m a d z o n y m a t e r i a ł. T a k a k o n s t r u k c ja p r a c y w y n ik a ła z c h ę c i, b y o c e n a d o k o n a ń O l g i e r d a G ó r k i n ie b y ła j e d n o s tr o n n a .
