Działalność Instytutu Historii Nauki, Oświaty i Techniki PAN w latach 1984-1985

m edycyny — o praco w an y przez zespół w y k ła d o w c ó w historii m edycyny z całej P o lsk i pod n au k o w ą re d ak cją prof. T. Brzezińskiego. P o ja w iła się w Polsce nie stosowana dotąd w zakresie historii nauki fo rm a kształcenia w y k ład o w c ó w , tj. tzw. szkoły letnie (z historii chemii, m atem atyki i historii m edycyny). Prof. I. S ta- siew icz-Jasiuk ow a przedstaw iła następnie sytuację nauczania historii n au ki i tech­ niki w poszczególnych ośrodkach akadem ickich. Uczestnicy zebrania dysk utow ali nad trudną sytuacją historii techniki jako przedm iotu nauczania w wyższych uczelniach w Polsce. K o n k lu d u jąc prof. dr A n d rz e j Feliks G ra b sk i — p rze w od ­ niczący Kom itetu H istorii N a u k i i Techniki — zapew n ił zebranych, iż Prezydium Kom itetu dołoży starań, aby w p ły n ą ć na p o p ra w ę sytuacji w tej dyscyplinie.

W dalszej części posiedzenia prof. dr Józef B abicz złożył spraw ozdanie z X V I I M ięd zynarodow ego K ongresu H istorii N a u k i w Berkeley, który odbył się w 1985 roku >.

Prof. A. F. G rabsk i p oin fo rm o w ał zebranych o posiedzeniu polskiej N a ro d o ­ w e j G ru p y M ięd zy n aro d o w ej U n ii Historii i Filozofii N au k i. Postanow iono tam p odjąć p e w n e prace w zw iązk u z następnym kongresem historyków nauki, tj. m.in. w y d a ć obcojęzyczny specjalny num er „ K w a rta ln ik a H istorii N a u k i i Tech­ n ik i” o w y bran ych , w ażniejszych polskich szkołach naukowych.

W końcow ej części p len arn ego posiedzenia Kom itetu H istorii N a u k i i Techniki P A N om aw ian o udział i członkostwo przedstaw icieli z Polski w m iędzynarodowych organizacjach zrzeszających historyków nauki i techniki (M ięd zy n arod o w ej U n ii H istorii i Filozofii N auk i, M ięd zy n aro do w ej A k ad em ii Historii N auk i).

Jarosław Kurkow ski (W a rsz a w a )

I N S T Y T U T H I S T O R I I N A U K I , O Ś W I A T Y I T E C H N I K I D Z I A Ł A L N O Ś Ć I N S T Y T U T U H IS T O R II N A U K I , O Ś W I A T Y I T E C H N IK I P A N

W L A T A C H 1984— 1985

R O K 1064

1. REALIZA CJA PLAN U BADAŃ

R ealizacja zadań wyznaczonych na rok 1984 — zarów no w problem ie k o ord y­ n o w an y m przez Instytut, jak i w tzw. badaniach w łasnych — przebiegała na o gół zgodnie z planem, choć w kilku w y p a d k ach zdarzyły się opóźnienia, w y n i­ kające tak z obiektywnych, jak i subiektyw nych przyczyn. W tym roku posze­ rzone zostały badania nad p roblem atyką teoretyczną i metodologiczną historii n au ki i oświaty. Spośród przedsięwzięć edytorskich należy przede w szystkim od ­ notow ać przekazanie do P a ń stw o w ego W y d a w n ic tw a Ekonomicznego już ostatnie­ go, szóstego z kolei, tomu P ism M ichała K aleckiego. Przyśpieszono prace nad piątym tom em Historii nauki polskiej (obejm u jący m okres 1918— 1951), pozyskując do niego teksty k ilk u dalszych rozdziałowi oraz nad trzytom ow ą Historią polskiej techniki lotniczej (do 1939 r.). N a ogół bez opóźnień przebiegały bad an ia nad oświatą i szkolnictwem w yższym od okresu staropolskiego do czasów Polski L u ­ d ow ej, a osiągnięte w tym zakresie w y n ik i będą w yzyskan e w p lan ow an ej na

1 Tekst spraw ozdania zamieszczony jest w niniejszym num erze „ K w a rta ln ik a ” s. 000.

nadchodzące lata syntezie d ziejów edukacji w Polsce. K o n tyn u ow an e b y ły bad an ia nad n au ką średniowieczną i początkam i n au ki nowożytnej, nad ro lą uczonego w społeczeństwie oraz nad dziejam i p ozn aw an ia Polski pod w zg lęd em p rz y ro d ­ niczym. R ozszerzył się nieco zasięg dociekań n ad e w o lu cją fo rm organizacyjn ych nauki polskiej oraz nad dziejam i m iędzyn arod ow ej w sp ó łp racy nau kow ej. B a d a n ia te zaczynają już ow ocow ać gotow ym i do d ruk u opracow an iam i zbiorow ym i.

W grup ie prac w łasnych, oprócz zadań długoletnich — jak na p rzy k ład S ło w ­ nik biograficzny nauk medycznych, Słownik nauczycieli polskich ( X V I — X I X w .) czy Kathlog za bytkow ej aparatury astronom icznej — zn ajd u ją się rów nież bad an ia in dyw id ualn e i zespołowe o charakterze p rzew ażn ie rozpoznawczym , które z cza­ sem zostaną w łączone do p lan u m iędzyresortowego.

P la n bad ań Instytutu na rok 1984 ob ejm ow a ł ogółem 94 zadania, w tym 62 realizow anych w ram ach problem u m iędzyresortow ego (M R III. 11) o raz 32 w pracach własnych. W roku spraw ozd aw czym zakończono 20 zadań na 26 p la ­ nowanych, w tym 15 mieszczących się w p roblem ie m iędzyresortow ym oraz 5 w pracach w łasnych. Z d ec yd o w an a większość p lan ow an y ch zadań m iała być za­ kończono w 1985 r. i w latach następnych.

W ram ach problem u m iędzyresortowego nie w y kon an o ostatecznie sześciu zadań, cztery realizo w an e przez etatowych p raco w n ik ó w Instytutu (prof. d ra Jó­ zefa Babicza, m gr M ałgorzatę G o liń sk ą -G iery ch , dr H alin ę H orodyską, doc. d r Z ofię P o d g ó rs k ą -K la w e ) i d w a przez w sp ó łp ra c o w n ik ó w (m g r A n n ę S iem ig in o w - ską z B iblioteki P A N w G dańsku i m gr Elżbietę S ztraj z A rc h iw u m P A N ). W g r u ­ pie prac w łasn ych zdecydow ana większość została w y k on an a w p lan ow a n y m te r­ minie, jedynie tylko niew ielkiem u opóźnieniu, nadrobion em u w k ilk u p ierw szych miesiącach rok u 1985, u legły trzy prace.

Do w ażniejszych rezultatów prow adzonych w Instytucie bad ań należy zaliczyć przygotow anie i przekazanie do druku zbiorowego, opracow anego przez 58-osobowy zespół, bardzo obszernego (ok. 130 ark. w yd.) tom u czw artego H istorii nauki p ol­ skiej (1863— 1918) oraz tomu dziew iątego tego dzieła, za w ierają cego dokum entację bibliograficzną, opracow aną przez m gr Joannę Schiller (ok. 26 ark. w yd.). P o ­ nadto zakończono prace nad d w om a zbiorow ym i o pracow aniam i: Wkład w ileń ­ skiego ośrodka naukowego w przyrodnicze poznanie kraju w okresie 1781— 1842 —- p racow nicy i w sp ó łp racow n icy Z a k ła d u Historii N a u k Przyrodniczych oraz R o z w ó j form organizacyjnych nauki polskiej 1864— 1980 — p raco w n icy i w sp ó łp raco w n icy Z ak ład u H istorii O rgan izacji N auk i. In d y w id ualn y m i, zakończonym i pracam i są trzy następujące m onografie: P o jęcie odkrycia naukowego a historia dziedziny nauki (doc. d r Stefan Zam ecki); Instrum entarium astronomiczne Hew eliusza (dr P rzem y sław R y b k a ); Oświata dorosłych i popularyzacja nauki w G alicji w okresie autonomii (dr R yszard Terlecki). W ram ach p rac w łasn y ch przygotow ano k ilk a obszerniejszych arty k u łó w oraz d w a opracow ania: Słow nik biograficzny podróż­ ników polskich (autorzy W a c ła w i Tadeusz Słabczyńscy; uzupełnił i p rzy go to w a ł do druku — w W ied zy Pow szechnej — prof. d r Józef B abicz) i Listy Jakuba Caro do uczonych polskich (zeb rał i kom entarzam i opatrzył doc. dr R yszard E rg e - towski, m aszynopis ok. 8 ark. wyd.).

Po d obn ie ja k w latach ubiegłych p raco w n icy Instytutu p rzekazali do dru k u kilkadziesiąt m onografii, rozpraw , studiów, a rty k u łó w i recenzji. O p u b lik o w a li natomiast, zarów n o w w y d a w n ictw ach Instytutu, jak i poza, 6 książek, 40 ro z p ra w 1 artyk u łó w nau kow ych (w tym 3 za granicą oraz 2 arty ku ły do P S B ), 35 recenzji, 2 książki p op ularnonau kow e i kilkanaście a rty k u łó w popularnonaukow ych, ja k i też kilkanaście spraw ozdań z imprez naukowych.

2. KADRA NAUKOWA, DYDAKTYKA

W 1984 r. w Instytucie zatrudnionych było 78 osób; w liczbie tej zn ajd ow ało się: 9 profesorów , 13 docentów, 24 ad iunktów , 7 starszych asystentów i 1 asystent. Pozostali zatrudnieni b y li n a tzw. etatach adm inistracyjno-inżynieryjnych. W ciągu ro k u przestali p racow ać w Instytucie; prof. d r W a ld e m a r Voise (nie w ró c ił do Instytutu z zagranicy), dr P rzem y sław R y b k a (przeszedł z dniem 1 1 1985 na em e­ ryturę), Ire n a K ow alsk a (z księgowości) i m gr K ry sty n a R u ra w sk a (z biblioteki). D o pracy w Instytucie zaś przyjęto tylko jedn ą osobę: absolw enta W y d z ia łu H i­ storycznego U n iw ersytetu W arszaw sk iego, m gra Grzegorza Karczm arza.

T rz y osoby zostały p ow o łan e n a stanow iska docentów (doktorzy habilitow ani: R yszard E rgetow ski, B a rb a ra K uźnicka i Jerzy Róziewicz) oraz rów n ież trzy uzyskały stopnie doktora: Lech K ró lik o w s k i ( w IH N O iT ), S tan isław Sroka (na U n iw ersytecie Jagiellońskim ) i A gnieszka D ziurliko w ska (na U niw ersytecie W a r ­ szawskim ).

N astąp iła zmiana na stanowisku zastępcy dyrektora Instytutu. N a miejsce ustępującego z przyczyn zdrowotnych prof. dra Stan isław a M au ersberga sekretarz n au k o w y P A N p ow o łał n a to stanowisko doc. dra Jerzego Róziewicza. Stanow iska instytutowe k iero w n ik ó w za k ład ó w i p raco w n i pozostały bez zmian. W a rto może tylko odnotować, iż k iero w n ik Z a k ła d u H istorii O rgan izacji N a u k i — doc. dr B ohdan Jaczewski — w 1984 r. m ianow any został rów nież zastępcą sekretarza W y d z ia łu N a u k Społecznych P A N .

Z a ję c ia dydaktyczne w szkołach w yższych (w y k łady , ćwiczenia, sem inaria m agisterskie) p row ad ziło 13 p raco w n ik ó w Instytutu. B y li to: doc. dr S tefan A m ster­ dam ski — U n iw ersytet Jagielloński; doc. dr K alin a B artnicka, prof. dr Jerzy D obrzycki, dr W ojciech Grzeleeki, prof. dr Iren a Stasiew icz-Jasiukow a, doc. dr M ałg orzata F ran k o w sk a -T erle ck a, prof. dr Józef M iąso — na U n iw ersytecie W a r ­ szaw skim ; prof. d r Tadeusz Bień kow ski — w W yższej Szkole Pedagogicznej w K ie l­ cach; d r W a n d a G arbo w sk a, dr L eo n ard Grochow ski, prof. dr Stan isław M au ers- berg — w W yższej Szkole P edagogik i Specjalnej im. M a rii G rzegorzew skiej w W a rs z a w ie ; doc. dr B a rb a ra K uźnicka — w A kad em ii M edycznej w W arsza w ie; doc. dr K aro lin a T argosz — w P a ń stw o w e j W yższej Szkole Teatralnej im. L u d w i­ ka Solskiego w K ra k o w ie. Ponadto kilk u innych p raco w n ik ó w Instytutu m iew ało sporadycznie w y k ła d y i w ystąpien ia na w ie lu uczelniach polskich oraz w y stęp o ­ w a ło na różnych im prezach naukowych w kraju.

3. W SPÓŁPRACA NAUKOWA Z PARTNERAM I KRAJOWYMI

W sp ó łp ra cu jący z Instytutem zespół b ad aw czy z U niw ersytetu im. A d a m a M ickiew icza w Poznaniu (um o w a n r 176 z dnia 30 I X 1081), kierow an y przez prof. dra Stan isław a M ichalskiego, k on tyn uow ał studia nad w ych ow an iem n arodow ym w zaborze pruskim , kierunkam i w y ch ow an ia w I I Rzeczypospolitej oraz nad spo­ łeczną fu n k cją szkół na Opolszczyźnie w latach il945— 1975. Studia te obejm u ją pięć zadań, z których jedno, w postaci m onografii Ideały w ychow aw cze młodego pokolenia wsi w okresie I I Rzeczypospolitej, au torstw a prof. dra S. M ichalskiego, zostało w zasadzie ukończone i przekazane recenzentom.

Zespół bad aw czy z U niw ersytetu M ik o ła ja K opernika w Toruniu, kierow an y przez doc. dra W ito ld a W ró ble w sk ieg o, kontynuow ał bad ania nad tem atem Dzieło W itelona i rozw ój nauk przyrodniczych w Polsce i w Europie (um ow a z Insty­ tutem n r 106-H z dnia 2 0 I V 1982). W rok u spraw ozd aw czym ukończono ( w m a­ szynopisie) filologiczno-fizyczno-m edyczne opracowanie księgi I I I Perspek tyw y W i ­ telona.

W 1984 r. Instytut podpisał um ow ę z B iblioteką P A N w W a rsza w ie , w k tórej zo bo w iązał się do w spólnego opracow ania i opu blik ow an ia kolejnych (II i IV ) tom ów Słownika polskich towarzystw naukowych. Przedsięw zięcie to w y m a g a jedn ak znacznych, dodatkow ych n a k ła d ó w finansow ych. B ez iah uzyskania Instytut nie będzie w stanie w y pełn ić przyjętych zobowiązań.

U d z ia ł partnerów , działających na podstaw ie u m ó w koordynacyjnych II stop­ nia w realizacji planu badaw czego, jest bardzo skrom ny w p oró w n an iu z w k ła d e m licznej gru p y specjalistów ze szkół w yższych i placów ek n au k o w y ch w s p ó łp r a ­ cujących z Instytutem na podstaw ie u m o w y o dzieło lu b n aw et całkow icie bez­ interesownie. W e wszystkich przedsięwzięciach zespołowych, jak na p rzyk ład : H i­ storia nauki polskiej, Historia techniki lotniczej, Historia techniki polskiej oraz w w ie lu badaniach cząstkowych w idoczny jest w ie lk i w k ła d bad aczy z w yższych uczelni (U n iw ersytetu W arszaw sk iego, U n iw ersytetu Jagiellońskiego, W yższych Szkół Pedagogicznych w K ra k o w ie, Rzeszowie i Kielcach, A k ad em ii M edycznych w W a rsza w ie i Szczecinie), z instytutów P o lsk iej A k a d e m ii N a u k (Instytutu H i­ storii, Instytutu H istorii K u ltu ry M aterialn ej), z W ojsk o w e g o Instytutu H istorycz­ nego, M uzeum Ziem i P A N , B ibliotek i P A N w W arsza w ie, Instytutu O d lew n ictw a w K ra k o w ie i innych.

4. W SPÓŁPRACA NAUKOWA Z ZAGRANICĄ

Instytut w sp ó łp racu je z w ielo m a ośrodkam i zagranicznym i na podstaw ie bądź to u m ów pom iędzy P A N a innym i akadem iam i bądź też — co obecnie staje się fo rm ą w sp ółp racy dom inującą — na zasadzie tzw. porozum ień bezpośrednich za­ w ieran ych przez Instytut z zagranicznym i p laców k am i pokrew nym i.

Porozum ienie z Instytutem H istorii P rzy ro d ozn a w stw a i Techniki A N Z S R R w M osk w ie dotyczyło przede w szystk im p rzygo tow an ia w dw óch w e rsja c h języ ­ kow ych dw utom ow ego opracow ania P olsko-rosyjska i polsko-radziecka współpraca naukowa. Tradycje i współczesność. Tom p ierw szy — sk ład ający się z dw óch części (okresy do 1917 r. i 1918— 1944), z których p ierw sza (ok. 15 ark. w y d.) została p rzygotow ana przez au torów polskich (głó w n ie przez doc. dra J. R óziew icza), d ruga zaś przez au toró w radzieckich — został ukończony i p rzekazany p artn e ro w i r a ­ dzieckiemu. P race nad tomem II n ad al tr w a ją i trudno obecnie przewidzieć, kiedy zostaną zakończone, a całość zostanie w y d ru k ow a n a. Przedsięw zięciem tym — któ­ re w toku realizacji okazało się bard z o skom plikowane, przede w szystkim z p o ­ w o d u brak u odpow iednio przygotow anych au torów — k ieru je ze strony polskiej dr Eugeniusz Tom aszewski, a ze strony radzieckiej kandydat nauk Stiepan K o r ­ nie jew.

W spólnie z Instytutem H istorii Czechosłow ackiej i Pow szechnej (O d d ział H i­ storii N a u k i i Techniki) kontynuow an e b y ły bad an ia nad polsko-czeskim i i p o l­ sko-słow ackim i zw iązk am i nau k o w y m i od X V I I I do X X w ieku. N atom iast w r a ­ m ach realizacji porozum ienia z Instytutem P edagogicznym J. A . Kom eńskiego C z S A N prow adzono badania nad recepcją dzieł Kom eńskiego w Polsce i na zie­ m iach czechosłowackich oraz bad an ia poró w n aw cze nad oświatą.

W spółpraca z Instytutem K a r la S u dh offa U n iw ersytetu L ip sk iego o b ejm ow a ła bad ania nad historią nauk ścisłych, a w e w sp ó łp racy z O bse rw a to riu m A stro n o ­ micznym w P a ry żu (Equipe d ’histoire de l ’O bservatoire) p rzy go tow y w an o fran cu sk ą w e rsję Dzieł wszystkich M ik o ła ja Kopernika.

W 1984 r. w Instytucie na krótkich stażach naukow ych p rze b y w a ło 11 osób z zagranicy: siedem osób z k r a jó w socjalistycznych i cztery z kapitalistycznych.

N a jw ię c e j bad aczy p rzyby ło z Czechosłowacji. T rz y osoby — p racow n icy In sty ­ tutu Pedagogicznego J. A . K om eńskiego C z S A N — doktorzy Jiri Beneś (p r z e b y w a f w Polsce w dniach 22 V — 1 V I), M artin Steiner (29 V — 8 V I) i M a rie K y ra lo v â

(2— 14 X I ) dla celów edytorskich Opera omnia K om eńskiego sp raw d zali w b ib lio ­ tekach (Biblioteka N aro d o w a , Biblioteka Jagiellońska, B iblioteka P A N w K órniku ) i archiw ach (A rc h iw u m W o jew ó d zk ie w Poznaniu) w ie le szczegółów potrzebnych do w e ry fik a c ji przygo tow yw an ych do w y d a n ia tekstów uczonego czeskiego.

Pięć dni (9— 13 I V ) p rze b y w a ł w W a rs za w ie d r Jan Janko, k tóry p rzy by ł do Instytutu przede w szystkim w celu om ówienia i skorygow an ia p la n ó w — ujętych odpow iednim porozum ieniem — w sp ó łp racy m iędzy O d działem Historii N a u k i i Techniki C z S A N i naszym Instytutem. K ilk a dni p rze b y w a ł rów nież w Polsce d r P a v e l S p un ar z Pragi. P rzy jech ał on w celu sporządzenia korekt swego o p ra­ cow ania, d ruk ow anego w serii instytutowej „Studia Copernicama”.

Z N R D gościem Instytutu b y ł w icedyrektor A le x a n d e r v. H um boldt V o r - schungsstelle A k a d e m ii N a u k N R D — dr H orst F iedler (10— 16 X II). Interesow ał się on pracam i Instytutu w zakresie historii n au k przyrodniczych, a głó w n ie h i­ storią nauk o Ziemi.

Stażystą — bo d a j z B u łg a rii pierw szym w dziejach I H N O iT — przez trzy tygodnie (il— 21IX ) b y ł pracow nik C entrum H istorii (Sekcja H isto rii N a u k i i Tech­ niki) B u łgarsk iej A k ad em ii N au k , S tojan Boriczew . Zapoznał on się z literaturą 0 organ izacji nauki polskiej X I X — X X w., a następnie przez tydzień p raco w ał w O ddziale A rc h iw u m P A N w K ra k o w ie nad dokum entam i dotyczącymi kontak­ tó w P A U z nauką bułgarską.

Z D an ii gościem Instytutu by ł prof. O la f Pedersen, k ierow n ik Instytutu H i­ storii N a u k i U n iw ersytetu w A a rh u s i w iceprezes M ięd zy n arodo w ej U n ii Historii 1 Filozofii N a u k i (21— 29 V ). W Instytucie prof. Pedersen w y gło sił odczyt Johannes de Sacrobosco and the R ebirth of European Science oraz w Z ak ład zie H istorii N a u k Ścisłych I H N O iT przeprow adził sem inarium z zagadnień historii nauki śred ­ niowiecznej, a także przedstaw ił plan pracy K o m isji Historii Astronom ii M ięd zy­ n aro d o w ej U n ii Astronom icznej. W K ra k o w ie prof. Pedersen, oprócz roboczej w iz y ty w Bibliotece Jagiellońskiej, w y g ło s ił re fera t W a s Galileo a Heretic? n a sesji galileuszow skiej.

W ram ach w y m ia n y nau kow ej i ku lturaln ej p olsk o -be lgijsk iej, w pow iązaniu z IH N O iT , p ro w ad ził bad ania w W a rsz a w ie w dniach 11— 21 czerw ca prof. K a ­ tolickiego U n iw ersytetu w Leuven, znany historyk o św iaty i w ychow ania, prze­ w odniczący M iędzynarodow ego Stow arzyszenia H istorii Ośw iaty, M au rits de V roede. G łó w n y m celem jego bad ań w Polsce było skom pletow anie i przeanalizow anie p o d staw o w ej polskiej literatury, potrzebnej mu do o p raco w yw an ej przez niego książki E w olucja zawodu nauczycielskiego w Europie do 1918 r. P rz y okazji r e ­ fe r o w a ł cele i w y n ik i swych badań w tym zakresie na trzech seminariach, dwóch zorganizow anych w IH N O iT i jedn ym na W y d ziale Pedagogicznym U niw ersytetu W arszaw sk iego.

D w ie osoby gościły w Instytucie ze Stan ów Zjednoczonych: utrzym ująca od w ie lu lat ściślejsze kontakty z Z ak ład em B a d a ń K opem ikańskich, dr E rn a H ilf- stein z N ow e go Jorku (przebyw ała trzy tygodnie) oraz prof. U n iw ersytetu H a r - v ard a i Smithsonian Institution, O w en Gingerich (28 V I I I — 7 IX ). P rofesor G in - gerich w W arsza w ie, W ro c ła w iu i Olsztynie uzupełniał m ateriały do p rzygo tow y­ w a n e j dla w y d a w n ic tw IH N O iT m onografii kopern ikow skiej. W dniu 31 sierpnia w y g ło s ił w Instytucie odćzyt o roli środow iska nau kow ego W ro c ła w ia X V I i X V I I w ie k u w dziejach m atem atyki i astronomii.

W ram ach w y m ia n y na staże naukow e, głó w n ie dla poszukiw ań m ateriałów , w y je ch ało za granicę 19 p raco w n ik ó w Instytutu. W Z w ią z k u Radzieckim p r o w a ­ dziło bad an ia sześć osób. Doc. dr K a lin a B artnicka w ciągu czterech tygodni (29 X — 24 X I) zbierała m ateriały w M osk w ie i Lenin gradzie do d ziejów u n iw ersy ­ te tó w polskich i rosyjskich. W C en traln y m P a ń stw o w y m A rc h iw u m Historycznym

Z S R R w L enin grad zie udostępniono jej dokum enty dotyczące re fo rm u n iw e rsy ­ teckich w R osji w X I X w . W tym sam ym A rc h iw u m p raco w ał podczas sw ego pobytu w L enin grad zie (11 X — 5 X 1 ) doc. d r Jerzy Róziewicz, który mi.n. zapoznał się tam z ponad 25 dziełami (jednostkam i) archiw alnym i, z a w ierają cy m i istotne in form acje o Polakach pracujących w wyższych uczelniach rosyjskich (do 1918 r.). M g r W ie s ła w a W e rn e r w dniach 6— 20 listopada p rze b y w a ła w K ijo w ie , gdzie w O ddziale R ęk opisów C entralnej Biblioteki N a u k o w e j A N U S R R d ok o n y w ała w y p is ó w i szkiców z zachowanych tam opisów p a ra fii K ró lestw a Polskiego z koń­ ca X V I I I w . (m.in. z p arafii dekanatu knyszyńskiego, au gustow skiego i grodzień­ skiego). D r inż. Lech K ró lik ow sk i p rze b yw a ł w L enin grad zie i M iń sku (3— 15 X II). W P a ń stw o w e j Bibliotece Pu bliczn ej im. M . J. S a łtyk ow a-S zczed rin a stu diow ał spisy osobowe (w y d a w a n e drukiem ) p raco w n ik ó w rosyjsk iego M in isterstw a K o ­ m unikacji, a szczególnie p raco w n ik ó w W arsza w sk ieg o O k ręgu K om unikacji, w M iń ­ sku natomiast — w C entralnym P a ń stw o w y m A rc h iw u m H istorycznym B S R R — przez kilk a dni p oszukiw ał (z powodzeniem ) m ateriałó w do życia i działalności inżyniera M ieczy sław a Szystowskiego. P o by ty w Z S R R d ra W ojciech a G rze le c - kiego (M o sk w a 30 X — 1© X I) i m gr D an uty H u p ałow sk iej (M o s k w a — L en in grad , 23I X — 10 X ) m iały charakter rekonesansu. G rzeleck i in teresow ał się p u blik acjam i rosyjskim i i radzieckim i dotyczącymi postępowej m łodzieży studenckiej w K r ó ­ lestw ie Polskim na przełom ie X I X i X X w., a H u p ało w sk a w y d a w n ic tw a m i z za­ kresu historii m atem atyki, szczególnie dotyczącym i polskich m atem atyk ów p r a ­ cujących niegdyś na U niw ersytecie Petersburskim .

W Z S R R p rze b y w a ł też przez kilk a dni (27— 3 1 V I I I ) prof. d r Józef M iąso, k tóry p rzy by ł do M o s k w y w celu przedysku tow ania z k ierow n ictw am i Instytutu H istorii P rzy ro d o zn a w stw a i Teahniki oraz Instytutem S ło w ian o z n ąw stw a i B a ł- kanistyki propozycji w sp ó łp racy na lata 1986—'1990.

D o Czechosłowacji z Instytutu w y je c h a ły na b ad an ia trzy osoby. P ro f. d r Tadeusz B ień kow ski (15— 26 V ) zbierał m ateriały do o p raco w y w an eg o studium S cien - tia curiosa jako form a popularyzacji wiedzy nau kow ej w X V I I i X V I I I w., a p o­ nadto o d b y w a ł konsultacje ze specjalistam i-kom eniologam i z Instytutu P e d ag o ­ gicznego C z S A N w spraw ie doprow adzenia do końca i druku p u blik acji zbiorow ej Znajom ość i recepcja K om eńskiego na ziemiach czeskich, słowackich i polskich w X V I I — X X w. M g r W a n d a G rębeck a (11— 23 V I ) w P a ń stw o w y m A rc h iw u m C ze­ chosłowackiej A k ad em ii N a u k oraz w A rc h iw u m H istorycznym M uzeum N a ro d o ­ w ego w P rad ze uzupełniała i w e ry fik o w a ła zebrane w Polsce m ateriały do tem atu Polsko-czechosłow acka współpraca przy organizowaniu Pogranicznych Parków N a ­ rodow ych (Tatry, Pieniny, Babia Góra). Doc. dr Jerzy Róziewicz w czasie d w u ­ tygodniow ego pobytu (31V — 14 V I) p raco w ał w P a ń stw o w y m A rc h iw u m C zecho­ słow ackiej A kad em ii N a u k nad problem atyką polsko-czechosłowackich ko n taktó w nau kow ych w dwudziestoleciu m iędzyw ojennym ; szczególnie in teresow ały go p o ­ w iązania n au ko w e M a sary k o w ej A kad em ii P ra c y oraz Czeskiej A k a d e m ii N a u k i Sztuk Pięknych z n au ką polską i Polakam i.

W ram aah w y m ian y bezdew izow ej w N iem ieckiej Republice Dem okratycznej z Instytutu p rze b y w a ły trzy osoby. D r Ł u c ja B orodziej i m gr Joanna Schiller de Schildenfeld za jm o w ały się w B erlinie (18— 30 V I) historią ośw iaty niem ieckiej. P ierw sz a z nich zapozn aw ała się z dru k ow an y m i dokum entam i źró dłow ym i doty­ czącym i o dbu do w y ośw iaty berlińskiej w latach 1945— 1948, d ruga zaś stu diow ała literaturę na tem aty zw iązane z działalnością n au k o w ą i pop ularyzacyjną nauczy­ cieli niemieckich szkół średnich w p ierw szej p ołow ie X I X w. O piekę m erytoryczną nad nim i sp ra w o w a ł Instytut H istorii i Teorii O św ia ty A kad em ii N a u k P e d a g o ­ gicznych N R D . Doc. d r S tefan Zam ecki w Instytucie K a r la S u dh offa U n iw e r s y ­ tetu Lipskiego (7— 17 X I I ) grom adził m ateriały do o p raco w y w an ej przez niego

m onografii P ro b lem y klasyfikowania pierwiastków chemicznych w X I X w. P o ­ nadto kilk ud n iow e w iz y ty w N R D złożyli prof, dr Jerzy D obrzycki (1— 6 V I I ) i doc. dr R yszard E rgetow sk i (8— 10 X I). Prof. D obrzycki na zaproszenie Instytutu K . S u d - h o ffa w L ip sk u w y g ło s ił cykl w y k ła d ó w o astronom ii u k ła d u planetarnego w sta­ rożytności i średniowieczu i p rzeprow adził rozm ow y na temat dotychczasowej i p roponow an ej dalszej w sp ó łp racy Instytutu K. S u d h o ffa z IH N O iT . Doc. E rg e ­ tow ski odbierał natom iast 9 listopada na specjalnie zorganizow anej uroczystości m edal Jabłonowskiego, przyznany mu przez U n iw ersytet im. K . M ark sa w L ip sk u za prace o polsko-niem ieckim pograniczu ku lturow ym .

W B u łg a rii p rz e b y w a ł 11 dni (14-— 24X11) doc. dr Jerzy Róziewicz. W B ib lio ­ tece N a ro d o w e j C y ry la i M etodego oraz A rc h iw u m B u łgarsk iej A k ad em ii N a u k w Sofii poszukiw ał on m ateriałó w do odtworzenia kontaktów B u łgarsk iej A kadem ii N a u k z n au k ą polską i Polakam i, głó w n ie w okresie m iędzyw ojennym .

N a W ęgrzech w dniach 5— 16 listopada gościem N aro d o w e go M uzeum Techni­ ki w Budapeszcie b y ł dr inż. L ech K rólik ow sk i. Poza tą p lac ów k ą kontaktow ał się rów nież z budapeszteńskim W ęgie rsk im M uzeum Elektrotechniki.

C ztery osoby z Instytutu skorzystały z miesięcznych stypendiów École des H autes Etudes en Sciences Sociales w e Francji. B y li to: dr M ałgorzata M alew icz (1— 27 X ; p ro w ad ziła badania dotyczące nauk m atem atyczno-przyrodniczych w do­ bie późnego średniowiecza w B ibliotece N a ro d o w e j w P a ry żu oraz w bibliotece C entre d ’Etudes Supérieures de C ivilisation M éd iévale w Poitiers); dr G rażyna Rosińska (1 7 I X — 20 X ; bad ała tablice astronomiczne z X V w . przechow yw ane w rękopisach B iblioteki N a ro d o w e j w P a ry żu ); prof, dr Józef B abicz (20 X — 20 X I; w e r y fik o w a ł w bibliotekach paryskich źródła do p rzy go to w y w an ej pracy o recepcji Geographiké Hyphegesis Ptolem eusza); dr W a ld e m a r R olbiecki (26 X I — 23 X I I ; stu­ d io w ał w pary skiej Bibliotece N a ro d o w e j m ateriały źródłow e i opracow ania doty­ czące francuskiego akadem izm u jako zespołu w z o ró w organizow ania działalności n au k o w ej n aślad ow anych w w ie lu krajach, a w ś ró d nich i w Polsce).

Stypendia D A A D (Deutscher Akadem ischer A ustauschdienst) uzyskało z Insty­ tutu d w ie osoby: profesorzy Jerzy D obrzycki (dwum iesięczne, 6 I X — 11 X I ) i Józef M iąso (miesięczne, 5— 30 X I). Prof. D obrzycki stu diow ał średniowieczne rękopisy z zakresu astronom ii m atem atycznej w bibliotekach w D arm stadt, Frankfurcie, M onachium i W olfen bü ttel oraz zapozn aw ał się z bieżącym i pracam i w instytu­ tach historii nauki u n iw ersytetów w e Frankfurcie, M onachium i H am burgu. W p o ­ czątkach listopada 1984 r. p rz e b y w a ł w Danii, gdzie na zaproszenie U niw ersytetu w A arh u s w y głosił w Instytucie H istorii N a u k i odczyt o badaniach w łasn ych nad tablicam i astronom icznym i europejskiego średniowiecza. Prof. M iąso w bibliote­ kach uniwersyteckich w H an ow erze i Bochum studiow ał współczesną literaturę zachodnioniem iecką z zakresu historii ośw iaty i nauki.

W R F N p rz e b y w a ł też w dniach 5— 27 lipca prof, dr Józef Babicz. Dzięki stypendium H erzog A ugu st B ibliothek w W olfen bü ttel m ógł poszukiw ać dodatko­ w ych źródeł oraz om aw iać ze specjalistam i ostateczną koncepcję p rzy go tow y w a­ nej w R F N książki o Ptolemeuszu.

W ram ach porozum ienia m iędzy P A N a B ritish A k ad em y w y je żd ża ł do W ie l­ kiej B ry tan ii dr inż. B o le sła w O rłow sk i. P rz e b y w a ł tam d w a miesiące (9 II — 7 IV ); jeden miesiąc jak o stypendysta A kad em ii B ry ty jsk iej, a w d rugim p ro w ad ził już bad ania na koszt w ła s n y (tzw. w y ja z d popierany). D r O rło w sk i w Lon dynie (B r i­ tish L ib ra ry , Science M useum ) i w Jorku (N ational R a ilw a y M useum ) zbierał m a ­ teriały dotyczące działalności technicznej W ie lk ie j E m igracji X I X w. Szczególnie interesujące okazały się m ateriały dotyczące udziału polskiego w londyńskich w ystaw ac h powszechnych w 1851 i 1862 r.

N ie w ie lk a w rok u spraw o zd aw czym b y ła liczba w y ja z d ó w p raco w n ik ó w I H N O i T na zjazdy i konferencje n au k ow e o rganizow ane za granicą. W trzech takich im p re ­ zach nau kow ych b ra ł udział prof, d r Józef B abicz (sym pozjum z okazji 125 rocz­ nicy śmierci A . H um boldta, B erlin 2— 5 V ; X X V I I M ięd zy n aro d o w y K ongres G e o ­ logiczny, M o s k w a 4— <11V I I I ; sym pozjum poświęcone historii m yśli geograficznej,. G en ew a 22— 25 V III). Prof, d r Jerzy D obrzycki uczestniczył w sym pozjum „ L o n g i­ tude Z ero ”, zorganizow anym w 100 rocznicę ko n w en cji p ołud n ika zerow ego (L o n ­ dyn, w lipcu). Doc. dr K a lin a Bartnicka uczestniczyła w V I M ięd zy n aro d o w ej Stałej K on feren cji H isto ryk ów W y c h o w an ia (W olfenbiittel 3— 6 IX ), a dr G ra ży n a Rosińska w X X I V Zjeździe M ed iew istó w (K olonia 11— 17IX ). O gółem p ra c o w n ic y ' Instytutu n a wym ienionych im prezach w y gło sili pięć re fera tów .

O dnotujm y także, iż kilk u p raco w n ik ó w IH N O iT p rze b y w a ło na studiach i kontraktach (zw y k le wielom iesięcznych) na podstaw ie im iennych zaproszeń. T ak w ięc doc. dr Jerzy Osiatyński p rze b y w a ł w Institute o f D evelopm ent Studies Sussex U n iversity (B righton 201X1983— 1:5 V I I 1984); prof. dr P a w e ł C zartoryski p ro w ad ził w y k ła d y dotyczące życia um ysłow ego w Polsce w okresacth Śred n io ­ wiecza i Odrodzenia na W yd ziale Historii U n iw ersytetu „ P aris V I I I ” (26 I I — 8 V I I I ); doc. dr B a rb a ra Kuźnicka p rz e b y w a ła w okresie od 2 0 1 do 17 V I w Stanach Zjednoczonych (Bethesda i W aszyngton), gdzie zbierała m ateriały do d ziejów etno- farm acji; doc. dr S tefan A m sterdam sk i w ram ach u rlo p u w ypoczynkow ego w y ­ jeżdżał do W łoch i Francji, gdzie w y gło sił kilk a w y k ła d ó w ( w Dom us G alilean a w Pizie — 3 w y k ła d y oraz w C ollege de F rance — 4 w y k ła d y ). Przez cały rok 1984 i połow ę następnego dr Jerzy D re w n o w s k i b y ł stypendystą B iblioteki A u g u ­ sta H erzoga w W olfenbiittel, a doc. dr Tadeusz K o w a lik uzyskał dziesięciomiesięcz­ ne stypendium od M ięd zynarodow ego Instytutu Porów n aw czy ch Studiów E k on o­ micznych w W ied n iu (od w rześnia 1984 do czerwca 1985).

5. DZIAŁALNOŚĆ WYDAWNICZA

W 1984 r. Instytut H istorii N au k i, O św iaty i Techniki w y d a ł dziewięć książek (w tym jedną techniką m ałej p oligrafii) oraz sześć zeszytów swych w y d a w n ic tw ciągłych. Łączn a objętość wszystkich w y dan y ch w tym rok u p u blik a cji instytuto­ w ych w y n io sła 328 arkuszy w y daw n iczych (książki — . 199,30 ark. w yd. + w y d . ciągłe — 126, 70).

W serii „M o n ografie z D z ie jó w N a u k i i Tech niki” uk azały się d w a tom y: 130 — M ieczy sław B ąk, Powstanie i rozw ój polskiej term inologii nauk ścisłych (13, 80 ark. w y d .) oraz 132 — P rzem y sław R y bk a, Katalog gw iazdow y Hew eliusza (10, 70 ark. w yd.). C elem p ierw szej p racy jest p rzedstaw ienie ro z w o ju polskiej term inologii z zakresu m atem atyki, astronomii, fizyki i chemii, począwszy od w ie ­ ku X V I po przełom w ie k ó w X V I I I i X IX . O p raco w an ie P. R y b k i dotyczy sie­ dem nastowiecznego katalogu g w iazd o w ego H ew eliusza, dzieła, które w historii astro­ nom ii zajm u je szczególne miejsce, jest to bo w iem ostatni katalog oparty na o bser­ w acjach w ykonan ych instrum entam i starego typu i p rzy stosowaniu panujących jeszcze w X V I I w . metod w y k o n y w an ia i o praco w y w an ia obserw acji.

W serii „M onografie z D z ie jó w O św iaty ” Z a k a łd N a ro d o w y im. Ossolińskich w y d a ł tom 28 — pracę Jana D rau sa i R yszarda T erleckiego pt. Oświata na R z e - szowszczyźnie w latach 1939— 1945 (24, 20 ark. w yd.). M o n o g rafia ta oparta jest w p rzew ażającej części na m ateriałach archiw alnych i p rzedstaw ia nie tylko tajn ą oświatę polską, ale ró w n ież oficjalnie d ziałające szkolnictwo okupacyjne, zarów n o polskie, jak i ukraińskie oraz niemieckie.

W serii „Studia C opernicana” jako tom 22 ukazało się repertorium tra k ta ­ tów, kom entarzy, not i tablic astronomicznych oraz źródeł rękopiśm iennych z za­

kresu nauk m atem atyczno-przyrodniczych znanych w K ra k o w ie w X I V — X V I w ie ­ kach. W y k a z ten został opracow an y przez G rażynę Rosińską i w y d a n y w języku angielskim pt. Scientific W ritings and Astronom ical Tables in Cracow a Census of Manuscript (X l V t h — X V I t h Cen turies) — objętość jego w ynosi 37,80 arkuszy w ydaw niczych.

Poza seriam i uk azały się d w ie obszerne książki o charakterze syntetyzującym, obie zostały dość ładnie w y d a n e (o p raw a płócienna, obw olu ty, d obry papier) przez Z a k ła d N a ro d o w y im. Ossolińskich. Są to: Jerzy Róziewicz, P olsko-rosyjskie p o­ wiązania naukowe <1725— 1918) — o objętości 29,90 arkuszy w ydaw niczych oraz Jerzy Starn aw ski, Dzieje wiedzy o literaturze polskiej do końca wieku X V I I I (32,20 ark. wyd.). Ponadto, rów nież poza seriami, w y d a n o w „Ossolineum ” Skarbiec wiedzy Bruneta Latiniego. Trzynastowieczna myśl encyklopedyczna jako wyraz tendencji do upowszechniania wiedzy autorstw a M ałg o rzaty F ra n k o w sk ie j-T e rle c - kiej (12,20 ark. w yd.) oraz w P a ń stw o w y m W y d a w n ic tw ie Ekonom icznym tom czw arty D ziel M ichała Kaleckiego, zatytułow any Socjalizm — wzrost gospodarczy i efektyw ność inw estycji (24 ark. wyd.).

Techniką m ałej p o lig rafii Instytut w y d a ł (d ru k w W arsza w sk iej D ru k a rn i N a u k o w e j) tom, już z kolei trzeci, w y d a w n ic tw a Z dziejów kartografii (ok. 15 ark. wyd.). D o tom u tego w eszły w p ow ażnej części re fera ty zgłoszone na V I O gó ln o­ polską K o n ferencję H isto ryk ów K arto grafii, która o dby ła się w Poznaniu w paź­ dzierniku 1980 r. C a ły tom — d edyk ow any prof. Józefow i Szaflarskiem u w sie­ demdziesięciolecie urodzin — przygotow any został przez d ziałający przy Instytucie Z espół H istorii K a rto g ra fii (redaktorzy: Julian Jańczak i A n d rze j Tom czak) i po­ święcony jest k a rtografii m iejskiej, a szczególnie planom miast.

Jak w spom niano, w y dan o też cztery num ery „K w a rta ln ik a H istorii N a u k i i Techniki” w r a z z dołączoną w form ie w k ła d e k „B ib lio g ra fią Bieżącą Historii N a u k i i Techniki” (ogółem 76 ark. w yd.); d w a tom y „ R o zp raw z D ziejó w O św ia ty ” (t. 26 i 27, o objętości łącznej 39,70) oraz jeden zeszyt „Studiów i M ateriałó w z D z ie jó w N a u k i P o lsk ie j” (seria A zesz. 16, antydatow any, o objętości 11 ark. wyd.). N adm ień m y też, iż Kom itet Historii N a u k i i Techniki spow od ow ał w y dan ie w Zakład zie N a ro d o w y m im. Ossolińskich książki P a w ła Rybickiego w w e rsji francu sk iej (przekład A le k sa n d ry W aśn iew sk iej) A ristote et la Pensée Sociale M oderne.

R O K 1985

1. REALIZACJA PLANU BADAŃ

W 1985 r. zdecydowana większość plan ow ych zadań została w ykonana. O p óź­ nieniu u legło ukończenie kilk u prac, głó w n ie z przyczyn często towarzyszących pracy nau kow ej, jak utrudniony dostęp do źródeł, bra k u m ateriałów lub ich inny charakter niż oczekiwano, co z kolei p ow o d ow ało zm iany pierw otnie zakładanych koncepcji.

W realizacji p lan u m iędzyresortowego pt. Historia i rola nauki, oświaty i tech­ niki w dziejach narodu polskiego brało udział około 80% p raco w n ik ó w Instytutu. K ontynu ow ane by ły bad ania nad problem atyką teoretyczną i metodologiczną hi­ storii n au ki i historii oświaty. O b e jm o w a ły one m.in. zadania: Aksjologiczne pro­ blem y rozw oju nauki (doc. dr Stefan A m sterdam ski); Struktury formalne teorii kwantow ych poprzedzających mechanikę kwantową w j e j aksjom atycznej postaci (m gr Z b ig n ie w C iok); P ro b lem y klasyfikowania pierwiastków chemicznych w X I X w. (doc. dr Stefan Zam ecki); W p ływ prądów um ysłow ych na kierunek roz­ w oju poszczególnych nauk oraz na refleksję teoretyczną nad nauką (zespół pod

kierunkiem prof. d ra A n d rze ja Feliksa G rabskiego ); Oświata i struktury społeczne (prof, dr Józef M iąso i w spółpracow nicy).

Prace nad ostatnim i tom am i (piątym i ósm ym ) Historii nauki polskiej pow oli zbliżają się ku końcowi. W 1985 r. uzupełniono i poszerzono niektóre rozdziały poświęcone organizacji n au ki i instytucjom życia nau kow ego w latach 1918— 1939 (doc. dr B ohdan Jaczewski). O p racow an o tło filozoficzne n au ki w latach 1018— >1951 (w spółpraco w n ik doc. dr S tan isław B orzym ) oraz kilk u ro zdziałów om aw iających dzieje w y b ran y c h dyscyplin nau kow ych (m.in. geofizyki, m etalurgii). Przyśpieszono p race nad tom em biograficznym Historii nauki polskiej, p rzy czym zm ieniono do­ tychczasową koncepcję tego tom u — w obecnych w aru n k ach raczej n iew y k o n al­ n ą — pom yślaną ja k o słow nik biograficzny uczonych działających w latach 1795— — 1918, ograniczając się do sporządzenia jedynie w y k az u tychże uczonych, za w ie­ rającego tylko m inim um elem entów biograficznych (daty życia, określenie sp e cja l­ ności i ośrodka naukowego, w którym dany uczony działał).

Znacznie gorzej p rzedstaw iają się prace nad historią techniki polskiej, zw łasz­ cza nad p ierw szy m tomem p rojek tow an ej syntezy. W zasadzie nie posunęły się one naprzód, m.in. z p ow odu niedotrzym ania przez niektórych au to ró w term inu ukończenia zam ówionych prac, z p ow odu m ałej liczebności środow iska historyków techniki i rozproszenia zainteresow ań poznawczych. Z a osiągnięcie można n ato­ miast uznać ukończenie trzytom ow ej pracy Polska technika lotnicza do I I w o jn y światowej, która zapoczątkowana przez prof. Jerzego B u k ow sk iego kontynuow an a b y ła następnie przez zespół pod kierunkiem m gra inż. A n d rz e ja Glassa.

Bad an ia nad n au ką i ośw iatą w latach w o jn y i oku pacji prow adzone w In sty­ tucie i w ie lu innych ośrodkach p rzyczyniły się do pogłębienia naszej w iedzy o tym okresie. Rozszerzył się zakres bad ań nad rolą o św iaty w kształtow aniu św ia d o ­ mości i k u ltu ry n aro d o w ej w okresie zaborów.

Zakończono ostatecznie sześciotom ową edycję dzieł M ich a ła K aleck iego i pod ­ jęto (w ram ach prac w łasnych) prace nad skróconą, trzytom ow ą w e rs ją angielską, która ma się ukazać nakładem O x fo rd U n iversity Press.

W zdecydowanie w oln iejszym tem pie realizow an a jest w ielojęzyczna ed ycja dzieł w szystkiah M ik o ła ja K opernika. T r w a ją prace nad w e r s ją łaciń sk ą trzeciego (ostatniego) tom u i nad tomem drugim w w e r s ji francuskiej. N a ukończeniu jest d ru k drugiego tom u w w e r sji rosyjskiej. W 1985 r. uk azała się w e rs ja angielska tomu trzeciego. P o lsk i tekst trzeciego tomu natomiast oczekuje na druk od kilku lat.

Poszerzyły się badania nad nauką polską w ie k ó w średnich i czasów O d rodze­ nia, m.in. nad W itelonem (d r Jerzy Burchardt), astronom ią w kulturze p óźn iej­ szego Średniow iecza (prof. Jerzy D obrzycki), m atem atyką, astronom ią i optyką w X V w. (d r hab. G rażyn a Rosińska), retoryką w X V w. (doc. M ałgorzata F r a n - k o w sk a -T erlec k a i kiero w an y przez nią zespół). K ontynu ow ane b y ły bad an ia nad n au k ą i ku ltu rą n au k o w ą w okresie staropolskim (prof. Tadeusz B ień kow ski) oraz nad mecenatem n au ko w y m Jana Sobieskiego (doc. K aro lin a Targosz).

P lan badań Instytutu na 1985 r. o b ejm o w a ł ogółem 81 zadań, w tym 56 re a li­ zowanych w ram ach problem u m iędzyresortowego (M R III. 11) oraz 25 w planie w łasn y m placów ki. W roku spraw ozd aw czym zakończono 33 zadania na 41 p la ­ nowanych, w tym 25 mieszczących się w problem ie m iędzyresortow ym oraz 8 w planie w łasnym . N ie w y kon an o 9 zadań, w zd ecydow anej w iększości o p ra c o w y ­ w anych przez w sp ó łp raco w n ik ó w Instytutu. W grupie p rac w łasn ych w szystkie zadania w ykonan o zgodnie z planem.

Do w ażniejszych ukończonych zadań, mieszczących się w problem ie m iędzy­ resortowym , należy zaliczyć:

a) W ym ienion ą już w niniejszym spraw ozdaniu trzytom ow ą pracę zbio ro w ą pod redak cją m gra A n d rze ja G lassa Polska technika lotnicza do I I w o jn y świa­

to w ej (objętość 66 ark. w yd.). W tomie p ierw szym przedstaw iono podłoże ro z w o ju techniki lotniczej, p ro gra m y ro zw oju lotnictwa i przem ysłu lotniczego, ro z w ó j technicznych nauk lotniczych i ich zaplecza instytucjonalnego. Tom drugi prezen­ tuje ośrodki tw órcze i ich dorobek, ro z w ó j poszczególnych sam olotów oraz napę­ d ów i w yposażenia lotniczego. Tom trzeci za w iera życiorysy ludzi polskiej tech­ niki lotniczej oraz bibliografię.

b) O n u fry Kopczyński. Studium nad społeczną rolą uczonego w R zeczypospo­ litej czasów stanisławowskich (ok. 14 ark. w yd.), autorstw a prof. dr Ire n y S ta - siew icz-Jasiuk ow ej. M on o g rafia ta nie jest trad ycyjn ie ujęta biografią K opczyń­ skiego, lecz studium o charakterze interdyscyplinarnym , w ykorzystującym m a ­ te ria ły z zakresu językoznaw stw a, d ziejów ośw iaty i bibliotekozn aw stw a, u w z g lę d ­ n iającą p rzy tym kontekst europejski.

c) Popularyzacja nauki w Królestw ie Polskim w latach 1864— 1905 — autor m gr Leszek Zasztowt. M o n o g rafia ta (ok. 23 ark. w yd.), będąca podstaw ą obronio­ nej ro z p ra w y doktorskiej, zaw iera pierw szą próbę całościowego ujęcia zagadnienia p op u laryzacji nauki. Z ostała opracow ana na podstaw ie bogatych m ateriałó w źró­ d łow ych, zarów no d ruk ow anych jak i rękopiśm iennych. O m ów iono w niej p ro ­ blem y teoretyczne, działalność popularyzatorską instytucji, rolę czasopism w u p o ­ w szechnianiu nauki, dokonano w n ik liw e j analizy w y d a w n ic tw popularnonauko­ wych.

d) Warszawskie instytucje społecznego mecenatu nauki w latach 1869— 1906 — obroniona ro z p ra w a doktorska m gra Jana Piskurew icza, w której przeprow adzono szczegółową analizę środow isk w spierających M uzeum Przem ysłu i R o lnictw a oraz K a sy im. J. M ianow skiego oraz om ów iono genezę, społeczno-ekonomiczne p odstaw y i działalność w ym ienionych instytucji.

e) Źródła do dziejów etnofarmacji polskiej. P raca zespołowa pod red. doc. dr B a r b a r y Kuźnickiej, za w ierają ca m ateriały dotyczące lu d ow e j k u ltury medycz­ nej ziem polskich, głów n ie re gio n ó w południow ych i wschodnich.

f) Bibliografia analityczna zawartości „Pam iętnika Farmaceutycznego K ra k ow ­ skiego” (ok. 10 ark. w yd.), sporządzona przez dr H alinę Lichocką.

g) Dostępność szkoły w I I R zeczypospolitej (ok. 10 ark. w yd.). A utor, prof. dr Stan isław M au ersberg, uk azał w tej rozpraw ie społeczną fu nkcję ośw iaty szkolnej i pozaszkolnej w dwudziestoleciu m iędzywojennym . W ie le u w a g i p ośw ięcił drogom szkolnym młodzieży ze środow isk chłopskiego i robotniczego oraz procesom se­ lekcji społecznej w szkolnictwie wszystkich szczebli.

h) Kształcenie zawodow e w Polsce m iędzyw ojenn ej, au torstw a prof. dra Jó­ zefa M iąso. W pracy tej om ówiono procesy instytucjonalizacji kształcenia zaw odo­ wego, jego fo rm y organizacyjne, zasięg, kierunki oraz fu n k cje społeczne.

W ram ach zakończonych prac w łasn ych przede w szystkim należy w ym ienić p rzygo tow an y pod kierunkiem i red ak cją doc. dr M ałg orzaty F ra n k o w sk ie j-T e r- leckiej zbio row y tom studiów (ok. 14 ark. w y d .) pt. Retoryka w X V stuleciu. To o pracow anie zespołowe uzyskało bardzo pozytywne recenzje; jest to b o w iem na gruncie polskim praca w znacznej mierze pionierska. S tan ow i próbę przedsta­ w ie n ia retoryki jako osobnej dziedziny w ied zy; uk azu je nie tylko udział polskich intelektualistów X V stulecia w różnych nurtach naukow ych, ale rów nież zaw iera udokum entowane stwierdzenie o w y tw o rzen iu się ju ż w ó w czas polskiej szkoły retorycznej, stanowiącej podglebie dla tej dziedziny w ie d zy w w iekach później­ szych.

W 1985 r. pracow nicy Instytutu p rzekazali do druk u ponad 20 prac naukow ych (książek, ro zpraw , arty ku łó w ), o pu blik o w ali natomiast dw ie książki nau kow e (zob. niżej podrozdział 5), jedn ą pop ularn o n au kow ą (dr inż. B o le sła w O rłow sk i, N ie

tylko szablą i piórem — jest to p ró ba zarysu d ziejó w techniki polskiej), ponad 50 arty k u łó w (w tym 10 w piśm iennictwie zagranicznym ), 19 recenzji z w y d a w n ic tw naukow ych, 11 spraw ozd ań z im prez nau kow ych i blisko 20 a rty k u łó w i broszur p opularnonaukow ych.

2. KADRA NAUKOWA, DYDAKTYKA

W 1985 r. w Instytucie zatrudnionych było 77 osób, w tym 8 p rofesorów , 13 docentów, 23 adiunktów , 8 starszych asystentów i 1 asystent. W d ru g iej p oło­ w ie roku przestali pracow ać dr A gnieszka D ziu rlik o w sk a z Z a k ła d u H istorii N a u k .Przyrodniczych i K ry sty n a B iń k o w sk a (z działu w y d a w n ic tw , przeszła na em ery ­ turą). Do Instytutu przyjęto d w ie osoby, w y c h o w a n k ó w U n iw ersytetu W a r s z a w ­ skiego: m gr bibliotekozn aw stw a — Dorotę K o zło w sk ą i m gra historii — J aro sła­ w a K urkow skiego.

W 1985 r. obroniono w Instytucie pięć p rac doktorskich, w tym trzy p ra c o w ­ n ik ó w Instytutu (H alin a Liehocka, Leszek Zasztowt, Jan Pisk u rew icz) oraz prze-i prow adzono jedno k o lo kw iu m habilitacyjne (w spó łpraco w n ik a, dra Janusza S k o ­ czylasa). D w ie prace w ykon an e w Instytucie zostały w yróżn ione N a g ro d ą S e k re ­ ta rza N au k ow e go P A N . Są to: w y d a n y w końcu 1983 r. tom d ru g i Historii astro­ nom ii w Polsce, opracow an y przez prof. dra Eugeniusza R y bk ę — w s p ó łp raco w n ik a I H N O i T i dra P rzem y sław a R ybk ą — em erytow anego adiunkta IH N O iT oraz opu­ b lik o w a n a rok później książka doc. dra Jerzego Róziew icza P olsk o-rosyjsk ie p o­ wiązania naukowe (1725— 1918).

W p oró w n an iu z innym i latam i zwiększyło się nieco zaangażow anie p ra c o w ­ n ik ó w w działalność dydaktyczną w szkołach wyższych i instytucjach upow szech­ niania nauki. Zajęcia dydaktyczne w uczelniach p ro w ad zili: doc. dr K a lin a B a r t ­ nicka (w y k ła d y i ćwiczenia na W yd ziale Pedagogicznym U n iw ersytetu W a r s z a w ­ skiego); prof. dr Tadeusz B ień ko w ski (sem inaria m agisterskie w W yższej Szkole Pedagogicznej w K ielcach oraz zlecone w y k ła d y m onograficzne na W yd ziale P e ­ dagogicznym U n iw ersytetu W arsza w sk ieg o); prof. dr Jerzy D obrzy ck i (w y k ła d y n a W yd ziale Historycznym U n iw ersytetu W arsza w sk ieg o dla studentów Instytutu B ibliotekoznaw stw a i In form acji N a u k o w e j); doc. dr R yszard E rgeto w sk i (w y k ła d y w W yższej Szkole Pedagogicznej w K ra k o w ie ); doc. dr M ałg orzata F ra n k o w s k a - -T e rleck a (w y k ła d y i ćwiczenia na Studium B iblio tek ozn aw stw a i In fo rm acji N a u k o w e j dla Pracu jących I B i l N U niw ersytetu W a rsza w sk ieg o ); d r W a n d a G a r - b o w sk a (ćwiczenia w W yższej Szkole P e d ag o g ik i S p ecjalnej im. M a rii G rzego ­ rzew skiej w W a rsz a w ie ); d r W ojciech G rzeleck i (ćwiczenia na W yd ziale P e d a g o ­ gicznym U n iw ersytetu W arszaw sk iego); doc. dr B a rb a ra K uźnicka (w y k ła d y i se­ m in arium m agisterskie na W yd ziale Farm aceutycznym A k a d e m ii M edycznej w W arsza w ie); prof. dr Stan isław M au ersberg (w y k ła d y i sem inarium m agisterskie w W yższej Szkole Pedagogik i Sp ecjalnej im. M a rii G rzego rzew sk iej); prof. dr Józef M iąso (w y k ła d y oraz sem inarium m agisterskie na W yd ziale Pedagogicznym U n iw ersytetu W arsza w sk ieg o ); dr inż. B o le s ła w O rło w s k i (w y k ła d y na w y działach Inżynierii L ą d o w e j i Inżynierii Sanitarnej i W o d n e j); m gr Joanna Schiller (ć w i­ czenia na W yd ziale Pedagogicznym U n iw ersytetu W arsza w sk ieg o — dla stu d iu ją­ cych zaocznie); prof. dr Stasiew icz-Jasiuk ow a (w y k ła d y na W y d ziale H istorycznym U n iw ersytetu W arsza w sk ieg o d la studentów Instytutu B ibliotek o zn aw stw a i In fo r ­ m acji N a u k o w e j); doc. dr K arolin a Targosz (w y k ła d y w P a ń stw o w e j W yższej Szkole T eatralnej im. L u d w ik a Solskiego w K ra k o w ie).

3. W SPÓŁPRACA NAUKOWA Z PA RTNERAM I KRAJOWYMI

W badaniach nau k o w y ch koordynow anych przez Instytut n ad al uczestniczyły d w a zespoły uniwersyteckie. Z espół b ad aw czy U n iw ersytetu M ik o ła ja K opernika w T o ru n iu kon tyn uow ał badania nad dziełem W itelo n a i ro zw ojem nauk p rzy ­ rodniczych. P ro w a d z ił studia uzupełniające w odniesieniu do księgi I I i III P e r ­ spektyw y oraz rozpoczął wstępne prace nad księgą IV.

Z espół U niw ersytetu A d a m a M ickiew icza w Poznaniu, pro w ad zący badania nad w y ch o w an iem w II Rzeczypospolitej oraz w Polsce L u d ow e j, ukończył cztery następujące zadania: Dem okratyczne ideały edukacyjne I I Rzeczypospolitej; Ideały w ychow aw cze wiciarzy w I I Rzeczypospolitej; Rola Towarzystw a P om ocy N auko­ w e j im. K. Marcinkow skiego w awansie społeczno-zaw odow ym młodzieży polskiej; Rola szkolnictwa ponadpodstawowego w kształceniu kadr dla potrzeb gospodarki, oświaty i kultury na Śląsku Opolskim w latach 1945— 1975.

Znacznie szerszy zasięg ma w spó łpraca Instytutu z w ielom a specjalistam i za­ trudnionym i w szkołach wyższych i placów kach bad aw czych P A N oraz innych resortów . B ez ich pom ocy i w spółud ziału nie b y ła b y m ożliw a realizacja w ielu przedsięwzięć zespołowych, w szczególności syntez i p rac zbiorowych.

Tak , na p rzykład, kilkudziesięciu specjalistów, znacznie ponad 70 osób nie zatrudnionych w Instytucie, gru p u ją aktualnie istniejące przy IH N O iT cztery zespoły bad aw cze: Z espół H istorii Botaniki, Z espół Historii Farm acji, Z espół H i­ storii K a rto g ra fii oraz Zespół D z ie jó w Retoryki. C złon kow ie tych zespołów, zbie­ ra ją c y się kilka ra z y w rok u na zebraniach naukow ych, przygotow ali w ie le arty k u łó w i o degrali znaczną rolę w kilku pow ażnych pracach zbiorowych. Zespół H istorii B o tan iki m iał bardzo pow ażny udział w przygotow aniu Słownika biologów polskich (aktualnie w druku, po pierw szej korekcie). W Zespole H istorii F arm acji m.in. przygotow ano tom źródeł do dziejów etnografii polskiej, a w latach poprzed­ nich obszerną (ponad 40 ark. w ydaw niczych) pracę zbiorow ą, obecnie zn ajdującą w druku, D zieje nauk farmaceutycznych w Polsce w latach 1918— 1978. W Zespole D z ie jó w R etoryki p rzygotow ano zbiór studiów poświęconych retoryce piętnasto- wiecznej. Z espół H istorii K a rto g ra fii w spó ło rgan izo w ał X O gólnopolską K on fe­ rencję H isto ryk ó w K a rto g ra fii (L u b lin , 11— 13X1985), na której podsum ow ano dorobek historii k a rtografii w Polsce ostatnich lat dziesięciu i w ytyczono zadania w tej dziedzinie na przyszłość. M ateriały w spom nianej konferen cji zostaną w ydan e d ruk iem przez U n iw ersytet M a rii C urie-S k ło d o w sk iej w Lublinie.

4. W SPÓŁPRACA NAUKOWA Z ZAGRANICĄ

Z n a c z n e , efekty przyniosła w spó łpraca z p ok rew n ym i ośrodkam i zagranicz­ nymi, głów n ie w krajach socjalistycznych. N a p od staw ie porozum ienia z Instytu­ tem H istorii Przy ro d o zn aw stw a i Techniki A N Z S R R w M osk w ie prow adzono b ad an ia nad historią nauk przyrodniczych i n au k o Ziemi. W spóln ie z O ddziałem H istorii N a u k i i Techniki Instytutu H istorii C zechosłowackiej i Powszechnej C z S A N w P rad ze badano dzieje polsko-czeskich i polsko-słow ackich zw iązk ów nau ko­ w ych. W realizacji tego tematu, kierow an ego przez prof. dr Irenę S tasiew icz-Ja- siukową, uczestniczy kilkunastu w sp ó łp raco w n ik ó w z P o lsk i i Czechosłowacji. W 1985 r. zdołano zakończyć blisko dziesięć op racow ań cząstkowych, z których pięć zostało opublikow anych w „K w a rta ln ik u H istorii N a u k i i Tech niki” (1965 n r 3/4 s. 643— 752). Są to: m gr W a n d a G rębeck a (p raco w n ik IH N O iT ): Kształto­ wanie się naukowego program u pogranicznych parków narodowych w Karpatach; doc. dr Z b ig n ie w J. W ó jcik (w spółpracow n ik ): O polskich badaniach geologicznych w Karpatach słowackich w okresie m iędzyw ojenn ym ; doc. d r Iren a Ł ossow ska

(w spó łpraco w n ik ): Polsko-czeskie kontakty naukowe w Tow arzystw ie P rzyjaciół Nauk (1800— 1831); doc. dr R yszard E rgeto w ski (praco w n ik) i m gr A d a m Sk ura (w sp ó łp raco w n ik ); Kontakty J. S. Bandtkiego z uczonym i czeskimi i słowackimi; m gr P a w e ł K om orow ski (pracow nik): Współpraca naukowa polsko-czechosłowacka w aspekcie um ów zawartych między Polską i Czechosłow acją w okresie m iędzy­ w ojen n ym . W ym ienione arty k u ły są obecnie tłumaczone na jf)^yk czeski i w ra z z innym i opracow aniam i m ają ukazać się w p u blik acji książk ow ej, ja k o specjalny tom „P race z dej in prirodnich v e d ”.

W spóln ie z Instytutem Pedagogicznym J. A. K om eńskiego C z S A N kontynuo­ w a n e b y ły bad an ia nad K om eńskim i recepcją jego dzieł w Europie. W e w s p ó ł­ pracy z Instytutem K a r la Su dh o ffa U n iw ersytetu L ip sk iego zakończono prace nad słow nikiem biograficznym historii nauki św iatow ej.

W 1985 r. gościło w Instytucie 13 osób z zagranicy. Podobnie jak w ubiegłym roku n ajw ię cej badaczy przyjechało z Czechosłowacji. Cztery osoby, doktorzy: M arta B eckova (p rzeb y w ała w Polsce w dniach 5— 19X1), Jiri B eneś (7— 14 X ), D a g m a r C apkova (5— 19X1) i M a rie K y ra lo v a (7— 21 X ) — w szyscy z Instytutu Pedagogicznego Czechosłow ackiej A k a d e m ii N a u k — kontynuow ali zbieranie w P o l­ sce (W a rsza w a , Zielona G óra, W ro c ła w , Brzeg, Gdańsk, Poznań, K atow ice i O pole) m ateriałów do edycji Opera omnia Kom eńskiego. P iątą osobą z Czechosłowacji, goszczącą w Instytucie, b y ł p racow nik n au k o w y Instytutu C zechosłow ackiej i P o ­ wszechnej Historii Czechosłow ackiej A kad em ii N au k , M iro slav Polivk a. P r z e b y w a ł on na badaniach w e W ro c ła w iu w dniacih od 4 d o 11 czerwca, gdzie poszu k iw ał m ateriałó w dotyczących okresu re fo rm aćji i kontaktów w tym okresie ziem czeskich ze Śląskiem.

W początkach 1985 r. w IH N O i T przy jm o w an o (2— 811) prof. K a r la H einza Strecha i Irene K am utzki z Instytutu Teorii, H istorii i O rgan izacji N a u k i A k ad em ii N a u k N R D . Interesow ali się oni głów n ie zakresem bad ań prow adzonych w I H N O i T i m ożliwością ro z w o ju w spó łpracy obu placów ek, co w y ra z iło się w późniejszym term inie podpisaniem odpow iedniego porozum ienia. N ieco w cześniej, w dniach 8— 13 stycznia w Instytucie p rz e b y w a li p raco w n icy Instytutu K a r la S u dh offa z Lipsk a, doc. dr H orst Rem ane i doc. dr W a lte r Purk ert. W Z ak ład zie H istorii N a u k Ścisłych IH N O iT p rzedstaw ili oni stan p rac redak cyjn ych nad słow nikiem biograficznym uczonych, który m a być w y d a n y w lipskiej firm ie w y d a w n icz ej Brockhaus. Rezultatem w sp ó łp racy z Instytutem Su dh offa będzie zamieszczenie w tym słow niku 26 b io gram ó w polskich uczonych, o pracow anych przez p raco w n i­ k ó w IH N O iT . W dniu 111 w w arsz aw sk im M uzeum Techniki W . P u rk e rt w y g ło s ił referat O relacji matematyki i nauk technicznych.

Z e Z w iąz k u R adzieckiego do Instytutu p rzyby ła tylko jedn a osoba: pracow n ik m oskiewskiego Instytutu H istorii P rzy ro d o zn aw stw a i Techniki A N Z S R R , hi­ storyk k artografii, A le k siej W ład im irow ic z Postnikow. P rz e b y w a ł on w Polsce w dniach 16— 25 w rześnia, zapoznając się z m ateriałam i k artograficznym i (głów n ie m apam i rękopiśm iennym i z X V I I I i X I X w .) w A rc h iw u m G łó w n y m A k t D a w ­ nych w W arsza w ie i w Bibliotece Jagiellońskiej w K ra k o w ie. Podczas spotkań w Z akład zie Historii N a u k Przyrodniczych IH N O iT A . W . P o stn ik o w ro z w ażał m ożliwości n aw iązania ściślejszej polsko-radzieckiej w sp ó łp racy w zakresie d ziejów k arto grafii ziem słowiańskich.

P o raz drugi p rzy by ł do Instytutu Stojan B oriczew z Sofii. U sta lił on — po k o n su ltacjach-z doc. drem Jerzym Róziewiczem — iż w najbliższych latach będzie się za jm o w ał bułgarsko -p o lskim i kontaktam i n au k ow y m i w okresie 1869— 1939. W dniach 16— 29 kw ietn ia B oriczew zbierał m ateriały do w ym ien ionego tem atu w W a rs za w ie i w A rc h iw u m U n iw ersytetu Jagiellońskiego (studia B u łg a r ó w w U J,