Rtêæ w glebach obszarów zurbanizowanych Polski
Anna Pasieczna
1Mercury in topsoil of urban areas of Poland. Prz. Geol., 60: 46–58.
A b s t r a ct. The enrichment of urban soils in mercury in relation to regional geochemical background was evalu-ated in towns throughout the whole territory of Poland. Soil samples were collected from a depth of 0.0–0.2 m within administrative boundaries of 334 towns of various sizes. Sampling density ranged from 1 sample/5–6 km2to 1 sample/0.06 km2and the weight of each sample was about 1000 g. Mercury content was measured using a cold vapour atomic absorption spectrometry (CV-AAS) method.
Mercury enrichment in topsoil in selected towns of Poland is presented in the form of geochemical dot map, differ-entiating the mercury enrichment value by the dot size. The geochemical background and extent and intensity of anomalies in non built-up areas are presented in the form of contour map.
Detailed maps of mercury distribution in topsoils were additionally compiled for some towns. The study shows that the mercury content vary within wide limits, depending on both chemistry of parent rocks and intensity of urbanization and industrial and transportation activity. Generally, the mercury content in urban soils is two to four times higher than in open space around the towns. The highest mercury concentration (712 mg/kg) was found in soils in Poznañ. Anomalies were also recorded in soils in Jaworzno (36.15 mg/kg),Wroc³aw (6.60 mg/kg), £ódŸ (5.82 mg/kg), Gdañsk (5.50 mg/kg) and Legnica (5.13 mg/kg). Significant mercury concentrations are observed in soils of the Upper Silesian agglomeration, in Bytom, Chorzów, Katowice, Siemianowice, Œwiêtoch³owice, Ruda Œl¹ska and Zabrze.
Keywords: topsoil, mercury, urban areas, Poland
Rtêæ nale¿y do pierwiastków rozproszonych w lito-sferze, gdzie jej zawartoœæ rzadko przekracza setne czê-œci mg/kg (Kabata-Pendias & Pendias 1999; Paulo & Strzelska-Smakowska, 2000; Steinnes, 1995; Alloway & Ayres, 1999). Wiêksze zawartoœci rtêci wystêpuj¹ w niektórych utworach organicznych i ilastych, w których pierwiastek ten jest wi¹zany przez krzemiany warstwo-we, siarczki, zwi¹zki organiczne oraz tlenki i wodoro-tlenki ¿elaza.
Zawartoœæ rtêci w glebach jest uwarunkowana jej obec-noœci¹ w ska³ach macierzystych oraz emisjami ze Ÿróde³ naturalnych – erupcji wulkanów, g³êbokich uskoków, nie-których z³ó¿ gazu ziemnego (Lubaœ, 1986; Wilhelm & Kir-chgessner, 2001) i antropogenicznych do atmosfery. Te ostatnie stanowi¹ oko³o 70–80% emisji atmosferycznych (Mason i in., 1994; Pacyna & Pacyna, 2001). W Polsce naj-wiêkszy udzia³ w emisji rtêci do atmosfery ma spalanie wêgli (ponad 60%). Emisje z produkcji cementu stanowi¹ 16,6%, a pozosta³e Ÿród³a to zu¿yte lampy rtêciowe, pro-dukcja chloru, hutnictwo ¿elaza i spaliny silników samo-chodowych (Szynkowska, 2010). Rtêæ z atmosfery gro-madzi siê w powierzchniowej warstwie gleb poprzez wi¹zanie z humusem, siark¹ i minera³ami ilastymi (De Vos & Tarvainen, 2006). Najbogatsze w ten pierwiastek (do 0,41 mg/kg) s¹ gleby organiczne (Kabata-Pendias & Pen-dias, 1999), podczas gdy przeciêtna zawartoœæ w glebach na œwiecie szacowana jest przez ró¿nych autorów w zakre-sie 0,02–0,15 mg/kg (Freedman, 1989; Reimann i in., 1998; Mihaljeviè, 1999). W powierzchniowej warstwie gleb obszarów niezabudowanych w Europie zawartoœæ rtê-ci wynosi 0,037 mg/kg (Salminen, 2005; De Vos & Tarva-inen, 2006).
Rtêæ jest uwa¿ana za jeden z najbardziej toksycznych pierwiastków w œrodowisku przyrodniczym nawet przy bardzo niskich stê¿eniach, ze wzglêdu na swoj¹ aktywnoœæ
chemiczn¹, biologiczn¹ i zmiennoœæ form wystêpowania (O'Neil, 1997; Kabata-Pendias & Pendias, 1999). Szcze-góln¹ rolê w œrodowisku glebowym odgrywaj¹ procesy metylacji rtêci (tworzenie kompleksów z grup¹ metylow¹ CH3) zachodz¹ce w obecnoœci substancji humusowych i z
udzia³em mikroorganizmów. Powstaj¹ce zwi¹zki s¹ ³atwo pobierane przez roœliny i bardzo toksyczne. Procesy reduk-cji rtêci do postaci metalicznej, odprowadzanej do atmos-fery, s¹ równie¿ u³atwiane przez bakterie. Koncentracjê rtêci w glebach umo¿liwia jej powinowactwo z siark¹, niska temperatura parowania oraz tworzenie zwi¹zków z materi¹ organiczn¹. Czêœæ zaadsorbowanej rtêci ulega parowaniu po zredukowaniu do formy elementarnej, dlate-go bardzo trudne do ustalenia jest t³o geochemiczne tedlate-go pierwiastka w glebach. W œrodowiskach kwaœnych rtêæ charakteryzuje siê wysok¹ mobilnoœci¹, zaœ bardzo nisk¹ w œrodowiskach neutralnych, alkalicznych i w warunkach redukcyjnych. Rtêæ w naturalnych warunkach tworzy sze-reg po³¹czeñ organicznych, które mog¹ migrowaæ do warstw wodonoœnych powoduj¹c ska¿enie (Dojlido, 1995), pomimo niewielkiej rozpuszczalnoœci wiêkszoœci soli rtêci w wodzie.
Najwa¿niejszym antropogenicznym Ÿród³em rtêci s¹ procesy wydobycia i wypra¿ania jej rud. W górnictwie z³ota i srebra od wieków stosuje siê techniki amalgamacji do ekstrakcji tych metali z rud, powoduj¹c zatrucie œrodo-wiska rtêci¹ (Nriagu i in., 1992; Callahan i in. 1994; Boja-kowska & Soko³owska, 2001). W rejonie górnictwa rtêci w Idrii (S³owenia) gleby zawieraj¹ do 107,6 mg/kg (Biester i in., 1996), a osady wodne rzeki Idrijcy do 1347 mg/kg rtêci (Gosar i in., 1996). Rtêæ dostaje siê do œrodowisk powierzch-niowych równie¿ w wyniku procesów hutnictwa metali nie-¿elaznych, gdy¿ koncentraty sfalerytowe i tetraedrytowe czêsto zawieraj¹ domieszki izomorficzne rtêci (Paulo & Strzelska-Smakowska, 2000). W ³upkach miedzionoœnych
1
z kopalni „Lubin” zawartoœæ rtêci na kontakcie z minerali-zacj¹ amalgamatami wynosi œrednio 61 mg/kg, a w stre-fach bogatych w amalgamaty z kopalni „Rudna” do 3000 mg/kg (Kucha & Mayer, 1996). W trakcie wytopu miedzi czêœæ rtêci uwalnia siê do atmosfery i jest zatrzymywana w glebach, tworz¹c wokó³ hut G³ogów i Legnica anomalie o koncentracjach 0,20–0,80 mg/kg rtêci (Lis i in., 1999).
Do znacz¹cych Ÿróde³ zanieczyszczenia œrodowiska przyrodniczego rtêci¹ nale¿y produkcja chloru i sody, w³ókien sztucznych, stosowanie i z³omowanie lamp rtêcio-wych, przyrz¹dów pomiarortêcio-wych, baterii i detonatorów (Paulo & Krzak, 1997). Zwi¹zki rtêci stosowane by³y przez wiele lat w rolnictwie do zapraw nasiennych i preparatów ochrony roœlin. Dostawa³y siê te¿ do gleb poprzez nawo¿e-nie œciekami komunalnymi oraz opadanawo¿e-nie py³ów ze spala-nia paliw kopalnych, przede wszystkim wêgli. W wêglu brunatnym Polski œredni¹ zawartoœæ rtêci oszacowano na 0,32 mg/kg (Bojakowska & Soko³owska, 2001), zaœ wêgiel kamienny zawiera œrednio 0,10–0,15 mg/kg rtêci (Lorenz & Grudziñski, 2007). Spalanie wêgla uwa¿ane jest za g³ówn¹ przyczynê emisji rtêci i innych metali do atmosfery (Lorenz & Grudziñski, 2007; Pacyna & Pacyna, 2001; Klojzy-Karczmarczyk & Mazurek, 2007). W otoczeniu ruchliwych ulic Ÿród³em rtêci jest spalanie paliw wytwa-rzanych z ropy naftowej, która mo¿e zawieraæ rtêæ (Klojzy-Karczmarczyk & Mazurek, 2008; Wilhelm & Kirchgessner, 2001).
Cel i metodyka
Przeprowadzone badania mia³y na celu ocenê stopnia zanieczyszczenia rtêci¹ powierzchniowej warstwy gleb w rejonach miejskich i przemys³owych w Polsce w porówna-niu z t³em geochemicznym okreœlonym w obszarach nie-zurbanizowanych.
Pobieranie próbek
Ocenê wzbogacenia gleb obszarów zurbanizowanych Polski w rtêæ wykonano na podstawie wyników analiz pró-bek pobranych w miastach na terenie ca³ej Polski w trakcie opracowywania „Atlasu geochemicznego Polski” (Lis & Pasieczna, 1995a), regionalnych atlasów geochemicznych (Lenartowicz, 2001; Lis, 1992; Lis & Pasieczna, 1995b,c, 1998a,b, 1999a, 2005; Tomassi-Morawiec i in., 1998; Pa-sieczna i in., 1996) oraz „Szczegó³owej mapy geochemicz-nej Górnego Œl¹ska (SMGGŒ) w skali 1 : 25 000” (Lis & Pasieczna, 1999b; Pasieczna, 2008a,b).
Gêstoœæ opróbowania wynosi³a: 1 próbka/5–6 km2w mniejszych miastach, 1 próbka/1 km2(Czêstochowa, Gdañsk, Gdynia, £ódŸ, Kraków, Poznañ, Szczecin, Wroc³aw i Warszawa), 1 próbka/0,25 km2
w Wa³brzychu i 1 prób-ka/0,06 km2
przy opracowaniu SMGGŒ.
Opróbowanie gleb we wszystkich miastach przeprowa-dzono stosuj¹c jednakowy sprzêt i system pobierania pró-bek. Masa ka¿dej z próbek wynosi³a oko³o 1000 g; pobierano je z parków, skwerów miejskich, trawników przyulicznych i osiedlowych, ogródków przydomowych i dzia³kowych, nieu¿ytków oraz terenów zak³adów prze-mys³owych.
Analizy chemiczne
Analizy chemiczne wykonano w laboratorium
Pañstwowego Instytutu Geologicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego w Warszawie.
Próbki gleb by³y suszone w temperaturze pokojowej i przesiewane przez sita nylonowe o oczkach 2 mm. Ozna-czenia rtêci w wiêkszoœci gleb miejskich i w glebach z obszarów niezabudowanych Polski wykonano po minerali-zacji w kwasie solnym (HCl 1:4) metod¹ absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik¹ zimnych par (CV-AAS) z u¿yciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przep³ywowym FIAS-100. Gleby rozk³adano w temperatu-rze 90o, w ci¹gu 1 godziny. T¹ sam¹ metod¹ (ale po roztwo-rzeniu w wodzie królewskiej) analizowano zawartoœæ rtêci w badaniach szczegó³owych gleb aglomeracji gdañskiej, górnoœl¹skiej, Legnicy i G³ogowa. Metodê roztwarzania w wodzie królewskiej wprowadzono w celu mo¿liwoœci po-równywania wyników badañ krajowych z analizami pró-bek gleb Europy (Salminen, 2005). Oceniaj¹c zawartoœæ rtêci w badanych glebach nale¿y zaznaczyæ, ¿e efektyw-noœæ mineralizacji w kwasie solnym w porównaniu z roz-k³adem w wodzie królewskiej i/lub oznaczeniami za po-moc¹ analizatora rtêci AMA 254 wynosi 35–77% (w zale-¿noœci od sk³adu chemicznego matrycy) (Górecka i in., 1996, 2003; Jaklewicz i in., 1995).
Poprawnoœæ wykonywanych oznaczeñ sprawdzano poprzez analizê próbek podwójnych (oko³o 3% ogólnej liczby próbek), analizê materia³ów odniesienia z atesto-wan¹ zawartoœci¹ rtêci (2,5% ogólnej liczby próbek) oraz
analizê wewnêtrznych próbek kontrolnych
potwier-dzaj¹cych prawid³owe wykonywanie pomiarów instru-mentalnych (10% ogólnej liczby próbek). Niepewnoœæ rozszerzona metody nie przekracza 25%.
Prezentacja wyników
Do oceny stopnia zanieczyszczenia gleb (czy innych elementów œrodowiska) konieczna jest znajomoœæ natural-nych zawartoœci pierwiastków – t³a geochemicznego (nazywanego te¿ poziomem odniesienia, poziomem refe-rencyjnym, zawartoœci¹ naturaln¹, zawartoœci¹ z czasów preindustrialnych). T³o geochemiczne okreœla zakres zawartoœci pierwiastka, charakterystyczny dla danej struk-tury geologicznej, regionu, prowincji, kraju. Cechuje siê zmiennoœci¹ regionaln¹ (wynikaj¹c¹ ze zró¿nicowanej litologii pod³o¿a, klimatu) i czasow¹, spowodowanymi migracj¹ sk³adników w obrêbie danego medium, jak rów-nie¿ miêdzy poszczególnymi elementami œrodowiska. Poza doln¹ i górn¹ granic¹ wartoœci t³a mieszcz¹ siê ano-malie (ujemne i dodatnie). Zazwyczaj t³o geochemiczne jest wyra¿ane jako pojedyncza wartoœæ (najczêœciej media-na, rzadziej œrednia geometryczna), do ustalenia której metodami statystycznymi konieczne jest dysponowanie reprezentatywnymi zbiorami danych oraz znajomoœæ cha-rakteru rozk³adu wyników oznaczeñ (Lis & Pasieczna, 2001; Matschullat i in., 2000; Salminen & Gregorauskiene, 2000).
Ocenê wzbogacenia gleb miejskich w rtêæ przeprowa-dzono w próbkach gleb miejskich i próbkach z obszarów niezabudowanych kraju po ich mineralizacji w kwasie
sol-nym (HCl 1:4). T³o geochemiczne rtêci w glebach Polski wyznaczono na podstawie analiz 6522 próbek z obszarów niezabudowanych w ca³ym kraju (Pasieczna, 2003). Zbiór danych podzielono na podzbiory uwzglêdniaj¹ce odmien-ne prowincje geochemiczodmien-ne kraju (Lis & Pasieczna, 1998c) i dla ka¿dego z nich wyliczono t³o geochemiczne (tab. 1). Jako miarê wartoœci t³a w poszczególnych regionach – pro-wincjach geochemicznych, zgodnie z propozycjami klasy-fikacji stosowanymi dla mapy geochemicznej œwiata (Darnley i in., 1995), przyjêto wartoœæ median. Uwzglêd-niono dwie prowincje po³udniowe – Karpaty, Sudety i ich przedgórza, oraz oddzielnie Górny Œl¹sk (ze wzglêdu na jego specyfikê litologiczno-z³o¿ow¹), zaœ pozosta³¹ czêœæ Polski zaliczono do prowincji pó³nocnej Ni¿u Polskiego. Dla ka¿dej z prowincji obliczono wartoœci œrednich geome-trycznych i median (tab. 1).
Badane próbki gleb miejskich przypisano do wydzielo-nych prowincji geochemiczwydzielo-nych kraju, a wskaŸniki ich wzbogacenia w rtêæ obliczano dla poszczególnych miast wed³ug wzoru:
W = m/mr gdzie:
W – wskaŸnik wzbogacenia;
m РwartoϾ mediany dla danego miasta;
mr – wartoœæ t³a geochemicznego regionu (prowincji), wyra¿ona jako mediana.
Zmiennoœæ wskaŸników wzbogacenia przedstawiono na schematycznym podk³adzie topograficznym w postaci punktowej mapy geochemicznej dla 139 miast kraju (ryc. 1) po³¹czonej z izoliniow¹ map¹ t³a geochemicznego. Dla wybranych aglomeracji opracowano izoliniowe (ryc. 2 i 3) mapy geochemiczne na uproszczonych podk³adach topo-graficznych.
Zmiennoœæ zawartoœci rtêci w powierzchniowej war-stwie gleb w badanych miastach zamieszczono w tabeli 2.
Wyniki i dyskusja
Na przewa¿aj¹cym obszarze Polski zawartoœæ rtêci w powierzchniowej warstwie gleb z obszarów niezabudowa-nych nie przekracza 0,05 mg/kg (ryc. 1). Regionalne zwiê-kszenia t³a geochemicznego (0,06–0,10 mg/kg) wystêpuj¹ miêdzy dolinami Wis³y i Sanu, na ¯u³awach i w rejonach mineralizacji rtêciowej w ska³ach pod³o¿a w Sudetach. Zawartoœci o charakterze lokalnych anomalii geochemicz-nych na Ni¿u Polskim (w rejonie Szczecina, Gorzowa Wielkopolskiego, W³oc³awka, Siedlec, Czêstochowy, Mielca) zwi¹zane s¹ z dzia³alnoœci¹ ró¿nych ga³êzi prze-mys³u i spalaniem paliw kopalnych. Powa¿nym Ÿród³em zanieczyszczeñ jest przemys³ w³ókienniczy (stosuj¹cy rtêæ jako katalizator w produkcji w³ókien sztucznych), che-miczny, maszynowy i elektrotechniczny.
Wartoœci median rtêci w ró¿nych regionach Polski zmieniaj¹ siê od <0,05 mg/kg na Ni¿u Polskim do 0,07 mg/kg w glebach Górnego Œl¹ska (tab. 1). Dok³adniejsze wyznaczenia t³a geochemicznego rtêci w glebach Polski by³o niemo¿liwe ze wzglêdu na granicê oznaczalnoœci w stosowanej metodzie analitycznej. Wartoœæ mediany obli-czona na podstawie analiz gleb Polski wykonanych w kil-kudziesiêciu próbkach analizatorem Altec AMA 254 (Salminen, 2005) wynosi 0,017 mg/kg (tab. 1).
WskaŸniki wzbogacenia gleb w rtêæ dla 74,2% miast (ryc. 1) s¹ mniejsze od 2, wskazuj¹c na zawartoœci w nich rtêci zbli¿one do t³a geochemicznego. Najwiêksze wspó³-czynniki wzbogacenia gleb w rtêæ (powy¿ej 4) dotycz¹ tyl-ko 5% miast.
Na Ni¿u Polskim do miast o najwiêkszych wspó³czyn-nikach wzbogacenia gleb w rtêæ nale¿¹ miêdzy innymi: Dêblin, Radomsko, Leszno, Police, Koszalin, Trójmiasto i miasta aglomeracji ³ódzkiej – Ozorków, Zgierz, Pabianice, £ódŸ (Fig. 1). Stwierdzone anomalie w niektórych miastach kontynuuj¹ siê do g³êbokoœci 0,4–0,6 m, a zanieczyszcze-nia maj¹ charakter antropogeniczny (Pasieczna, 2003).
Gleby Soils Liczba próbek Number of samples Parametry Parameters Hg [mg/kg] Gleby z obszarów niezabudowanych 0,0–0,2 m (rozk³ad w HCl 1:4)*
Soils (0.0–0.2 m) in non-built-up areas (digestion with HCl 1:4) Gleby ogó³em
All soils 6522 ab 0,050,05
Gleby Ni¿u Polskiego
Polish Lowland soils 4945 ab <0,05<0,05
Gleby Karpat, Sudetów i ich przedgórzy
Carpathians, Sudetes and their foredeeps soils 764 ab 0,050,05
Gleby Górnego Œl¹ska
Upper Silesia soils 813 ab 0,080,07
Gleby z obszarów niezabudowanych 0,00–0,25 m**
Soils (0.00–0.25 m) in non-built-up areas Gleby Polski
Soils of Poland 58 b 0,017
Gleby Europy
Soils of Europe 833 b 0,037
Tab. 1. T³o geochemiczne rtêci w powierzchniowej warstwie gleb Polski i Europy Table 1. Geochemical background of topsoils in Poland and Europe
*
Wzbogacenie gleb Dêblina w rtêæ mo¿na wi¹zaæ z dzia³alnoœci¹ du¿ego wêz³a kolejowego, wojskowego por-tu lotniczego i lotniczych zak³adów remontowych.
Dodat-kowym Ÿród³em zanieczyszczeñ jest wieloletnie
wykorzystywanie pozosta³oœci fortyfikacji twierdzy Dêblin jako nielegalnych wysypisk odpadów. Po³o¿enie miasta na namu³ach organicznych i madach tarasów zalewowych Wis³y stwarza dogodne warunki kumulacji metali.
ród³em zanieczyszczenia rtêci¹ gleb w Radomsku mog¹ byæ zak³ady przemys³u metalowego i maszynowego, a w Lesznie – produkcja œrodków chemicznych i maszyn.
W Policach anomalia rtêci wystêpuje w glebach utwo-rzonych na torfach i namu³ach, a jej Ÿród³em s¹ przypusz-czalnie wody i osady Odry nios¹ce zanieczyszczenia z po³udnia kraju.
W Koszalinie przewa¿a przemys³ elektromaszynowy i drzewny. ród³em lokalnych zanieczyszczeñ gleb rtêci¹ mo¿e byæ stosowanie preparatów rtêciowych do impregna-cji drewna.
Na terenie Trójmiasta zanieczyszczenie metalami (w tym rtêci¹) spowodowane jest emisjami z zak³adów energetyki,
zespo³u portów, Rafinerii Gdañskiej i Gdañskich Zak³adów Nawozów Fosforowych.
Anomalie rtêci w miastach aglo-meracji ³ódzkiej wi¹¿¹ siê ze zrzuta-mi œcieków z zak³adów przemys³u farmaceutycznego (Polfa) oraz pro-dukcj¹ w³ókien sztucznych i barwni-ków.
Wzbogacenie gleb miejskich w rtêæ zaznacza siê najwyraŸniej na Dolnym Œl¹sku. Najwiêksze stê¿e-nie rtêci w glebach wystêpuje w Szczawnie Zdroju (0,10–0,56 mg/kg; W=10), Boguszowie Gorcach (0,09– 0,50 mg/kg; W=7,2) i Wa³brzychu (<0,05–3,22 mg/kg; W=6) i zwi¹zane jest prawdopodobnie z przejawami mineralizacji rtêciowej w ska³ach
macierzystych w tym regionie.
Wyst¹pienia cynobru, rtêci rodzimej oraz rtêcionoœnego tetraedrytu znane s¹ zarówno z pok³adów wêgla, jak i stref mineralizacji barytowo-krusz-cowej w rejonie Wa³brzycha i Bogu-szowa (Kwieciñska, 1968; Lis & Sylwestrzak, 1986), a w glebach okolic Wa³brzycha wystêpuje ano-malia 0,10–3,12 mg/kg rtêci (Pasie-czna i in., 1996), zwi¹zana z rozpra-szaniem py³ów podczas spalania du¿ych iloœci wêgla z przerostami minera³ów rtêci oraz odciekami z wielu ha³d ska³ p³onnych.
Gleby Legnicy (<0,05–5,13 mg/kg) wykazuj¹ kilkakrotne wzbogacenie w rtêæ, której Ÿród³em jest hutnictwo miedzi. Prawie 10-krotne wzbogace-nie gleb w rtêæ, w porównaniu do t³a geochemicznego w bezpoœrednim s¹siedztwie Huty Mie-dzi „Legnica”, potwierdzaj¹ badania Medyñskiej i in. (2010). W wykorzystywanych rudach miedzi zawartoœæ rtêci waha siê od 0,018 do 61,3 mg/kg (Bojakowska & Soko³owska, 2001). Uwalnianie rtêci nastêpuje podczas wielu etapów produkcji hutniczej, a szczególnie podczas wytwarzania kwasu siarkowego. Czêœæ rtêci przechodzi w niemobilny selenek.
Od trzech do szeœciu razy przekroczona jest wartoœæ t³a geochemicznego rtêci w glebach niektórych miast regionu œl¹sko-krakowskiego: Chorzowa, Chrzanowa, Jaworzna, Olkusza, Trzebini, Œwiêtoch³owic i Siemianowic Œl¹skich (ryc. 1). W miastach tego regionu Ÿród³a wzbogacenia gleb w rtêæ dopatrywaæ siê mo¿na przede wszystkim w eksploa-tacji i przeróbce rud cynkowo-o³owiowych, hutnictwie metali, spalaniu na szerok¹ skalê wêgla kamiennego w licznych elektrociep³owniach i elektrowniach (Bojakow-ska & Szczêœniak, 1993) oraz jej wyp³ukiwaniu z ha³d, jak równie¿ w dzia³alnoœci przemys³u chemicznego, tekstylnego i innych. Zawartoœæ rtêci w wêglu z niektórych kopalñ gór-noœl¹skich dochodzi do 0,76 mg/kg, a w towarzysz¹cych im ska³ach p³onnych – do 0,82 mg/kg (Bojakowska & WROC£AW Brzeg Bielawa WA£BRZYCH ŒWIDNICA JELENIA GÓRA BIELSKO-BIA£A ¯ywiec Zakopane Nowy Targ WODZIS£AW ŒL¥SKI JASTRZÊBIE ZDRÓJ ¯ORY RYBNIK KÊDZIERZYN--KOLE KATOWICE SOSNOWIEC Olkusz KRAKÓW Rabka NOWY S¥CZ Bochnia TARNÓW Jas³o PRZEMYŒL Jaros³aw RZESZÓW £añcut Dêbica MIELEC TARNOBRZEG STALOWAWOLA
KIELCE SKAR¯YSKO -- KAMIENNA OSTROWIEC ŒWIÊT. Hrubieszów ZAMOŒÆ Krasnystaw CHE£M LUBLIN RADOM PU£AWY Dêblin BIA£A PODLASKA SIEDLCE Otwock Józefów Piaseczno PRUSZKÓW WARSZAWA Marki Wo³omin T³uszcz PIOTRKÓW TRYB. TOMASZÓW MAZ. Nowy Dwór Mazowiecki Skierniewice KUTNO Ozorków ZGIERZ £ÓD PABIANICE Zduñska Wola Sieradz OSTRÓW WLKP. KALISZ KONIN Wrzeœnia POZNAÑ LESZNO Brzeg Dolny LEGNICA Boles³awiec LUBIN Polkowice G£OGÓW ¯agañ ZIELONA GÓRA GORZÓW WLKP. PI£A P£OCK W£OC£AWEK INOWROC£AW BYDGOSZCZ TORUÑ GRUDZI¥DZ M³awa OSTRO£ÊKA £OM¯A BIA£YSTOK Czarna Bia³ostocka E³K OLSZTYN ELBL¥G GDAÑSK GDYNIA S£UPSK KOSZALIN SZCZECIN Police Œwinoujœcie RADOMSKO OPOLE CZÊSTOCHOWA Lubliniec Krapkowice Strzelce Opolskie Udzia³ miast Share of towns 0 30 60 km % W 5,0 4,3 16,5 21,6 52,6 3–4 2–3 1–2 WskaŸnik wzbogacenia Enrichment indicator 95 97 90 75 50 100 0 <0,05 min. 0,05 0,06 0,08 0,11 0,13 7,55 max. mg/kg Percentyl Percentile
T³o geochemiczne gleb terenów niezabudowanych
Geochemical background of soils in non-built-up areas
n = 6522
<1 >4
POZNAÑ > 500 000
Police < 50 000 mieszkañcówresidents mieszkañców residents mieszkañców residents mieszkañców residents KONIN 50 000–100 000 LUBLIN 100 000–500 000
Ryc. 1. Wzbogacenie w rtêæ gleb miejskich w stosunku do t³a geochemicznego Fig. 1. Enrichment of urban soils with mercury in relation to geochemical background
Soko³owska, 2001), zaœ spalanie paliw kopalnych uwalnia a¿ 69% rtêci antropogenicznej (Pacyna & Pacyna, 2001; Szpadt, 1994).
WyraŸne wzbogacenie gleb w rtêæ zanotowano w mia-stach po³o¿onych w Karpatach i na ich przedpolu (Rabka, Nowy Targ, Zakopane, Tarnów, Rzeszów, £añcut, Jaros³aw, Przemyœl), gdzie na naturalnie zwiêkszone t³o geoche-miczne nak³adaj¹ siê emisje ze Ÿróde³ antropogenicznych. G³ównym Ÿród³em zanieczyszczenia rtêci¹ s¹ prawdopo-dobnie emisje zwi¹zane z procesami spalania paliw kopal-nych, w których jej zawartoœæ jest czêsto podwy¿szona (Bojakowska & Szczêœniak, 1993; Bojakowska & Soko-³owska, 2001; Klojzy-Karczmarczyk & Mazurek, 2008). Po³o¿enie Rabki, Nowego Targu i Zakopanego w s³abo przewietrzanych kotlinach skutkuje przekroczeniem norm py³u zawieszonego i spalin zawieraj¹cych metale.
W Rzeszowie, Jaros³awiu i Przemyœlu zanieczyszcze-nie gleb rtêci¹ pochodzi g³ówzanieczyszcze-nie ze spalania paliw. W Rze-szowie rtêæ stwierdzono w granicach <0,05–0,10 mg/kg. Od kilku lat stwierdzane s¹ tu przekroczone normy zanieczy-szczenia powietrza pochodz¹ce zarówno z przemys³owej czêœci miasta (g³ównie z firmy EKO-TOP, która zajmuje siê utylizacj¹ elektroœmieci), jak i ze spalania folii, plasti-ków, styropianu i innych odpadów w piecach centralnego ogrzewania (Rzeszów..., 2010)
Znaczn¹ zawartoœci¹ rtêci charakteryzuj¹ siê gleby Tarnowa (do 3,76 mg/kg), gdzie zanieczyszczenie zwi¹zane
jest prawdopodobnie z wieloletni¹ dzia³alnoœci¹ przemys³u chemicznego oraz zak³adów produkcji plastików.
Antropogenicznie zanieczyszczone rtêci¹ (jak równie¿ chromem) s¹ gleby aluwialne Warty w Zawierciu; w okolicy huty „Zawiercie” zawartoœæ rtêci dochodzi do 2,46 mg/kg.
Kolejnym miastem, gdzie wystêpuje punktowa anoma-lia rtêci, jest Kutno (0,95 mg/kg), a zanieczyszczenie mo¿na wi¹zaæ z dzia³alnoœci¹ zak³adów przemys³u farma-ceutycznego.
W glebach w Bia³ymstoku stwierdzono zawartoœæ rtêci w granicach <0,05–0,92 mg/kg. Punktowa anomalia (przy-puszczalnie wywo³ana zrzutem œcieków komunalnych i przemys³owych) wystêpuje w glebach tarasu zalewowego rzeki Bia³ej, której dolinê wype³niaj¹ piaski, namu³y i torfy (Kmieciak, 2000), stwarzaj¹ce dogodne œrodowisko aku-mulacji metali.
W glebach Gorzowa Wielkopolskiego rtêæ stwierdzono w granicach <0,05–0,08 mg/kg. Gleby wzbogacone w ten pierwiastek (do 0,15 mg/kg) wystêpuj¹ jedynie w rejonie ujœcia K³odawki do Warty. Zawieraj¹ one równie¿ znaczne iloœci miedzi, cynku i o³owiu. Potencjalnymi Ÿród³ami zanie-czyszczenia s¹ zak³ady w³ókiennicze i elektrociep³ownia, których œcieki w ca³oœci s¹ odprowadzane do wód Warty (Damczyk i in., 2000).
W Kielcach do najbardziej wzbogaconych w rtêæ (0,12–0,18 mg/kg) nale¿¹ gleby dzielnicy Bia³ogon w rejonie osadników nieczynnej obecnie huty miedzi i o³owiu, dzia³aj¹cej do pocz¹tku XX w. W innych czêœciach miasta
Hg
75 90 95 97 0,10 0,20 0,24 0,29 Percentyl Percentile 36,15 max. mg/kg 100 0 50 0,05 <0,05 min. n = 863 0 3,5 7 kmRyc. 2. Rtêæ w glebach aglomeracji górnoœl¹skiej Fig. 2. Mercury in soils of Upper Silesian Agglomeration
Miasto Town Liczba próbek Number of samples Hg [mg/kg] Zakres/Range Miasto Town Liczba próbek Number of samples Hg [mg/kg] Zakres/Range Aleksandrów £ódzki n = 64 <0,05–0,10 Piaseczno n = 4 <0,05–0,07
Bêdzin n = 130 <0,05–0,85 Piekary Œl¹skie n = 9 <0,05–0,24
Bia³a Podlaska n = 4 0,05–0,06 Pi³a n = 5 <0,05–0,24
Bia³ystok n = 10 <0,05–0,92 Piotrków Trybunalski n = 3 <0,05–0,07
Bielawa n = 4 <0,05–0,10 P³ock n = 5 <0,05
Bielsko-Bia³a n = 10 <0,05–0,54 Police n = 35 0,06–0,38
Bochnia n = 10 0,08–0,10 Polkowice n = 58 <0,05–0,70
Boguszów Gorce n = 80 0,09–0,50 Poznañ n = 450 <0,05–712
Bukowno n = 54 <0,05–1,52 Pruszków n = 5 <0,05–0,08 Bydgoszcz n = 20 <0,05–0,58 Przemyœl n = 3 0,13–0,22 Bytom n = 17 <0,05–0,84 Pszczyna n = 5 <0,05–0,11 Chorzów n = 8 0,18–0,31 Pu³awy n = 3 <0,05–0,05 Chrzanów n = 272 0,07–0,43 Pyskowice n = 3 <0,05–0,07 Czêstochowa n = 156 <0,05–1,91 Rabka n = 3 0,05–0,08
D¹browa Górnicza n = 261 <0,05–7,20 Radom n = 7 <0,05–0,14
Dêblin n = 3 0,07–0,52 Radomsko n = 3 0,06–0,21
Elbl¹g n = 40 0,05–0,30 Ruda Œl¹ska n = 13 0,08–1,15
Gdañsk n = 284 <0,05–5,50 Rybnik n = 20 <0,05–0,15
Gdynia n = 208 0,06–0,30 Rzeszów n = 5 0,06–0,10
Gliwice n = 25 <0,05–0,28 Siechnice n = 9 0,12–0,30
G³ogów n = 60 <0,05–2,85 Siedlce n = 4 0,06–0,09
Gorzów Wielkopolski n = 6 <0,05–0,15 Siemianowice Œl¹skie n = 5 0,12–0,32
Grudzi¹dz n = 4 <0,05–0,07 Sieradz n = 4 <0,05–0,07 Hrubieszów n = 3 0,05–0,44 Skar¿ysko-Kamienna n = 3 <0,05 Inowroc³aw n = 5 <0,05–0,11 Skawina n = 16 <0,05–0,10 Jaworzno n = 504 <0,05–36,15 Skierniewice n = 3 <0,05–0,08 Katowice n = 1020 0,08–7,55 S³upsk n = 4 0,05–0,08 Kêdzierzyn-KoŸle n = 15 <0,05–0,27 Sosnowiec n = 889 <0,05–12,85
Kielce n = 9 <0,05–0,12 Stalowa Wola n = 3 0,05–0,08
Knurów n = 6 <0,05–0,07 Strzelce Opolskie n = 4 <0,5
Konin n = 3 <0,05–0,14 Swarzêdz n = 25 <0,05–0,14 Koszalin n = 5 0,05–0,12 Szczawno Zdrój n = 3 0,10–0,56 Kraków n = 494 <0,05–1,38 Szczecin n = 230 <0,05–1,31 Krosno n = 4 <0,05–0,40 Œwidnica n = 4 0,05–0,21 Kutno n = 4 <0,05–0,95 Œwiebodzice n = 42 0,09–0,50 Legnica n = 70 <0,05–5,13 Œwiêtoch³owice n = 4 0,21–0,52 Libi¹¿ n = 272 <0,05–0,13 Œwinoujœcie n = 12 <0,05–0,13 Lubin n = 106 <0,05–0,33 Tarnobrzeg n = 3 0,06–0,08
Lublin n = 9 <0,05–0,11 Tarnowskie Góry n = 11 <0,05–0,30
Lubliniec n = 6 <0,05–0,09 Tarnów n = 8 0,07–3,76
£añcut n = 3 0,08–0,16 Tczew n = 40 <0,05–0,16
£azy n = 5 <0,05–0,12 Toruñ n = 11 0,03–0,22
£ódŸ n = 464 <0,05–5,82 Trzebinia n = 230 <0,05–66,50
Malbork n = 48 0,08–0,33 Tychy n = 18 <0,05–0,12
Miasteczko Œl¹skie n = 5 <0,05–0,06 Wa³brzych n = 410 <0,05–3,22
Mielec n = 4 0,05–0,09 Warszawa n = 437 <0,05–10,78
Mys³owice n = 600 0,14–3,30 Wieliczka n = 7 <0,05–0,06
Niepo³omice n = 9 0,05–0,50 W³oc³awek n = 4 0,06–0,14
Nowy S¹cz n = 4 0,07–0,15 Wodzis³aw Œl¹ski n = 10 <0,05–0,09
Nowy Targ n = 3 0,06–0,16 Wroc³aw n = 330 <0,05–6,60
Olkusz n = 285 <0,05–3,80 Zabrze n = 17 <0,05–0,63
Olsztyn n = 6 0,05–0,09 Zakopane n = 4 0,06–0,18
Opole n = 8 <0,05–0,07 Zawiercie n = 9 <0,05–2,46
Ostro³êka n = 7 <0,05 Zduñska Wola n = 4 0,05–0,09
Ostrowiec Œwiêtokrzyski n = 6 <0,05–0,06 Zgierz n = 143 <0,05–0,56 Ostrów Wielkopolski n = 6 <0,05–0,05 Zielona Góra n = 4 <0,05–0,07
Oœwiêcim n = 4 0,08–0,42 Z³otoryja n = 25 0,05–0,73
Otwock n = 4 <0,05 ¯agañ n = 4 <0,05–0,20
Pabianice n = 160 0,06–0,20 ¯ywiec n = 8 <0,05–0,13
Tab. 2. Zawartoœæ rtêci w powierzchniowej warstwie gleb w wybranych miastach Polski Table 2. Mercury in urban topsoils in selected towns of Poland
oznaczono jej zawartoœæ w granicach t³a geochemicznego (<0,05 mg/kg). W glebach w Bia³ogonie wystêpuj¹ rów-nie¿ anomalie o³owiu – do 3800 mg/kg (Lenartowicz, 1994).
W wiêkszoœci badanych gleb w Lublinie stwierdzono <0,05 mg/kg rtêci. Nieco wzbogacone (do 0,14 mg/kg) s¹ tylko gleby aluwialne w dolinie Bystrzycy w s¹siedztwie kompleksu przemys³owego.
W glebach Olsztyna i Opola rtêæ wystêpuje w iloœci zbli¿onej do t³a geochemicznego. W niektórych rejonach w Opolu zaobserwowano wzbogacenie w rtêæ (do 0,50 mg/kg) gleb aluwialnych, co wi¹¿e siê przypuszczalnie z zanie-czyszczeniem wód i aluwiów Odry i jej dop³ywów przez œcieki zrzucane do rzeki nawet doœæ daleko od miasta.
W niektórych miastach mo¿liwa by³a bardziej szczegó-³owa ocena zawartoœci rtêci w glebach z uwagi na badania przeprowadzone w skali regionalnej 1 : 200 000 (z gêsto-œci¹ opróbowania 1 próbka/4 km2 dla regionu œl¹sko-kra-kowskiego), w skali 1 : 100 000 (z gêstoœci¹ opróbowania 1 próbka/1 km2
dla Warszawy, £odzi, Szczecina, Gdañska, Krakowa, Wroc³awia i Poznania), skali pó³szczegó³owej 1 : 50 000 (z gêstoœci¹ opróbowania 1 próbka/0,25 km2dla Wa³brzycha) lub skali szczegó³owej 1 : 25 000 (z gêstoœci¹ opróbowania 1 próbka/0,06 km2dla wybranych miast aglo-meracji œl¹skiej).
Region œl¹sko-krakowski
Aglomeracja górnoœl¹ska to najgêœciej zaludniony i najbardziej uprzemys³owiony okrêg w Polsce. Ska³ami macierzystymi gleb s¹ zarówno utwory karbonu i triasu, jak i m³odszych formacji (Kotlicka & Kotlicki, 1979; Kaziuk & Lewandowski, 1980), a czynniki oddzia³uj¹ce na kumulacjê w nich pierwiastków nale¿¹ do geologicznych (wychodnie formacji skalnych, bariery geochemiczne) i antropogenicznych (zrzuty wód kopalnianych i œcieków, ha³dy odpadów pogórniczych i przeróbczych, spalanie wêgla, hutnictwo ¿elaza i metali nie¿elaznych).
Wydobywanie kruszców z licznych p³ytkich kopalñ oraz prymitywna technologia wytopu metali z rud, prowa-dzona szczególnie intensywnie od XVI do XIX w. (Molen-da, 1960; Pazdur & Pietraszek, 1961; Grzechnik, 1978), spowodowa³y rozproszenie odpadów poprodukcyjnych wokó³ wyrobisk i sk³adowisk odpadów oraz ci¹g³¹ migra-cjê metali do gleb i wód, trwaj¹c¹ do chwili obecnej (Lis & Przenios³o, 1999).
Istniej¹ce do dziœ zanieczyszczenie œrodowiska metala-mi (w tym rtêci¹) w znacznym stopniu spowodowane jest dzia³alnoœci¹ przemys³u hutniczego w XIX i XX w. W tym okresie w Sosnowcu dzia³a³y 2 huty cynku oraz fabryka bieli cynkowej. Huty cynku czynne by³y te¿ na terenie D¹browy Górniczej, w Bêdzinie i w Mys³owicach (Degen-hardt, 1870; Falecki, 2010; Szafraniec, 1996). Hutnictwo ¿elaza prowadzone by³o w kilku zak³adach (Huta Bankowa w D¹browie Górniczej, huta Katarzyna, Puszkin i Huta Cedler w Sosnowcu (Historia..., 2008; Przemys³..., 2008). Wspó³czeœnie na terenie aglomeracji górnoœl¹skiej dzia³aj¹ zarówno zak³ady produkuj¹ce surowce cynku i o³owiu (Smakowski & Lewicka, 1999), jak i kilkanaœcie obiektów przemys³u ¿elaza i stali, które odprowadzaj¹ odpady na wysypiska i wylewiska (Królikowski i in., 1992;
Jarzêbski, 1997). Najwiêksze huty ¿elaza zlokalizowane s¹ w D¹browie Górniczej (ArcelorMittal), w £aziskach Gór-nych (£aziska), w Rudzie Œl¹skiej (Pokój), w Katowicach (Ferrum), w Chorzowie (Huta Królewska), w Gliwicach (£abêdy), w D¹browie Górniczej (Bankowa i Cedler) oraz w Sosnowcu (Buczek). Do niedawna ogromne ska¿enia œrodowiska powodowa³y huty cynku w Miasteczku Œl¹skim, Szopienicach i Œwiêtoch³owicach oraz walcow-nia cynku Bêdzin.
Wydobyciu wêgla kamiennego w kilkudziesiêciu kopalniach towarzyszy powstawanie sk³adowisk ska³ p³onnych, na których utlenianie pirytu prowadzi do zakwa-szenia i uruchamiania metali. Uci¹¿liwe dla otoczenia s¹ te¿ koksownie, elektrownie i elektrociep³ownie (ponad 30 zak³adów) – Ÿród³a emisji py³owych i gazowych. Do lat 80. XX w. liczne zak³ady produkuj¹ce sodê, chlor i PCV z sola-nek wykorzystywa³y ciek³e katody rtêciowe, staj¹c siê Ÿród³em ska¿enia œrodowiska. Szeroko stosowano rtêciowe barwniki, œrodki ochrony roœlin, farmaceutyki i urz¹dzenia elektroniczne. Powszechne jest nadal u¿ycie œwietlówek, manometrów i innych instrumentów pomiarowo-kontrol-nych, których z³om nie jest odpowiednio zabezpieczany (Paulo & Strzelska-Smakowska, 2000).
G³ównym czynnikiem powoduj¹cym zanieczyszczenie powierzchniowej warstwy gleb przez rtêæ (i inne metale) na obszarze aglomeracji s¹ opady py³ów pochodz¹ce z emisji przemys³owych (szczególnie z zak³adów produkcji metali nie¿elaznych) oraz obszary historycznego górnic-twa rud cynku, o³owiu i ¿elaza.
Anomaliê o zawartoœci rtêci przekraczaj¹cej (>0,40 mg/kg; maksymalnie 36,15 mg/kg) stwierdzono w dolinie potoku W¹wolnica w Jaworznie (ryc. 2), gdzie silnie zanieczyszczone gleby wystêpuj¹ na obszarze terenów fabrycznych i Centralnego Sk³adowiska Odpadów Za-k³adów Chemicznych Organika-Azot, które od ponad 60 lat s¹ producentem chemicznych œrodków ochrony roœlin. Po drugiej wojnie œwiatowej w procesach produkcyjnych tych zak³adów stosowano metodê elektrolizy rtêciowej (Proksa, 2008) i produkowano œrodki ochrony roœlin, zawieraj¹ce miêdzy innymi rtêæ, arsen i zwi¹zki chloroor-ganiczne.
W Oœwiêcimiu zawartoœci rtêci dochodz¹ do 0,42 mg/kg (tab. 2), co wi¹zaæ mo¿na z produkcj¹ chloru w Zak³adach Chemicznych Dwory i zlikwidowanym ju¿ przenikaniem œcieków do wód i gleb (Kasina & Czerwieniec, 1995).
Najsilniejsza anomalia rtêci (>0,24 mg/kg) zaznacza siê od Zabrza, poprzez Rudê Œl¹sk¹, Œwiêtoch³owice, Cho-rzów, Siemianowice Œl¹skie po Sosnowiec (ryc. 2). Tu stwierdzono znacznie podwy¿szone zawartoœci rtêci. Na przyk³ad w glebach Zabrza (<0,05–0,63 mg/kg), Rudy Œl¹skiej (0,08–1,15 mg/kg), Œwiêtoch³owic (0,21–0,52 mg/kg), Chorzowa (0,18–0,31 mg/kg), Siemianowic Œl¹skich (0,12– 0,32 mg/kg) i Sosnowca (<0,05–12,85 mg/kg). W Zabrzu najwiêksz¹ zawartoœæ rtêci odnotowano w rejonie by³ej huty Zabrze – 0,63 mg/kg w glebach aluwialnych na tara-sach Bytomki.
W Rudzie Œl¹skiej, w s¹siedztwie dworca kolejowego Ruda Chebzie, koncentracja rtêci osi¹ga 1,15 mg/kg. Do zanieczyszczonych w rtêæ nale¿¹ te¿ gleby w Bytomiu w pobli¿u hut Bobrek i Zygmunt oraz elektrociep³owni Szombierki (0,70–0,80 mg/kg). W Katowicach zawartoœci
rtêci do 0,60 mg/kg wystêpuj¹ w rejonie Huty Metali Nie-¿elaznych Szopienice, a w rejonie szybu Pu³aski KWK Wieczorek i w dzielnicy Bo¿e Dary przy KWK Murcki wystêpuj¹ anomalie o zawartoœci >1,60 mg/kg (maksymal-nie 7,60 mg/kg).
W Chrzanowie gleby aluwialne rozwiniête na tarasach rzeki Chech³o zawieraj¹ do 0,19 mg/kg rtêci. Anomalie te maj¹ charakter lokalny i wymagaj¹ bardziej szczegó³owe-go zbadania.
Na po³udniu Trzebini, na terenie Zak³adów Metalur-gicznych (w upad³oœci) i ha³dy ich odpadów, wystêpuje anomalia (>0,40 mg/kg rtêci; maksymalnie 66,50 mg/kg). Jej Ÿród³a mo¿na upatrywaæ w dzia³alnoœci tych zak³adów, w których w okresie powojennym prowadzono próbn¹ pro-dukcjê wielu metali, a degradacja gleb na tym terenie trwa od kilkuset lat. W 1890 r. zosta³a tu uruchomiona huta cyn-ku Jadwiga na miejscu starszej huty o³owiu (Cygorijni, 1970).
Kraków
Ska³ami macierzystymi gleb miasta s¹ g³ównie osady czwartorzêdu o ró¿nej genezie: utwory glacjalne, piaski i ¿wiry peryglacjalne, lessy i gliny lessopodobne oraz mu³ki, gliny i mady pokrywaj¹ce tarasy akumulacyjne Wis³y i jej dop³ywów (Ry³ko, 1995). Znaczny udzia³ maj¹ bardzo dobre gleby wytworzone z lessów oraz ¿yzne mady glinia-ste dna doliny Wis³y i jej dop³ywów (Trafas, 1999).
G³ównymi Ÿród³ami emisji zanieczyszczeñ s¹ Huta im. T. Sendzimira (HTS), elektrownie Skawina w Skawinie i Siersza w Trzebini, elektrociep³ownia w £êgu oraz zak³ady przemys³u chemicznego, farmaceutycznego, maszynowe-go, elektrotechnicznego i poligraficznemaszynowe-go, transport, ko-t³ownie lokalne i paleniska indywidualne. Na terenie mia-sta zlokalizowane s¹ cztery wysypiska odpadów prze-mys³owych, powoduj¹ce zanieczyszczenie wód gruntowych poprzez odcieki.
Zawartoœæ rtêci w glebach dzielnic peryferyjnych nie przekracza 0,05 mg/kg, a w dolinie Wis³y wzrasta do 0,06–0,11 mg/kg. W centrum miasta oraz w glebach rozwi-niêtych na osadach aluwialnych Wis³y jej zawartoœæ utrzy-muje siê powy¿ej 0,11 mg/kg (ryc. 2). Lokalizacja miejsc o najwiêkszych stê¿eniach rtêci wskazuje na jej pochodzenie antropogeniczne: œcieki, py³y z obiektów przemys³owych, preparaty rtêciowe stosowane w ochronie roœlin, spalanie wêgla w paleniskach domowych i paliw silników samo-chodowych. Maksymaln¹ zawartoœæ rtêci (1,38 mg/kg) stwierdzono w pobli¿u by³ych zak³adów sodowych oraz w dolinie Wis³y poni¿ej kana³ów odprowadzaj¹cych œcieki z HTS. W centrum miasta do najbardziej zanieczyszczo-nych nale¿¹ gleby w rejonie obiektów przemys³owych przy ul. Grzegórzeckiej (0,82 mg/kg), w okolicy Cmenta-rza Rakowickiego (0,77 mg/kg) oraz w dzielnicy Stradom (0,79 mg/kg). Zwiêkszone stê¿enia rtêci zanotowano te¿ w kompleksie ogródków dzia³kowych przy ulicy Do Przystani (0,50 mg/kg) i w okolicy Stawu P³aszowskiego (0,40 mg/kg).
Aglomeracja ³ódzka
£ódŸ wraz ze Zgierzem, Aleksandrowem £ódzkim, Konstantynowem £ódzkim i Pabianicami tworzy £ódzki
Okrêg Przemys³owy, w którego gospodarce znacz¹ce miejsce zajmuje przemys³ w³ókienniczy, poligrafia, elek-tronika, przemys³ elektromaszynowy, spo¿ywczy, che-miczny i techniki medycznej. Emisje py³ów pochodz¹ z zak³adów przemys³owych, energetyczno-ciep³owniczych, palenisk domowych i œrodków transportu. Œcieki miejskie i przemys³owe, charakterystyczne dla przemys³u chemicz-nego i tekstylchemicz-nego (zawieraj¹ce fenole, siarczki, siarczany, chlorki, fosforany i metale ciê¿kie), przyjmuje g³ównie Ner, a w mniejszym stopniu Bzura.
Wiêkszoœæ gleb £odzi i Zgierza charakteryzuje zawar-toœæ rtêci <0,10 mg/kg. W centrum i na po³udniu £odzi wystêpuje anomalia (>0,10 mg/kg), w której po³udniowym krañcu zawartoœæ rtêci osi¹ga 5,82 mg/kg. Punktowa ano-malia (z maksimum 0,66 mg/kg) zosta³a zanotowana w zachodniej czêœci miasta. Do silnie zanieczyszczonych rtê-ci¹ nale¿¹ gleby w pobli¿u zak³adów Stomil i dawnej firmy w³ókienniczej Poltex w £odzi, zawieraj¹ce odpowiednio 1,10 mg/kg i 1,66 i rtêci, oraz gleby aluwialne doliny Bzury w Zgierzu (do 0,56 mg/kg). W centrum £odzi i Zgierza wyraŸnie zaznaczaj¹ siê te¿ anomalie miedzi (>18 mg/kg), o³owiu (>30 mg/kg) i cynku (>100 mg/kg) o podobnym zasiêgu jak anomalie rtêci. Najsilniejsza kumulacja metali w glebach dzielnic centralnych wi¹¿e siê g³ównie z emisja-mi spalin silników samochodowych.
Gdañsk
W zachodniej czêœci miasta gleby rozwinê³y siê na plejstoceñskich utworach zlodowacenia pó³nocnopolskie-go. Obszar delty Wis³y pokrywaj¹ holoceñskie piaski, mu³ki i namu³y rzeczne bogate w materiê organiczn¹, a rejon Mierzei Wiœlanej buduj¹ i³y, piaski i ¿wiry pochodzenia morskiego.
Wiêkszoœæ zak³adów przemys³owych na terenie miasta posiada oczyszczalnie, które odprowadzaj¹ œcieki do Mar-twej Wis³y i basenów portowych.
Na zachodnich i wschodnich krañcach Gdañska zawar-toœæ rtêci nie przekracza 0,05 mg/kg (ryc. 4). W centrum czêste s¹ zawartoœci >0,07 mg/kg, a w rejonie wyspy Ostrów, Œródmieœcia i czêœci Wrzeszcza oraz na pograni-czu Zaspy i Przymorza stwierdzono anomalie o zawartoœci rtêci >0,12 mg/kg. Maksymalna zawartoœæ rtêci na obszarze anomalii wynosi 5,50 mg/kg. Na obrze¿ach terenu Gdañskich Zak³adów Nawozów Fosforowych zawartoœæ rtêci osi¹ga 3,61 mg/kg. Gleby te s¹ równie¿ znacznie zanie-czyszczone kadmem. W zanieczyszczeniu powietrza emi-sjami gazów i py³ów (w tym py³ów metalonoœnych) najwiêkszy udzia³ maj¹ elektrociep³ownie oraz rafineria. Przypuszczalnie rtêæ pochodzi w wiêkszoœci z tych emisji.
Legnica
Podstawowym Ÿród³em zanieczyszczenia gleb jest Huta Miedzi Legnica, wchodz¹ca w sk³ad kompleksu gór-niczo-hutniczego Legnicko-G³ogowskiego Okrêgu Miedzio-wego. Huta Legnica jest najstarszym w powojennej Polsce zak³adem metalurgicznym, przerabiaj¹cym rodzim¹ rudê miedzi od 1953 r. W jej otoczeniu nast¹pi³a degradacja gleb poprzez wieloletnie emisje py³ów zawieraj¹cych metale oraz odprowadzanie œcieków. Gleby w wiêkszoœci charak-teryzuj¹ siê odczynem obojêtnym. Tylko w nielicznych
punktach stwierdzono odczyn zasadowy, a na krañcach pó³nocnych i po³udniowych przewa¿aj¹ gleby kwaœne. Zawartoœæ rtêci zmienia siê od <0,05 do 5,13 mg/kg; na przewa¿aj¹cym obszarze miasta jest generalnie wiêksza od 0,10 mg/kg. Oprócz terenu Huty Miedzi Legnica rtêæ w zwiêkszonych iloœciach wystêpuje w glebach ogródków dzia³kowych nad M³ynówk¹, miêdzy dolinami Kaczawy i Czarnej Wody oraz w okolicy dworców kolejowych.
Poznañ
Utwory polodowcowe pokrywaj¹ce teren miasta sta³y siê pod³o¿em do wytworzenia ró¿nych typów i rodzajów gleb. W wiêkszoœci nale¿¹ one do gleb lekkich i bardzo lek-kich o odczynie kwaœnym (Czeka³a i in., 1998), podobnie jak gleby u¿ytków leœnych i zadrzewieñ. Gleby przeobra-¿one przez procesy antropogeniczne wystêpuj¹ na osie-dlach mieszkaniowych i terenach komunikacyjnych.
T³o geochemiczne rtêci w glebach w otoczeniu Pozna-nia mieœci siê w granicach <0,05–0,06 mg/kg. Zwiêkszone zawartoœci tego pierwiastka (>0,06 mg/kg) maj¹ charakter wyraŸnych anomalii antropogenicznych i dotycz¹ terenów w centrum miasta. Maksymalne stê¿enie rtêci (712 mg/kg) stwierdzono w rejonie ulic Zawady i Nowe Zawady (w obszarze dawnego wysypiska œmieci), gdzie gleby zawie-raj¹ równie¿ ekstremalne iloœci baru, kadmu, srebra, man-ganu, miedzi, niklu, o³owiu i cynku. Warto równie¿ odnotowaæ
obecnoœæ 1,25 mg/kg rtêci w glebie w pobli¿u Fortu IV (Karolin) przy ulicy Syreniej. Potencjalnym Ÿród³em zanieczyszczenia tego miejsca mo¿e byæ Centrum Akumu-latorów i miejsce ich dystrybucji przy ulicy Gdyñskiej. Do terenów najbardziej zanieczyszczonych rtêci¹ w centrum Poznania nale¿¹ gleby parków (<0,05–0,54 mg/kg; mediana 0,13).
Szczecin
Na stan œrodowiska maj¹ wp³yw zarówno lokalne Ÿród³a zanieczyszczeñ, do których nale¿¹ gospodarka mor-ska, przemys³, komunikacja, jak i transport wodami Odry zanieczyszczeñ pochodz¹cych z obiektów po³o¿onych w jej górnym i œrodkowym biegu. Nad Odr¹ po³o¿one s¹ sk³adowiska Huty Szczecin, na których gromadzone s¹ ¿u¿le i szlamy wielkopiecowe. Szczególnie uci¹¿liwe dla œrodowiska s¹ œcieki wprowadzane do Odry na obszarze portu. Czêœæ powierzchni miasta pokrywaj¹ nasypy, których szczególnym rodzajem s¹ refulaty – osady denne wydoby-wane podczas pog³êbiania toru wodnego Szczecin-Œwino-ujœcie i sk³adowane na nabrze¿ach.
Wzbogacenie gleb w rtêæ wi¹¿e siê z opadem py³ów ze spalania paliw i odprowadzaniem œcieków. Œwiadcz¹ o tym ma³e zawartoœci rtêci (<0,05 mg/kg) w otoczeniu miasta. W centrum wystêpuje wzbogacenie (>0,12 mg/kg), a lokalnie stwierdzono anomalie punktowe (>0,23 mg/kg). W niektórych
mg/kg 0 50 75 90 95 97 100 0,05 0,06 0,11 0,20 0,30 <0,05 min. max. 1,38 n = 649 Percentyl Percentile granica miasta urban border 0 2 4 km
Hg
Ryc. 3. Rtêæ w glebach Krakowa Fig. 3. Mercury in soils of Cracow
rejonach gleby s¹ zanieczyszczone rtêci¹ (do 0,25 mg/kg na terenie ogródków dzia³kowych, gdzie przypuszczalnym Ÿród³em rtêci s¹ œrodki ochrony roœlin). W rejonie Miêdzy-odrza (Kana³ ¯eglarski, Brynecki Ostrów), wysp przy zachodnim brzegu jeziora D¹bie oraz na Polickich £¹kach wystêpuj¹ anomalie rtêci (z maksimum 1,17 mg/kg). W po-bli¿u Huty Szczecin i na Nabrze¿u Fosforowym gleby zawieraj¹ oko³o 0,90 mg/kg rtêci.
Wa³brzych
Wa³brzych le¿¹cy w kotlinie œródgórskiej Sudetów jest jednym z najbardziej uprzemys³owionych miast w Polsce. Znaczne obszary miasta zajmuj¹ utwory antropogeniczne -ha³dy odpadów z kopalñ wêgla i barytu oraz popio³ów z elektrowni (Wójcik, 1993).
Na obecny stan zanieczyszczenia œrodowiska w znacz-nej czêœci Wa³brzycha ma wp³yw dzia³alnoœæ zwi¹zana z wydobyciem kopalin i ich przetwarzaniem. Ju¿ w XIV w. eksploatowano kruszce o³owiu i srebra z ¿y³ barytu w rejo-nie Boguszowa (Dziekoñski, 1972), okresowo miedŸ w okolicy Jedlinki, a od po³owy XVIII w. rozpoczêto eksploa-tacjê wêgla na skalê przemys³ow¹ (Pi¹tek, Pi¹tek, 1979), po której pozosta³y dziesi¹tki ha³d wp³ywaj¹cych na œrodo-wisko poprzez zmiany hydrogeologiczne, pylenie i erozjê. Powa¿ny problem w rejonie wa³brzyskim stanowi gospo-darka odpadami przemys³owymi, takimi jak odpady kok-sownicze, kondensaty z odwadniania gazu, surowe osady
œciekowe z oczyszczalni œcieków, przeterminowane œrodki ochrony roœlin i inne odpady chemiczne.
Wiêkszoœæ gleb charakteryzuje odczyn kwaœny, co jest uwarunkowane przede wszystkim litologi¹ ska³ macierzys-tych (krzemionkowe ska³y karbonu i permu – zlepieñce, piaskowce, mu³owce oraz kwaœne ska³y wulkaniczne). Gleby o odczynie obojêtnym zanotowano w kilku punktach w centrum i w dzielnicy Podzamcze.
T³o geochemiczne rtêci w glebach z otoczenia Wa³-brzycha waha siê w zakresie <0,05–0,13 mg/kg i jest wiêk-sze ni¿ w innych czêœciach kraju. Na terenie miasta, a szcze-gólnie dzielnic po³udniowo-zachodnich i s¹siedniego Bo-guszowa-Gorców, zaznacza siê zwiêkszenie zawartoœci rtêci (0,13–0,28 mg/kg). Anomalne stê¿enia rtêci (>0,30 mg/kg) wystêpuj¹ przy zachodniej granicy miasta, gdzie przebiega strefa uskokowa z przejawami mineralizacji barytowo-kruszcowej. ród³em rtêci s¹ przypuszczalnie wyst¹pienia cynobru i rtêci rodzimej w pok³adach wêgla i na kontaktach z porfirami (Kwieciñska, 1968). W centrum miasta w glebach niektórych trawników zawartoœæ rtêci przekracza 1,00 mg/kg, a koncentracje maksymalne (do 3,22 mg/kg) stwierdzono w pobli¿u ha³d zamkniêtej kopal-ni wêgla kamiennego Boles³aw Chrobry, elektrociep³owkopal-ni i stacji kolejowych. Rtêæ rozpraszana jest ze spalania du¿ych iloœci wêgla oraz rozwiewania materia³u z ha³d. Dowiedziono, ¿e podczas spalania prawie ca³a iloœæ rtêci z wêgla emitowana jest do atmosfery w gazowej formie metalicznej (Bojakowska & Szczêœniak, 1993) i przy
mg/kg 0 50 75 90 95 97 100 0,05 0,07 0,12 0,24 0,36 <0,05 min. max. 5,50 n = 519 Percentyl Percentile granica miasta urban border 0 2,5 5 km
Ryc. 4. Rtêæ w glebach Gdañska Fig. 4. Mercury in soils of Gdañsk
masowym, wieloletnim spalaniu dochodzi do ska¿enia œro-dowiska tym metalem.
Gleby Wa³brzycha oprócz rtêci s¹ zanieczyszczone przez arsen, bar, miedŸ, cynk i o³ów.
Warszawa
Miasto po³o¿one jest na pograniczu morenowej wyso-czyzny lodowcowej (czêœæ lewobrze¿na) oraz doliny Wis³y (czêœæ prawobrze¿na), w obrêbie Nizin Œrodkowomazo-wieckich (Domos³awska-Baraniecka i in., 1965; Moraw-ski, 1979; Sarnacka, 1992).
Ska³ami macierzystymi gleb s¹ g³ównie piaszczyste utwory czwartorzêdowe o ubogim sk³adzie chemicznym. Stwierdzone zwiêkszenia zawartoœci rtêci maj¹ wy³¹cznie charakter antropogeniczny. Gleby aluwialne doliny Wis³y s¹ zanieczyszczane przez œcieki komunalne odprowadzane z kilku kolektorów. Do g³ównych Ÿróde³ zanieczyszczenia powietrza mo¿na zaliczyæ m.in.: elektrociep³ownie (¯erañ, Siekierki, Kawêczyn, Wola), hutê ArcelorMittal Warszawa i Tarchomiñskie Zak³ady Farmaceutyczne Polfa (Grzegor-czyk i in., 2002).
W centrum miasta o du¿ym nasileniu ruchu pojazdów znacz¹cym Ÿród³em rtêci s¹ emisje spalin silników samo-chodowych. Œwiadcz¹ o tym zwiêkszone iloœci rtêci (>1 mg/kg) w glebach przy najbardziej ruchliwych ulicach (szczególnie przy trasie od dzielnicy Ursus do centrum oraz przy ulicach prowadz¹cych z Czerniakowa na Mary-mont). W dzielnicach peryferyjnych Warszawy zawartoœæ rtêci zazwyczaj nie przekracza 0,30 mg/kg. W dzielnicach centralnych prawobrze¿nej czêœci miasta oraz na Bródnie wystêpuje kilka obszarów o zawartoœci rtêci >2 mg/kg. Zawartoœæ maksymalna (10,78 mg/kg) zosta³a stwierdzona w pobli¿u skrzy¿owania ulic Towarowej i Grzybowskiej. Punktowe podwy¿szenia zawartoœci rtêci wi¹¿¹ siê z loka-lizacj¹ zak³adów przemys³owych (Bumar-Waryñski, Polfa, zak³ady elektroniki RAWAR, zak³ady produkcji lamp elek-trycznych i rtêciowych UNITRA, fabryka samochodów, fabryka wyrobów platerowanych).
Wroc³aw
W lewobrze¿nej czêœci miasta pod³o¿e gleb buduj¹ plejstoceñskie gliny zwa³owe oraz wodnolodowcowe i rzeczne piaski i ¿wiry. Obszar miêdzy dolinami Œlêzy i Widawy pokrywaj¹ holoceñskie piaski, ¿wiry i mady tara-sów zalewowych, a w centrum miasta znaczn¹ czêœæ zaj-muj¹ nasypy i ha³dy.
Aglomeracja wroc³awska jest silnie uprzemys³owiona. Dzia³aj¹ tu zak³ady przemys³u chemicznego, metalurgicz-nego, samochodowego, spo¿ywczego oraz elektrocie-p³ownie. Œcieki przemys³owe odprowadzane s¹ w wiêk-szoœci do miejskich urz¹dzeñ kanalizacyjnych, a nastêpnie do Odry.
Przeciêtna zawartoœæ rtêci w glebach Wroc³awia (0,18 mg/kg) jest wyraŸnie wiêksza ni¿ w innych miastach Pol-ski. Szczególnym wzbogaceniem w rtêæ (>0,34 mg/kg) wyró¿niaj¹ siê gleby wytworzone z osadów aluwialnych. Najwiêksze œrednie stê¿enia rtêci obserwuje siê w glebach z terenów o zabudowie zwartej i przemys³owej (odpowied-nio 0,18 i 0,15 mg/kg) oraz w glebach parków (0,18 mg/kg),
trawników (0,12 mg/kg) i ogródków dzia³kowych (0,17 mg/kg). Strefa anomalna zaznacza siê w centrum, roz-ci¹gaj¹c siê od Starego Miasta poprzez Œródmieœcie po przemys³owe osiedle Kowale, gdzie stwierdzono najwiêk-sze koncentracje rtêci w glebie, dochodz¹ce do 6,60 mg/kg. Inne rejony anomalii rtêci (> 0,71 ppm) to obszar pól iryga-cyjnych Osobowice i zakola Odry w pobli¿u Siechnic.
Podsumowanie
Na wzbogacenie gleb obszarów zurbanizowanych Pol-ski w rtêæ maj¹ wp³yw zarówno czynniki naturalne (rodzaj i sk³ad chemiczny ska³ macierzystych gleb, topografia terenu, warunki hydrogeologiczne), jak i dzia³alnoœæ cz³owieka (emisje przemys³owe i transportowe oraz odpro-wadzanie œcieków). Oddzielenie roli czynników antropo-genicznych i geologicznych prowadz¹cych do zanieczysz-czenia gleb rtêci¹ w miastach jest niezwykle trudne. Zawartoœæ rtêci zmienia siê w szerokich granicach, w zale-¿noœci od jej iloœci odziedziczonej po ska³ach macierzys-tych oraz skoncentrowania aktywnoœci urbanizacyjno-prze-mys³owej i transportu.
Generalnie zawartoœæ rtêci w glebach miejskich jest od dwóch do czterech razy wiêksza ni¿ na przyleg³ych tere-nach niezabudowanych. Analiza zawartoœci i rozk³adów rtêci na terenie ca³ej Polski wskazuje na wyraŸne i powszechne wzbogacenie w ten pierwiastek gleb miej-skich. ród³em rtêci s¹ ró¿norodne ogniska przemys³owe, wœród których najwa¿niejsz¹ rolê odgrywa przemys³ wydobywczy i hutnictwo metali nie¿elaznych oraz spala-nie paliw kopalnych.
W miastach regionu œl¹sko-krakowskiego i Dolnego Œl¹ska, po³o¿onych na pod³o¿u ska³ kruszconoœnych, gleby gromadz¹ rtêæ na skutek jej znacznej zawartoœci w ska³ach macierzystych. W innych miastach, gdzie wystêpuj¹ grun-ty nasypowe o znacznej mi¹¿szoœci, najczêœciej niemo¿li-we jest wskazanie Ÿróde³ anomalii geologicznych. Najpowa¿niejsze zanieczyszczenie gleb, spowodowane wietrzeniem wychodni ska³ zawieraj¹cych kruszce cynku i o³owiu (którym towarzyszy rtêæ), ich wydobyciem oraz dzia³alnoœci¹ zak³adów metalurgicznych i energetycznych, wystêpuje w miastach Wy¿yny Œl¹sko-Krakowskiej (Œwiêtoch³owice, Piekary Œl¹skie, Siemianowice Œl¹skie, Chorzów, Chrzanów, Jaworzno, Olkusz, Bytom, Ruda Œl¹ska, Tarnowskie Góry, Mys³owice, £azy). Równie¿ w miastach na Dolnym Œl¹sku (w Wa³brzychu, Boguszowie i Szczawnie Zdroju) kumulacja rtêci w glebach pochodzi przede wszystkim ze Ÿróde³ naturalnych (okruszcowania ¿y³ barytowych, kwarcytowych i ska³ formacji wêglono-œnej). Dodatkowo jest rozpraszana ze Ÿróde³ przemys³o-wych (górnictwa i energetyki).
Wzbogacenie gleb powierzchniowych w miastach na Ni¿u Polskim (aglomeracji ³ódzkiej, warszawskiej i innych) jest g³ównie pochodzenia antropogenicznego, a kumulacja rtêci ogranicza siê do gleb dzielnic centralnych i otoczenia ruchliwych arterii komunikacyjnych.
Odrêbny problem stanowi¹ zanieczyszczenia rtêci¹ wokó³ zak³adów przemys³owych, ha³d i sk³adowisk odpa-dów. Maj¹ one zazwyczaj niewielki zasiêg, jednak wyma-gaj¹ szczegó³owych badañ w celu okonturowania terenów o przekroczonych standardach jakoœci gleb. Dobrym
przyk³adem s¹ tu miasta po³o¿one w granicach Legnicko-G³ogowskiego Okrêgu Miedziowego (Legnica, G³ogów i Polkowice), gdzie zanieczyszczenie rtêci¹ œrodowiska przyrodniczego wokó³ hut i zak³adów przeróbczych ma charakter wy³¹cznie antropogeniczny. Zgodnie z aktualnie obowi¹zuj¹cymi regulacjami prawnymi, tereny te po odpo-wiednim przebadaniu powinny zostaæ wy³¹czone z u¿ytko-wania rolniczego (ogrodniczego) i w miarê mo¿liwoœci poddane rekultywacji. Poprzez sp³ywy powierzchniowe i odcieki gleby te mog¹ stanowiæ Ÿród³o ska¿enia wód i osa-dów wodnych zarówno w najbli¿szym s¹siedztwie, jak i w odleglejszych obszarach.
Gleby miejskie rozwiniête na osadach aluwialnych wykazuj¹ znacznie wiêksze zanieczyszczenia rtêci¹ ni¿ gleby z rejonów odleg³ych od dolin rzecznych. ród³a ano-malnych koncentracji nale¿y upatrywaæ w wodach i osa-dach nios¹cych metale zebrane z ca³ych dorzeczy i kumu-luj¹cych je g³ównie w czasie powodzi. Dogodne œrodowi-sko tych utworów o wysokiej pojemnoœci sorpcyjnej (namu³y organiczne oraz i³y i torfy zawieraj¹ce fosforany) decyduje o koncentracji w nich rtêci i innych metali ciê-¿kich.
Opad py³ów (g³ównie ze spalania paliw) decyduje w wielu wypadkach o wzbogaceniu gleb w rtêæ, szczególnie przy ich powierzchni.
Badania zrealizowano w ramach projektów 6.20.9317.00.0 i 6.20.2300.00.0 finansowanych ze œrodków badawczych przezna-czonych na dzia³alnoœæ statutow¹ Pañstwowego Instytutu Geolo-gicznego – Pañstwowego Instytutu Badawczego.
Literatura
ALLOWAY B.J. & AYRES D.C. 1999 – Chemiczne podstawy zanieczyszczenia œrodowiska. PWN, Warszawa.
BIESTER H., HESS A. & MÜLLER G. 1996 – Mercury phases in soils and sediments in the Idrija mining area. Proceedings of the meeting: Idrija as a natural and anthropogenic laboratory: 17–25. Idrija, Slovenia.
BOJAKOWSKA I. & SOKO£OWSKA G. 2001 – Rtêæ w kopalinach wydobywanych w Polsce jako potencjalne Ÿród³o zanieczyszczenia œrodowiska. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 349: 5–54.
BOJAKOWSKA I. & SZCZÊŒNIAK H. 1993 – Zagro¿enie
naturalnego œrodowiska w Polsce rtêci¹ w wyniku spalania wêgli. Prz. Geol., 41 (4): 252–257.
CALLAHAN J.E., MILLER J.W. & CRAIG J. 1994 – Mercury pollution as a result of gold extraction in North Carolina, USA. Appl. Geochem., 9 (2): 235–241.
CYGORIJNI K. 1970 – Hutnictwo cynku w XIX wieku w okrêgu krakowskim. Rudy Metale, 5: 280–283.
CZEKA£A J. & JAKUBUS M. 1997 – Kadm i nikiel w glebach województwa poznañskiego. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln., 448a: 61–67.
DAMCZYK K., DEMIDOWICZ M. & LEWICKI Z. 2000 – Stan œrodowiska w województwie lubuskim w 1999 roku. Bibl. Monit. Œrod. Zielona Góra–Gorzów Wlkp.
DARNLEY A., BJORKLUND A., BOLVIKEN B., GUSTAVSSON N., KOVAL P.V., PLANT J.A., STEENFELT A., TAUCHID M. & XIE XUEJING 1995 – A global geochemical database for environmental and resource management. Recomendations for International Geochemical Mapping. Final Report of IGCP Project 259. Earth Sciences 19, UNESCO Publishing, Ottawa. pp 122.
DEGENHARDT O. 1870 – Der Oberschlesien-Polnische-Bergdistrict mit Hinweglassung des Diluviums. Karte von Oberschlesien 1 : 100 000. Verlag der Landkarten Handlung von J.H. Neumann, Berlin.
DE VOS W. & TARVAINEN T. (eds) 2006 – Geochemical atlas of Europe. Part 2, Geological Survey of Finland, Espoo.
DOJLIDO J.R. 1995 – Chemia wód powierzchniowych. Wydawnictwo Ekonomia i Œrodowisko, Bia³ystok, 242 s.
DOMOS£AWSKA-BARANIECKA M.D., GADOMSKA S., BER A., MAKSIAK S., MOJSKI J.E. & S£OWAÑSKI W. 1965 – Atlas geologiczny Warszawy. Czêœæ I. Mapy i przekroje geologiczne, skala 1 : 20 000. Inst. Geol. Warszawa.
DZIEKOÑSKI T. 1972 – Wydobywanie i metalurgia kruszców na Dolnym Œl¹sku od XIII do po³owy XX wieku. Ossolineum. Wroc³aw. FALECKI D. 2010 – Przemys³ hutniczy. http://mojemyslowice.pl/. FREEDMAN B. 1989 – Environmental ecology. Academic Press. Inc. San Diego, California.
GOSAR M., PIRC S. & BIDOVEC M. 1996 – Mercury in the sediments of the river Idrijca. Proceedings of the meeting: Idrija as a natural and anthropogenic laboratory: 22–29. Idrija, Slovenia. GÓRECKA E., KARMASZ D., JAKLEWICZ A. & PAS£AWSKI P. 1996 – Zastosowanie ró¿nych technik pomiarowych do oznaczania Hg w próbkach œrodowiskowych. Czêœæ II. V Poznañskie Konwersatorium Analityczne, 25–26 kwiecieñ 1996 r., Poznañ.
GÓRECKA E., KARMASZ D. & LECH D. 2003 – Oznaczanie rtêci w próbkach gleb i osadów technik¹ zimnych par w uk³adzie
przep³ywowo-wstrzykowym. VIII Konferencja „Zastosowanie AAS, ICP-AES i ICP-MS w analizie œrodowiskowej” 17–18 listopada 2003 r., Warszawa.
GRZECHNIK Z. 1978 – Historia dotychczasowych poszukiwañ i eksploatacji. [W]: Poszukiwanie rud cynku i o³owiu na obszarze œl¹sko-krakowskim. Pr. Inst. Geol., 83: 23–42.
GRZEGORCZYK M., SA£ATA M. & SKUZA T. 2002 – Powietrze. [W]: Raport o stanie œrodowiska województwa mazowieckiego w 2001 roku. http://www.wios.warszawa.pl/raport2001/index.html.
Historia miasta Sosnowiec, 2008. http://um.sosnowiec.pl.
JAKLEWICZ A., GÓRECKA E., KARMASZ D. & PAS£AWSKI P. 1995 – Zastosowanie ró¿nych technik pomiarowych do oznaczania Hg w próbkach œrodowiskowych. Czêœæ I. IV Poznañskie Konwersatorium Analityczne, 27–28 kwiecieñ 1995 r., Poznañ.
JARZÊBSKI J. (red.) 1997 – Raport o stanie œrodowiska w województwie katowickim w latach 1995–1996. Bibl. Monit. Œrod. Katowice.
KABATA-PENDIAS A. & PENDIAS H. 1999 – Biogeochemia pierwiastków œladowych. PWN. Warszawa.
KASINA S. & CZERWIENIEC M. 1995 – Udzia³ rtêci z procesów technologicznych oraz spalania wêgla w zanieczyszczaniu œrodowiska w uk³adzie atmosfera–gleba. Mat. Konf. „Geochemiczne,
hydrochemiczne i biochemiczne zmiany œrodowiska przyrodniczego na obszarach objêtych antropopresj¹. Zapobieganie – usuwanie przyczyn i skutków ska¿eñ”: 41. Kraków.
KAZIUK H. & LEWANDOWSKI J. 1980 – Mapa geologiczna Polski 1 : 200 000 (A), ark. Kraków. Inst. Geol. Warszawa.
KLOJZY-KARCZMARCZYK B. & MAZUREK J. 2007 – Zanieczyszczenie gleby zwi¹zkami rtêci w zasiêgu oddzia³ywania konwencjonalnej elektrowni na paliwo wêglowe. Polityka Energetyczna, 10 (2): 593–600.
KLOJZY-KARCZMARCZYK B. & MAZUREK J. 2008 – Badania rtêci w wybranych z³o¿ach ropy naftowej regionu karpackiego. Polityka Energetyczna, 11 (1): 213–217.
KMIECIAK M. 2000 – Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1 : 50 000, ark. Bia³ystok. Centr. Arch. Geol. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa. KOTLICKA G.N. & KOTLICKI S. 1979 – Mapa geologiczna Polski 1 : 200 000 (A), ark. Gliwice. Inst. Geol. Warszawa.
KRÓLIKOWSKI C., KUCHARSKA S., KUCHARSKI R., LINOWSKI H., PACZYÑSKI B. & TWAROGOWSKI J. 1992 – Mapa lokalizacji wiêkszych zbiorników wodnych i ognisk zanieczyszczeñ na tle pierwszego poziomu u¿ytkowego wód podziemnych w Polsce. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.
KUCHA H. & MAYER W. 1996 – Geochemia. [W]: Monografia KGHM Polska MiedŸ SA: 237–251. CBPM Cuprum. Lubin.
KWIECIÑSKA B. 1968 – Przejawy mineralizacji na kontakcie intruzji magmowej z wêglem w okolicy Wa³brzycha. Spr. Pos. Kom. Nauk PAN Oddz. Krak., 11 (1): 443–446.
LENARTOWICZ L. 1994 – Atlas geochemiczny Kielc 1 : 50 000. Pañstw. Inst. Geol. Oddz. Œwiêtokrzyski. Kielce.
LENARTOWICZ L. 2001 – Atlas geochemiczny Czêstochowy i okolic 1 : 100 000. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.
LIS J. 1992 – Atlas geochemiczny Warszawy i okolic 1 : 100 000. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.
LIS J. & PASIECZNA A. 1995a – Atlas geochemiczny Polski 1 : 2 500 000. Pañstw. Inst. Geol., Agencja Wyd. A. Grzegorczyk. Warszawa. LIS J. & PASIECZNA A. 1995b – Atlas geochemiczny Górnego Œl¹ska 1 : 200 000. Pañstw. Inst. Geol., PAE SA. Warszawa.
LIS J. & PASIECZNA A. 1995c – Atlas geochemiczny Krakowa i okolic 1 : 100 000. Pañstw. Inst. Geol., PAE SA. Warszawa. LIS J. & PASIECZNA A. 1998a – Atlas geochemiczny aglomeracji ³ódzkiej 1 : 100 000. Cz. I. Gleby, osady wodne, wody
powierzchniowe. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.
LIS J.& PASIECZNA A. 1998b – Atlas geochemiczny aglomeracji szczeciñskiej 1 : 200 000. Cz. I. Gleby, osady wodne, wody powierzchniowe. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.
LIS J. & PASIECZNA A. 1998c – Przegl¹dowa kartografia geochemiczna Polski. [W]: Ochrona litosfery (red. S. Koz³owski): 244–248. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.
LIS J. & PASIECZNA A. 1999a – Atlas geochemiczny Pobrze¿a Gdañskiego 1 : 250 000. Cz. I. Gleby, osady wodne, wody powierzchniowe. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.
LIS J. & PASIECZNA A. 1999b – Szczegó³owa mapa geochemiczna Górnego Œl¹ska 1 : 25 000. Promocyjny arkusz S³awków. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.
LIS J. & PASIECZNA A. 2001 – T³o geochemiczne i anomalie w œrodowiskach powierzchniowych Ziemi w Polsce. Zesz. Nauk. PŒl. Górnictwo, 248: 123–128.
LIS J. & PASIECZNA A. 2005 – Atlas geochemiczny Poznania i okolic 1 : 100 000. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.
LIS J., PASIECZNA A., BOJAKOWSKA I., GLIWICZ T.,
FRANKOWSKI Z., PAS£AWSKI P., POPIO£EK E., SOKO£OWSKA G., STRZELECKI R. & WO£KOWICZ S. 1999 – Atlas geochemiczny Legnicko-G³ogowskiego Okrêgu Miedziowego 1 : 250 000. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.
LIS J. & PRZENIOS£O S. 1999– Wp³yw górnictwa i hutnictwa cynku i o³owiu w obszarze œl¹sko-krakowskim na œrodowisko. Mat. Konf. „Stan aktualny i perspektywy górnictwa rud Zn-Pb w Polsce”: 15–25. ZGH Boles³aw.
LIS J. & SYLWESTRZAK H. 1986 – Minera³y Dolnego Œl¹ska. Wyd. Geol. Warszawa.
LORENZ U. & GRUDZIÑSKI Z. 2007 – Zawartoœæ rtêci jako potencjalny czynnik ograniczaj¹cy wartoœæ u¿ytkow¹ wêgla kamiennego i brunatnego. Górnictwo i Geoin¿ynieria, 31, z. 3/1: 335–349.
LUBAŒ L. 1986 – Rtêæ w permokarboñskich gazach ziemnych Ni¿u Polskiego. Pr. Inst. Górnictwa Naftowego i Gazownictwa, 56. MASON R.P., FITZGERALD W.F. & MOREL F.M.M. 1994 – The biogeochemical cycling of elemental mercury: anthropogenic influences. Geoch. Cosmoch. Acta, 58 (15): 3191–3198. MATSCHULLAT J., OTTENSTEIN R. & REIMANN C. 2000 – Geochemical background – can we calculate it? Environ. Geol., 39 (9): 990–1000.
MEDYÑSKA A., KABA£A C., WIECZOREK J. & MAZUREK R. 2010 – Zawartoœæ rtêci w glebach leœnych w rejonie oddzia³ywania przemys³u miedziowego. [W]: Rtêæ w œrodowisku. Identyfikacja zagro¿eñ dla zdrowia cz³owieka. Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdañskiego. Gdañsk: 151–157.
MIHALJEVIÈ M. 1999 – Mercury. [In]: Encyclopedia of geochemistry (eds. C.P. Marshall, R.W. Fairbridge): 387–389. Kluwer Academic Publishers.
MOLENDA D. 1960 – Górnictwo kruszców. [W]: Zarys dziejów górnictwa na ziemiach polskich (red. J. Pazdur). T. 1: 120–162. Wyd. Górniczo-Hutnicze, Katowice.
MORAWSKI W. 1979 – Szczegó³owa mapa geologiczna Polski 1 : 50 000, ark. Warszawa Zachód. Inst. Geol. Warszawa.
NRIAGU J.O., PFEIFFER W.C., MALM O., SOUZA M. & MIERLE G. 1992 – Mercury pollution in Brazil. Nature, 356, 6368: 369. O’NEILL P. 1998 – Chemia œrodowiska. PWN. Warszawa–Wroc³aw. PACYNA J.M. & PACYNA E.G. 2001 – An assessment of global and regional emissions of trace metals to the atmosphere from
anthropogenic sources worldwide. Environ. Rev. 9 (4): 269–298. PASIECZNA A. 2003 – Atlas zanieczyszczeñ gleb miejskich w Polsce. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.
PASIECZNA A. (red.), LIS J., DUSZA-DOBEK A., GÓRECKA E. & WITKOWSKA A. 2008a – Szczegó³owa mapa geochemiczna Górnego Œlaska 1 : 25 000. Ark. Olkusz.
PASIECZNA A. (red.), LIS J., DUSZA-DOBEK A.,
SZUWARZYÑSKI M. & WITKOWSKA A. 2008b – Szczegó³owa mapa geochemiczna Górnego Œlaska 1 : 25 000. Ark. Chrzanów. PASIECZNA A., SIEMI¥TKOWSKI J. & LIS J. 1996 – Atlas geochemiczny Wa³brzycha i okolic 1 : 50 000. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.
PAULO A. & KRZAK M. 1997 – Rtêæ z koñcem XX wieku. Prz. Geol., 45, 10: 875–882.
PAULO A. & STRZELSKA-SMAKOWSKA 2000 – Rudy metali nie¿elaznych i szlachetnych. Uczelniane Wydawnictwa
Naukowo-Dydaktyczne AGH, Kraków, 259 s.
PAZDUR J. & PIETRASZEK E. 1961 – Górnictwo rud metali nie¿elaznych. [W]: Zarys dziejów górnictwa na ziemiach polskich (red. J. Pazdur). T. 2: 91–106. Wyd. Górn.-Hutn. Katowice.
PI¥TEK E. & PI¥TEK Z. 1979 – Dolnoœl¹skie górnictwo wêgla kamiennego w latach 1760–1850. Kronika Wa³brzyska. Wroc³aw. PROKSA S. 2008 – Dzieje przemys³u. http:www.jaworzno.pl. Przemys³ D¹browa Górnicza, 2008. http://dabrowa.pl.
REIMANN C., ÄYRÄS S., CHEKUSIN V., BOGATYREV I., BOYD R., CARITAT P., DUTTER R., FINNE T.E., HALLERAKER J.H., JÆGER Ø., KASHULINA G., LEHTO O., NISKAVAARA H., PAVLOV V., RÄISÄNEN M.L., STRAND T. & VOLDEN T. 1998 – Environmental geochemical atlas of the Central Barents Region. Geol. Survey of Norway. Trondheim.
RY£KO W. 1995 – Geologia. [W]: Atlas geochemiczny Krakowa i okolic 1 : 100 000 (Lis, Pasieczna, red.): 7–11. Pañstw. Inst. Geol.,Warszawa.
Rzeszów4U.PL. Internetowe miasto, 2010. http://www.rzeszów4u.pl. SALMINEN R. & GREGORAUSKIENE V. 2000 – Considerations regarding the definition of a geochemical baseline of elements in the surficial materials in areas differing in basic geology. Appl. Geochem., 15 (5): 647–653.
SALMINEN R. (ed.) 2005 – Geochemical Atlas of Europe. Part 1. Geol. Survey of Finland, Espoo.
SARNACKA Z. 1992 – Stratygrafia osadów czwartorzêdowych Warszawy i okolic. Pr. Pañstw. Inst. Geol., 138: 29s.
SMAKOWSKI T. & LEWICKA E. 1999 – Poda¿ cynku i o³owiu w Polsce na tle Europy i œwiata. Mat. Konf. „Stan aktualny i perspektywy górnictwa rud Zn–Pb w Polsce”: 26–63. ZGH Boles³aw.
STEINNES E. 1995 – Mercury. [In]: Heavy metals in soils (ed. B.J. Alloway): 78–92. Blackie Academic Press & Professional. Glasgow. SZARFANIEC L. 1996 – Osady i osiedla Katowic. Oficyna Artur, Katowice.
SZPADT R. (red.) 1994 – Zanieczyszczenie œrodowiska rtêci¹ i jej zwi¹zkami. Bibl. Monit. Œrod. PIOŒ, Warszawa.
SZYNKOWSKA M.I. 2010 – Kontrolowanie stê¿enia rtêci w œrodowisku. http//www.gbcpolska.pl.
TOMASSI-MORAWIEC H., LIS J. & PASIECZNA A. 1998 – Atlas geochemiczny Wroc³awia i okolic 1 : 100 000. Pañstw. Inst. Geol. Warszawa.
TRAFAS K. 1999 – Œrodowisko geograficzne miasta . [W]: Raport o stanie œrodowiska naturalnego miasta Krakowa w latach 1994–1998. Stan aktualny i tendencje. Bibl. Monit. Œrod. Kraków.
http://www.krakow.pl/ekologia/raport_98.
WILHELM S.M. & KIRCHGESSNER D.A. 2001– Mercury in petroleum and natural gas: estimation of emissions from production, Processing and combustion. EPA/600/R–01/066.
WÓJCIK J. 1993 – Przeobra¿enia ukszta³towania powierzchni Ziemi pod wp³ywem górnictwa w rejonie Wa³brzycha. Acta Univ. Wratisl. 1557 Stud. Geogr. 59: 142 s.
Praca wp³ynê³a do redakcji 31.05.2010 r. Po rezencji akceptowano do druku 19.01.2011 r.
