Kościół Prawosławny na ziemiach polskich w latach 1795-1918

Antoni Mironowicz

Kościół Prawosławny na ziemiach

polskich w latach 1795-1918

Elpis 6/9/10, 237-269

2004

A N T O N I M IR O N O W IC Z

KOŚCIÓŁ PRAWOSŁAWNY

NA ZIEMIACH POLSKICH

W LATACH 1795-1918

Po rozbiorach R zeczypospolitej parafie pra­ w osław ne znajdujące się na obszarze ziem pol­ skich zostały podporządkow ane pod obediencję w ładyków rosyjskich. W celu realizacji nowej polityki państw a wobec ludności praw osław nej na daw nych ziem iach w schodnich R zeczypospolitej dokonano istotnych zm ian organizacyjnych w R osyjskim K ościele Praw osław nym . O bszary now o w łączone do Im perium znalazły się w jurysdykcji ordynariusza no­ w outw orzonej w 1793 r. diecezji m ińsko-izasław sko-bracłw askiej1. D ie­ cezja ta 12 kw ietnia 1795 r. została przem ianow ana na m ińsko-w ołyńską, a cztery lata później na m ińsko-litew ską z w ikariatem żytom irskim (1795- 1799). W 1799 r., obok diecezji m ińsko-litew skiej, ustanow iono do ob­ sługi ludności praw osław nej biskupstw o w ołyńsko-żytom ierskie2.

O bw ód B iałostocki w latach 1795-1806 znalazł się w granicach ża­ bom pruskiego. N a ziem iach, które w 1795 r. przeszły we w ładanie pru­ skie, znajdow ała się niew ielka liczba w yznaw ców i duchow ieństw a pra­ w osław nego. W ierni K ościoła praw osław nego skupiali się głów nie w o­ kół trzech m onastero w: w Zabłudow ie, gdzie przebyw ało trzech m nichów i ihum en, w B ielsku (ihum en i dw óch m nichów ) i w D rohiczynie (ihu- m en i dw óch m nichów ). O prócz trzech klasztorów na ziem iach, które przypadły po trzecim rozbiorze P m som , nie było żadnych innych cerkw i praw osław nych. M onastery te do 1795 r. podlegały archim andrycie słuc- kiem u3. W ładze pruskie, pragnąc uniezależnić prawosławne ośrodki

klasz-1 S. G. Runkiewicz, Kratkij istoriczeskij oczerk klasz-100 - letija Mińskoj Jeparchii, Mińsk 1893, s. 25.

2 S. I. Żyljuk, Rosijska Cerkwa na Wołyni (1793-1917), Żytomyr 1996, s. 13-14. 3 J. Wąsicki, Ziemie polskie pod zaborem pruskim. Prusy Nowowschodnie. 1795-1806, Poznań 1963, s. 231, 232.

torne w Bielsku, D rohiczynie i Zabłudow ie, projektow ały utw orzenie sam odzielnego biskupstw a, podległego jurysdykcji patriarchatu konstan­ tynopolitańskiem u. W tak zw anych Prusach N ow ow schodnich, do któ­ rych należał O bw ód B iałostocki, władze zaborcze zgodziły się na funk­ cjonow anie przy istniejących ośrodkach praw osław nych bractw cerkiew ­ nych i zachow anie dotychczasow ej tradycji cerkiew nej4. P olityka ta zo­ stała przerw ana po traktacie w Tylży ( 1807), kiedy to O bw ód B iałostocki został dołączony do zaboru rosyjskiego.

W stosunku do ośrodków praw osław nych na ziem iach w łączonych do Rosji Św iętobliw y Synod R osyjskiego K ościoła Praw osław nego pod­ ją ł energiczne działania. W ładze rosyjskie narzuciły ośrodkom praw o­ sław nym ustrój synodalno-konsystorski, likwidując jeg o odrębność praw ­ ną i organizacyjną. Od w spółzarządzania C erkw ią został odsunięty ele­ m ent św iecki, w tym bractw a cerkiew ne. Kościół praw osław ny na daw ­ nych ziem iach R zeczypospolitej zatracił sw oją kulturow ą specyfikę i or­ ganizacyjną niezależność, stając się częścią R osyjskiego K ościoła Pra­ wosław nego. Na daw nych terenach R zeczypospolitej odsunięto od god­ ności cerkiew nych m iejscow ych duchow nych, a na ich m iejsce sprow a­ dzono d u cho w ień stw o rosyjskie, które u jed no licało życie p arafialne i klasztorne w edług praw kanonicznych i zw yczajów obow iązujących w Cerkwi rosyjskiej. Polityka unifikacyjna doprowadziła do zlikwidowania miejscowej tradycji, lokalnej kultury cerkiewnej i charakterystycznej dla ziem białorusko-litewskich obrzędowości5. Pozostałe dawne ziem ie wschodnie Rzeczypospolitej znalazły się w granicach Cesarstwa Austriackiego.

Sytuacja praw na nielicznej ludności praw osław nej na terenie K się­ stwa W arszawskiego gw arantow ała jej wolność w yznania i sw obody oby­ watelskie. Podobnie było ze społecznością praw osław ną w K rólestw ie Polskim za panow ania A leksandra I (1801-1825). C ar A leksander I nadał 4 Tamie, s. 232-234.

5 O dziejach Kościoła prawosławnego do 1918 r. por.: L. Bieńkowski, Organizacja Ko­

ścioła wschodniego w Polsce, [w:] Kościół w Polsce. Studia nad historią Kościoła kato­ lickiego w Polsce, pod red. J. Kłoczowskiego, t. II, cz. 2, Kraków 1969, s. 781-1049;

A. Mironowicz, Kościół prawosławny na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej (1596-1918), [w:] Prawosławie. Światło wiary i zdrój doświadczenia, pod red. K. Leśniewskiego i J. Le­ śniewskiej, Lublin 1999, s. 473-548; tenże, Prawosławie i unia za panowania Jana Kazi­

mierza, wyd. II, Białystok 1997; tenże, Kościół prawosławny w dawnej Rzeczypospolitej,

Białystok 2001; tenże, Kościół prawosławny w państwie Piastów i Jagiellonów, Biały­ stok 2003; tenże, Bractwa cerkiewne w Rzeczypospolitej, Białystok 2003.

w 1815 г. K rólestw u Polskiem u K onstytucję, która w artykule 11 głosiła, że religia rzym skokatolicka je st przedm iotem szczególnej opieki rządu, ale gw arantow ała rów nocześnie pełne praw a innym w yznaniom , „które w szystkie bez w yłączenia obrządki swe całkow icie i publicznie pod pre- tekcyją rządu odbyw ać m ogą”6. Taki zapis w konstytucji w ynikał z fak­ tu, że na terenie K rólestw a Polskiego dom inow ali w yznaw cy Kościoła rzym skokatolickiego (83,5% ) i greckokatolickiego (2,5% ). Ludność pro­ testancka stano w iła 3,75% ogółu m ieszkańców K ró lestw a P olskiego a w yznania m ojżeszow ego około 10%. Społeczność praw osław na stano­ w iła niew ielki odsetek społeczeństw a7.

Pierw szy dekret praw ny odnoszący się do K ościoła praw osław nego w K ró lestw ie P o lsk im został w ydany p rzez ca ra A lek sa n d ra I. C ar 27 lipca 1816 r. polecił w ładzom K rólestw a ustanow ienie odrębnego fun­ duszu na rzecz duchow ieństw a praw osław nego. Tego sam ego dnia A lek­ sander I podporządkow ał w szystkie cerkw ie i m onastery znajdujące się w K rólestw ie Polskim jurysdykcji biskupa m ińskiego, albow iem na jeg o terenie nie było biskupa praw osław nego. Ponadto car polecił 10 lipca 1816 r. rządow i przekazać K ościołow i praw osław nem u kościół dom ini­ kanów w W arszaw ie i zam ienić go na cerkiew 8. F akt ten był jedn ym z pierw szych przypadków przekazania przez w ładze rosyjskie C erkw i praw osław nej św iątyni należącej do K ościoła rzym skokatolickiego.

Z godnie z ukazem carskim w ładze K rólestw a opracow ały projekt uposażenia duchow ieństw a praw osław nego, który został przesłany A lek­ sandrow i I. Projekt zakładał w ydatkow anie z kasy rządow ej w 1817 r. kw oty 1 000 złotych na rzecz duchow nych praw osław nych i ich rodzin9. W ładze carskie dążyły do w zm ocnienia statusu praw nego i m aterialnego K ościoła praw osław nego na terenie K rólestw a Polskiego. K om isarz car­ ski przy M inisterstw ie O św iaty w liście z 10 grudnia 1816 r. do rządu 6 Z. A. Stankiewicz, Królestwo Polskie 1815-1830, [w:] Historia państwa i prawa Polski, Warszawa 1981, III s. 411.

1 Historia Polski w liczbach. Terytorium, ludność, Warszawa 1999, s. 63; J. K. Jańczak, Struktura ludności Królestwa Polskiego 1815-1830, „Przeszłość Demograficzna Polski”,

1984, t. XIV, s. 25-49; B. Kumor, Historia Kościoła, t. VII, Lublin 2002, s. 82.

8 Sumariusz protokołów Rady Administracyjnej Królestwa Polskiego 1815-1867,1.1, cz. 1, Warszawa 1958, s. 517, nr-y: 2015, 2016 i 2017.

9 Tamże, s. 517, nr-y: 2018, 2019 i 2021; B. Kumor, Początki prawosławnego biskupstwa

w Warszawie, [w:] Chrześcijaństwo w dialogu kultur na ziemiach Rzeczypospolitej, pod

K rólestw a proponow ał sprow adzenie odpow iednich duchow nych z Rosji w celu om ów ienia spraw organizacyjnych K ościoła praw osław nego. P ro­ jek t ten nie spotkał się z aprobatą rządu ale naciski P etersburga przynio­ sły w ym ierne korzyści społeczności praw osław nej. W 1817 r. władze m iejskie przekazały parafii praw osław nej w W arszawie działkę pod bu ­ dow ę now ej cerkw i. B udow ę cerkw i Św. Trójcy rozp oczęto jeszc ze w 1818 r. N a polecenie adm inistracji carskiej w ładze K rólestw a przeka­ zały duchow ieństw u praw osław nem u klasztor i kościół dom inikanów w Kaliszu. Kościół ten został w 1820 r. przebudow any na cerkiew 10.

W edług danych statystycznych w 1824 r. na terenie K rólestw a Pol­ skiego było 747 osób w yznania praw osław nego, które uczęszczały do pięciu cerkwi w W arszawie, Lublinie, Kaliszu, Piotrkow ie i O pato w ie11. C erkw ie te zostały w ybudow ane głów nie przez ludność grecką. O na to, obok ludności rum uńskiej, stanow iła najliczniejszą grupę w yznaw ców praw osław ia. W W arszawie głów nie kupcy greccy i urzędnicy carscy uczęszczali do now ow ybudow anej cerkwi Świętej Trójcy. W Lublinie G recy urządzili cerkiew N arodzenia Bogurodzicy ju ż w 1786 r. w a Piotr­ kow ie cerkiew W szystkich Św iętych w 1788 r. O siem nastow ieczne ro­ dow ody m iały też cerkw ie ufundow ane przez G reków św. A tanazego A leksandryjskiego w Kaliszu i św. Jerzego w O patow ie (178 7)12. Prze­ kształcona z kościoła dom inikanów cerkiew kaliska była drugą św iątynią praw osław ną w tym m ieście. W szystkie cerkw ie greckie początkow o należały do jurysdykcji w ładyki bukow ińskiego i m im o ukazu carskiego z 1816 r. nie uznawały władzy biskupa m ińskiego. Sytuacja taka zm ieni­ ła się dopiero w 1825 r. A leksander I 24 lutego 1825 r. podporządkow ał parafie praw osław ne w K rólestw ie Polskim Św iątobliw em u Synodowi w Petersburgu a ten włączył je do diecezji m ińskiej. C ar 22 m arca 1825 r. zatw ierdził fundusz uposażeniow y duchow ieństw a praw osław nego na kw otę 20 000 złotych. Z polecenia A leksandra I w 1825 r. zaplanow ano budow ę nowej cerkwi w W arszawie przy ulicy N ow ojerozolim skiej13.

10 Sumariusz···, s. 518, nr-y: 2022-2027; B. Kumor, Początki prawosławnego biskupstwa

w Warszawie, s. 282.

11 Sbornik impieratorskogo Russkogo Istoriczeskogo Obszczestwa, t. 113/1, s. 279; I. K. Smolicz, Istorija Russkoj Cerkwi 1700-1917, cz. II, Moskwa 1997, s. 468.

12 K. Sokoł, A. Sosna, Kopuły nad Wisłą. Prawosławne cerkwie w centralnej Polsce

w latach 1815-1915, Moskwa 2003, s. 9-11.

Za panow ania M ikołaja I (1825-1855) nastąpiły kolejne zm iany or­ ganizacyjne. D ecyzją Św iątobliw ego Synodu Kościół praw osław ny na terenie K rólestw a Polskiego został 3 listopada 1827 r. podporządkow any jurysdykcji ordynariusza eparchii w ołyńskiej. Zm iany organizacji K o­

ścioła praw osław nego w K rólestw ie zaakceptow ał 25 lutego 1829 r. M i­ kołaj I. C ar w yznaczył też pensję w w ysokości 8 000 zł dla delegata pra­ w osław nego z K rólestw a do Św iątobliw ego Synodu. Z polecenia cara do W arszawy udał się protoprezbiter katedry m etropolitarnej w M oskw ie ks. Jakub D im itriew w celu dokonania reorganizacji K ościoła praw osław ­ nego w K rólestw ie. M ikołaj I podw yższył w yposażenie duchow ieństw a do kw oty 52 800 zł, z czego połow ę m iał pokryć skarb C esarstw a R osyj­ skiego a dru gą skarb K rólestw a14.

N astępne dane o ludności praw osław nej posiadam y z 1830 r. W e­ dług danych urzędow ych na terenie K rólestw a P olskiego było „pięć k o ­ ściołów (cerkw i - A. M .) i tyleż parafii oraz 1 klasztor tego w yznania znajduje się w całym kraju. O gólna liczba w iernych tej religii, stale za­ m ieszkałych, w ynosi dusz 342 płci obojej” 15. Liczba w iernych w yznania praw osław nego znacznie różniła się od podanych danych z 1824 r. Ta pozorna różnica w ynikała z faktu, że poprzednia statystyka ujęła rów nież osoby jed y n ie czasow o przebyw ające na terenie K rólestw a. G dybyśm y do tej liczby dodaliśm y tym czasowo przebyw ających urzędników carskich i wojskowych liczba wyznawców praw osław ia przekroczyłaby tysiąc osób. Według cytow anego wyżej źródła wyznawcy praw osław ia uczęszczały do sześciu cerkwi, które znajdowały się w W arszawie (ks. Teofil Nowicki), Opatowie (ks. Joachim Jachniewicz), Kaliszu (ks. Wasyl Borysowicz), Piotr­ kowie (ks. Grzegorz Sergulowski) i Lublinie (ks. D ym itr Popowicz) oraz w m onasterze św. Onufrego w Jabłecznej (pięciu zakonników).

Pretekstem do wprow adzenia nowej polityki wyznaniowej M ikołaja I wobec ziem K rólestw a Polskiego był udział duchow ieństw a rzym skoka­ tolickiego i unickiego w powstaniu listopadow ym ( 1830-1831). C ar w pro­ wadził w ów czas istotne ograniczenia w obec K ościoła rzym skokatolic­ kiego, a w przypadku K ościoła unickiego dążył do jeg o likwidacji.

14 Tamże, s. 282.

15 Rocznik instytutów religijnych i edukacyjnych w Królestwie Polskim, Warszawa 1830, s. 114; B. Kumor, Początki prawosławnego biskupstwa w Warszawie, s. 281 ; A. Mirono­ wicz, Społeczność prawosławna w Królestwie Polskim w latach 1815-1830, [w:] Księga

* * *

Zanim zostanie om ów iony problem likw idacji K ościoła unickiego w C esarstw ie R osyjskim w artym przypom nienia są podstaw ow e fakty z polityki dynastii R om anow ych wobec unitów w latach 1795-183016. W w yników rozbiorów R zeczypospolitej oraz zm ian granic po pokoju w Tylży (1807) i K ongresie W iedeńskim na terenie Im perium Rosyjskie­ go znalazło się pięć diecezji unickich: m etropolitarna, polocka, w łodzi­ m ierska, łucka i chełm ska. R osyjski Kościół P raw osław ny i panujący w Rosji niechętnie odnosili się do unitów. Pow szechnie uważano, że uni­ ci pow inni wrócić do praw osław ia. Latynizacja i polonizacja unitów sta­ now iła dodatkow y pow ód do podjęcia takich działań. Po raz pierwszy planow ą akcję naw racania unitów przeprow adzono na W ołyniu i Podolu w latach 1793-1794. W yniku prow adzonej akcji m isyjnej, kierowanej przez biskupa W iktora Sadkow skiego, na praw osław ie przeszło około 200 parafii unickich i około m iliona w iernych17.

Po śmierci K atarzyny II akcja m isyjna ustała. C ar Piotr I choć nie lubił unitów, ale ich nie prześladow ał. Za jeg o rządów restytuowano, obok istniejącego arcybiskupstw a połockiego, biskupstw o łuckie i brzeskie. K ościół unicki liczył w ów czas 1 500 parafii, 80 klasztorów bazyliań- skich i 1 428 000 w iernych18. A leksander I rów nież nie zw alczał unitów. Po przejściu części unitów na obrządek łaciński w ydał naw et dekret za­ braniający naw racania unitów. U kazem z 1805 r. podzielił Kolegium 16 O polityce caratu wobec Kościoła unickiego por.: E. Likowski, Dzieje Kościoła Unic­

kiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX wieku, cz. I-II, Warszawa 1906; T. Śliwa, Kościół greckokatolicki na „ziemiach zabranych’’ (1815-1839) i Kościół greckokatolicki w Kró­ lestwie Polskim (1815-1875), [w:] Historia Kościoła w Polsce, t. II, cz. 1, pod red.

B. Kumora i Z. Obertyńskiego, Poznań 1979, s. 497-511 ; W. Kołbuk, Kościoły wschodnie

na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej 1772-1914, Lublin 1992; H. Dylagowa, Kościół unicki na ziemiach Rzeczypospolitej 1596-1918, „Przegląd Wschodni”, t. II, z. 2(6), 1992/

1993, s. 276-287; tenże, Dzieje unii brzeskiej, Warszawa 1996; A. Mironowicz, W związ­

ku z 150 rocznicą synodu połockiego (1839-1989), [w:] Chrześcijaństwo w Związku Ra­ dzieckim w dobie pierestrojki i głasnosti, pod red. W. Grzeszczaka i E. Śliwka, Pieniężno

1992, s. 138-146; M. Radwan, Carat wobec Kościoła greckokatolickiego w zaborze ro­

syjskim 1796-1839, Roma-Lublin 2001.

17 E. Likowski, Dzieje Kościoła Unickiego na Litwie i Rusi w XVIII i XIX wieku, cz. I, Warsza­ wa 1906, s. 256; H. Dylagowa, Kościół unicki na ziemiach Rzeczypospolitej 1596-1918, „Prze­ gląd Wschodni”, t. II, z. 2(6), 1992/1993, s. 277.

D uchow ne na dw a niezależne departam enty: łaciński i unicki. W każdym z nich zasiadali duchow ni w łaściw ego obrządku. Takie postanow ienie m iało zapobiec dom inacji duchow ieństw a rzym skokatolickiego nad unic­ kim . A leksander I zgodził się ponadto na ustanow ienie unickiej diecezji litew skiej. W konsekw encji w granicach C esarstw a R osyjskiego znalazł się cztery diecezje unickie: litew ska, polocka, łucka i brzeska. P iąta die­ cezja unicka - chełm ska znalazła się w granicach K rólestw a Polskiego.

Z asadnicza zm iana polityki w yznaniow ej caratu wobec unitów na­ stąpiła za panow ania M ikołaja I. C ar uw ażał duchow nych unickich naro­ dow ości białoruskiej lub ukraińskiej za osobow y pow iązane z kulturą w schodnią, które należy pozyskać do praw osław ia. Za jeg o rządów w ię­ cej uw agi w ładze państw ow e i cerkiew ne zw racały na pom oc ludności praw osław nej zam ieszkującą zachodnie granice Im perium Rosyjskiego. Carat popierał ideologię państw a praw osław nego opartego na symbiozie: „prawosławia, sam owładztwa i narodow ości rosyjskiej” . W odróżnieniu od poprzednika car Mikołaj I wspierał tendencje integrystyczne w Cerkwi praw osław nym 19. W przypadku Kościoła unickiego dążono do oczyszcze­ nia obrządku wschodniego z naleciałości łacińskich. Przywrócenie w cer­ kwiach unickich pełnej obrzędowości wschodniej miało być wstępem do bezkonfliktow ego zjednoczenia z prawosławiem . „N awracanie” unitów na praw osław ie nie miało m ieć akcji jednorazow ej, ale było przygotow ane na kilka lat. G łów ną rolę w tym procesie m iał odegrać Józef Siemaszko, stoją­ cy od 1828 r. w centrum spraw obrządku greckokatolickiego.

Jó ze f Siem aszko urodził się 25 grudnia 1798 r. we wsi Paw łów ka, pow iatu lipow ickiego. O jciec jego, Tim ofiej Siem aszko, był duchow nym unickim 20. Początki swej edukacji Siem aszko zdobyw ał u praw osław ne­ go diakona Iw ana B oczkow skiego, a następnie w niem irow skim gim na­ zjum . W 1816 r. wstąpił do G łów nego Sem inarium w Wilnie, gdzie po czteroletniej nauce uzyskał tytuł doktora teologii. W 1820 r. został w y­ św ięcony przez w ładykę unickiego Jakuba M artusiew icza na duchow ne­ 19 S. W. Rimskij, Stosunki między Cerkwią prawosławną a państwem w Rosji w XIX wieku, [w:] Chrześcijańsko w dialogu kultur na ziemiach Rzeczypospolitej, pod red. St. Wilka, Lublin 2003, s. 402-411.

20 Dane o życiu Józefa Siemaszki zostały zaczerpnięte z opracowanych przez niego zapi­ sów, por. I. Siemaszko, Zapiski mitropolita litowskogo izdannyja Impieratorskoju Aka-

diemijeju Nauk po zawieszczaniju awtora, t. I, Sankt-Pietierburg 1893. Biografia Józefa

Siemaszki znajduje się w Podręcznej Encyklopedii Katolickiej, t. XXXV-XXXV1, War­ szawa 1912.

go. Z uw agi na jeg o duże zdolności organizacyjne i intelektualne Józefa Siem aszko w ybrano na członka K onsystorza diecezji łuckiej. W 1822 r. został w ybrany przew odniczącym tego K onsystorza i dziekanem łuckim . W tym sam ym r. w yznaczono go przedstaw icielem unickiego departa­ m entu w kolegium rzym skokatolickim w Petersburgu. Siem aszko rozpo­ czął starania na rzecz popraw y praw nego i m aterialnego położenia uni­ tów w C esarstw ie R osyjskim 21.

W Petersburgu pogłębiło się w yniesione z dzieciństw a przyw iązanie Józefa Siem aszki do praw osław ia. Siem aszko sam przyznał później, że w Kościele praw osław nym oczarow ała go architektura sakralna, m alar­ stwo i śpiew. D oznania artystyczne nie przysłoniły mu różnic dogm a­ tycznych i organizacyjnych obu Kościołów. Św iadom ość ich przezw y­ ciężenia legła u postaw przyszłej działalności duchow nego unickiego. Pom ogło mu w tym poznanie w Petersburgu teologii praw osław nej i bo ­ gactw o w artości religijnej praw osław ia. K ilkanaście lat później Siem asz­ ko napisał: „(..) daw no przekonałem się do praw osław ia Cerkw i w schod­ niej, a to dzięki czytaniu i szczegółowym poszukiwaniom , a jednocześnie należałem do Kościoła zachodniego”22. Podjęcie działalności w kierunku zjednoczenia unitów z Cerkw ią prawosławną napotkało szereg przeciwno­ ści. Przeciwne zjednoczeniu było duchowieństwo rzymskokatolickie i znacz­ na część unickiego. Niekonsekwentną politykę w stosunku do unitów pro­ wadziła hierarchia Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego i adm inistracja carska. Jedynie dzięki szczególnym zdolnościom organizacyjnym Józefa Siemaszki udało się zaham ować latynizację obrządku unickiego i zaintere­ sować planem zjednoczenia swych współwyznawców oraz wpływowych osób w M oskw ie i Petersburgu. Działalność tę Siem aszko mógł podjąć po objęciu w Konsystorzu wszystkich spraw zw iązanych z funkcjonow aniem Kościoła greckokatolickiego w Rosji. B ędąc w Petersburgu Siem aszko doprowadził w latach dwudziestych XIX wieku do powrotu z katolicyzm u 20 tysięcy unitów, do wydania edyktu przez cara M ikołaja w 1826 r. zaka­ zującego budow y kościołów łacińskich wśród ludności unickiej i zakazu z 1827 r. wstępowania do klasztorów bazyliańskich nie unitów23.

21 A. Mironowicz, Kościół prawosławny na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej (1596-

1918), s. 537-538.

221. Siemaszko, Zapiski..., s. 30.

23 W. F. Bacianowski, Iosif Siemaszko i wozsojedinienije unitów, „Istoriczeskij Wiestnik”, t. XIV, 1893, s. 866.

W 1827 r. Józef Siem aszko opracow ał m em oriał o stanie K ościoła greckokatolickiego w Rosji, w którym przeanalizow ał dzieje unii i przed­ łożył plan zjednoczenia unitów z C erkw ią praw osław ną. W św ietle m e­ m oriału K ościół unicki liczył około 1 535 197 w ierny ch skupionych w 1 469 parafiach24. Projekt zyskał poparcie cara M ikołaja I. W 1828 r. nastąpiły pierw sze istotne posunięcia oddzielające unitów od katolików, m.in. powołanie niezależnego od Kolegium Rzym skokatolickiego G rec­ kokatolickiego Kolegium Duchownego i reorganizacja struktur diecezjal­ nych Kościoła. Ukazem z 22 kw ietnia (4 maja - nowy styl) 1828 r. M ikołaj I poddał Greckounickie Kolegium Duchowne pod zw ierzchnictw o bisku­ pa w ileńskiego Jozafata B ułhaka25. Z czterech diecezji unickich utw orzo­ no dw a biskupstwa: białoruskie z siedzibą w Połocku i litewskie z rezyden­ cją w m onasterze w Żyrowicach. W przeciwieństwie do hierarchii R osyj­ skiego K ościoła Praw osław nego Józef Siem aszko stopniowo wprow adzał zm iany w system ie zarządzania Kościołem, w obrzędach, tradycji i liturgii, np. zakaz wysyłania unitów do sem inarium katolickiego w Wilnie, utw o­ rzenie sem inarium unickiego w Żyrowicach, oparcie szkolnictwa unickie­ go na system ie szkolnictw a prawosławnego, zrów nanie praw ne unitów z prawosławnym i w szkołach. W prow adzone w latach 1828-1829 zmiany doprowadziły do odseparowania się hierarchii unickiej od katolickiej, zor­ ganizow ania własnego szkolnictwa i wzrostu nastrojów proprawosławnych wśród duchow ieństw a i wiernych Cerkwi greckokatolickiej26.

Przeprow adzenie takich zm ian w ym agało przynajm niej neutralnej postaw y biskupów unickich: w ileńskiego Jozafata B ułhaka (1817-1839), połockiego Jakuba M artuszew icza (1823-1833), łuckiego C yryla Siero- cińskiego (1827-1833) oraz dw óch sufraganów: A driana H ołow nię, b i­ skupa orszańskiego (1827-1831) i Leona Jaw orow skiego, biskupa b rze­ skiego (1811-1833). B iskupi ci nie cieszyli się zaufaniem w ładz rosyj­ skich, dw óch z nich - H ołow nia i Sierociński zm arli w 1831 r., a Jaw o­ row ski i M artuszew icz w 1833 r. Jozafat Bułhak, który po M artuszew i- czu objął arcybiskupstw o połockie (1833-1838), pozostał w iem y unii. P om im o to arcybiskup połocki podpisał w szystkie rozporządzenia, które przygotow yw ały likw idację obrządku greckokatolickiego. W 1829 r. Jó­ zef Siem aszko został sufraganem diecezji białoruskiej.

24 T. Śliwa, Kościół greckokatolicki..., s. 497.

25 E. Likowski, Dzieje Kościoła Unickiego..., cz. II, s. 59-60. 26 H. Dylągowa, Dzieje unii brzeskiej, Warszawa 1996, s. 83-84.

Józef Siem aszko, znając dzieje wprowadzenia unii, pragnął za wszelką cenę nie dopuścić do przem ocy przy jej likwidacji. Zdaw ał sobie dosko­ nale spraw ę, że o postaw ie w iernych zadecydują ich duchow ni. Biskup Siem aszko uw ażał, że „prosty lud stanie się praw osław nym tak szybko, ja k szybko jeg o duchow ieństw o stanie się praw osław nym ”27. Ocena jego zyskała potw ierdzenie w historii. Parafie unickie szybko stawały się pra­ w osław nym i, gdy przeszli na „w iarę grecką” ich proboszczow ie. Tam, gdzie księża opierali się przyjęciu praw osław ia, dochodziło do w ystą­ pień i protestów . A żeby proces likw idacji unii przybrał charakter łagod­ ny, szczególną rolę w nim przypisano szkołom unickim , a zw łaszcza se­ m inarium w Połocku i Ż yrow icach. W ychow yw ano tam duchow nych w duchu teologicznej i kulturow ej jedności z C erkw ią praw osław ną.

Prace nad przygotow aniem synodu zjednoczeniow ego zostały przy­ śpieszone w ybuchem pow stania listopadow ego. Pom im o, że m etropolita unicki B ułhak w ystosow ał „O kólnik do duchow ieństw a i w iernych” pięt­ nujący pow stanie listopadow e to w jeg o przebieg zaangażow ała się znacz­ na część hierarchii i duchow ieństw a unickiego. Na początku panow ania M ikołaja I bazylianie posiadali trzy prow incje (litewską, białoruską i ru­ ską) z 80 klasztoram i m ęskim i i blisko 800 zakonnikam i. Siem aszko w ykorzystał udział duchow nych unickich w pow staniu jako pretekst do rozw iązania w ielu klasztorów bazyliańskich. W 1832 r. i w latach następ­ nych rozw iązano ponad 50 klasztorów bazyliańskich a Ław rę Poczajow - ską przekazano we w ładanie praw osław nych28.

D oceniając lojalną postaw ę biskupa Józefa w ładze carskie wyraziły zgodę, po śm ierci biskupa Jakuba M artusew icza w 1833 r., na w ybór Siem aszki na ordynariusza diecezji litewskiej. Objęcie jej przez Siem aszkę praktycznie oznaczało rozpoczęcie aktu zjednoczenia unitów z C erkw ią praw osław ną. Istotną przeszkodę na tym polu stanow iła polityka ordyna­ riusza now o utw orzonego biskupstw a praw osław nego w Połocku. Biskup Sm aragd - narodow ości rosyjskiej - nie znał specyfiki praw osław ia na B iałorusi, a tym bardziej unii. Jego adm inistracyjne m etody likwidacji unii w yw ołały liczne protesty ze strony m iejscowej ludności. W prow a­ dzenie w ielkoruskiego prawosławia, niszczącego lokalną tradycję, niechęt­

271. Siemaszko, Zapiski..., s. 30.

28 E. Likowski, Dzieje Kościoła Unickiego..., cz. II, s. 77; P. P. Gach, Kasaty zakonów na

ziemiach dawnej Rzeczypospolitej i Śląska 1773-1914, Lublin 1984, s. 157, 161; B. Ku­

nie zostały odebrane w diecezji połockiej przez wiernych K ościoła praw o­ sławnego i greckokatolickiego. Ponow nie odradzały się prokatolickie sym ­ patie wśród duchow ieństw a unickiego. W tej sytuacji Siem aszko złożył w niosek o podporządkow anie Greckokatolickiego Kolegium D uchow ne­ go Świętemu Synodowi, a po jego odrzuceniu, 12 maja 1833 r., złożył prośbę 0 przyjęcie unitów do Cerkwi prawosławnej. Jednocześnie biskup litewski przeprow adził istotne reform y w Kościele greckokatolickim . W ładyka li­ tewski zlikw idow ał prawo patronatu i ktitorstwa, w prow adził do Kościoła unickiego praw osław ne księgi liturgiczne. W cerkw iach ponow nie w pro­ wadzono ikonostasy, praw osław ne utensylia i szaty liturgiczne.

W celu wprowadzenia powyższych zmian w Kościele unickim, Józef Siemaszko konsekrował w styczniu 1834 r. trzech biskupów pomocniczych: Bazylego Łużyńskiego, Jozafata Żarskiego i Antoniego Zubka. Sam biskup litewski przeprowadzał wizytację cerkwi unickich, badając stosunek ducho­ wieństwa i wiernych do jego reform. Podczas wizytacji zbierał również pod­ pisy duchownych pod aktem deklaracji przyłączenia do Cerkwi prawosław­ nej. Przeciwników zjednoczenia spotykały represje ze strony biskupa Józefa. Represje spowodowały usunięcie z parafii 130 dziekanów niechętnych re­ formom władyki litewskiego i zamknięcie ich w klasztorach29. R eakcją na działalność Siemaszki były protesty wiernych części parafii unickich, zwłasz­ cza na Białostocczyźnie, np. w 1838 r. w Kleszczelach.

Po pow staniu listopadow ym car M ikołaj I odw ołał konstytucję K ró­ lestw a i nadał m u Statut O rganiczny w 1832 r. S tatut O rganiczny, chociaż w spraw ach w yznaniow ych pow tarzał postanow ienia konstytucji to cał­ kow icie zm ieniał politykę w ładz carskich i R osyjskiego K ościoła P raw o­ sław nego w obec grekokatolików . U dział duchow ieństw a k ato lick ieg o 1 unickiego w pow staniu 1830-1831 r. stał się pretekstem do w prow adze­ nia ograniczeń wobec w iernych tych dw óch odłam ów K ościoła k ato lic­ kiego. Polityka taka była realizow ana przez nam iestnika K rólestw a P o l­ skiego Iw ana Paskiew icza (1831-1856).

M ikołaj I zm ienił rów nież politykę wobec ludności praw osław nej zam ieszkałej na terenie K rólestw a Polskiego. Liczba jej w raz z przyb y­

29 T. Śliwa, Kościół greckokatolicki..., s. 499; A. Mironowicz, W związku z 150 rocznicą

synodu połockiego (1839-1989), [w:] Chrześcijaństwo w Związku Radzieckim w dobie pierestrojki i głasnosti, pod red. W. Grzeszczaka i E. Śliwka, Pieniężno 1992, s. 142;

B. Kumor, Historia Kościoła, t. VII, s. 114; M. Radwan, Carat wobec Kościoła greckoka­

ciem w jego granice 100 - tysięcznej armii rosyjskiej gw ałtow nie w zro­ sła. W yrazem zm iany carskiej polityki w yznaniow ej było nadanie licz­ nych przyw ilejów K ościołow i praw osław nem u. Rada A dm inistracyjna K rólestw a 6 grudnia 1833 r. zw olniła duchow ieństw o praw osław ne z nie­ których podatków z nieruchom ości, które uznano „za w ieczystą p osia­ dłość K ościoła praw osław nego” . Ponadto zw iększano dotację p aństw o­ w ą na budow ę now ych cerkw i i na utrzym anie duchow ieństw a. W dniu 20 sierpnia 1833 r. w prow adzono praw o o zw iązkach m ieszanych. N a jeg o podstaw ie dzieci narodzone z m ałżeństw a praw osław nych z inno­

w iercam i miały być ochrzczone i w ychow ane w w ierze praw osław nej. Z m ianę w yznania z praw osław nego na inną religię w ładze uznaw ały za przestępstw o30. Istotne przem iany nastąpiły w strukturze organizacyjnej R osyjskiego K ościoła P raw osław nego na terenie daw nej R zeczypospoli­ tej. N a w niosek Św iątobliw ego Synodu doszło do ustanow ienia drugiej katedry biskupa m ińskiego w G rodnie i zm iany nazw y diecezji 30 kw iet­ nia 1833 r. na m ińsko-grodzieńską. O wiele w iększe konsekw encje przy­ niosło pow ołanie 22 kw ietnia (3 m aja - w edług now ego stylu) 1834 r. w diecezji wołyńskiej w ikariatu w arszaw skiego. M ikołaj I w sw ym u ka­ zie erekcyjnym stwierdził, że brak biskupa praw osław nego w K rólestw ie Polskim pow oduje duże trudności w kontaktach duchow nych i w iernych z w łasną hierarchią. N ow y biskup został w ikariuszem diecezji w ołyń­ skiej i uzyskał tytuł biskupa w arszaw skiego. W krótce m iała zostać w y­ budow ana dla niego rezydencja i konsystorz biskupi w W arszawie. B i­ skup w arszaw ski m iał podlegać Św iątobliw em u Synodow i w P etersbur­ gu i działać zgodnie z jeg o instrukcjam i. W ładykę zobow iązano rów nież do zorganizow ania sem inarium duchow nego dla kształcenia duchow ień­ stw a praw osław nego31. D ecyzją Św iętego Synodu z 17 m aja 1834 r. na biskupa warszawskiego pow ołano Antoniego Rafalskiego - archim andry- tę Ławry Poczajowskiej, która niedaw no pow róciła z unii do prawosławia. C erkw ią katedralną stała się jedyna prawosławna świątynia Św. Trójcy na Podwalu w Warszawie.

Z godnie z rozporządzeniem nam iestnika Iw ana P askiew icza pod w ładzę biskupa w arszaw skiego zostały przekazane trzy cerkw ie zo rg a­ nizow ane w 1835 r. w tw ierdzy m odlińskiej (now ogieorgiejew skiej) oraz w cytadelach zam ojskiej i w arszaw skiej. W 1837 r. biskup A ntoni d o ­ 30 B. Kumor, Początki prawosławnego biskupstwa w Warszawie, s. 283.

konał konsekracji now ow ybudow anej cerkw i św. Jerzego w M odlinie i soboru Sw. T rójcy w W arszaw ie. Ś w iątynia ta została przekształcona z byłego k ościoła pijarów 32. Do 1839 r. liczba parafii praw osław nych w zrosła do 12 w tym w R adom iu, S uw ałkach, L ublinie, D rohiczynie i W arszaw ie. W 1840 r. w yśw ięcona została now a cerkiew św. O nufre­ go w m onasterze jab ło czy ń sk im 33. Trzeba zaznaczyć, że pierw sze cer­ kw ie były w ybudow ane bądź adoptow ane w tw ierdzach (M odlin), p rze­ budow anych k ościołach katolickich zam kniętych jeszcze przez adm i­ nistrację austriacką w 1809 r. lub budynkach kupow anych za pieniądze państw ow e. Pow stało też kilka kaplic w dom ach pryw atnych. Do 1840 r. w ybudow ano jed y n ie pięć now ych cerkw i w edług projektów rosyjskich architektów . R osyjsko-bizantyjski styl tych cerkw i charakteryzow ał się kopułam i, najczęściej pięciom a, staroruską ornam entyka i zdo b ien ia­ mi. Tw órca tego stylu architekt rosyjski K onstanty T hon (1794-1881) sam zaprojektow ał jed n ą cerkiew w K arolinie (daw nym P okrow sku). P ow yższe zm iany organizacyjne w struk turze cerkiew nej i fundacje now ych św iątyń w skazują, że nieliczna dotąd na terenach K rólestw a P olskiego społeczność praw osław na znalazła się w centrum zain tereso ­ w ania polityki w yznaniow ej caratu.

Lata 1835-1839 były, podobnie ja k w K ościele praw osław nym okre­ sem dynam icznych zm ian w Kościele unickim . P rzebudow ano strukturę organizacyjną, w prow adzono praw osław ne księgi liturgiczne, upod ob­ niono wystrój w ew nętrzny cerkw i unickich do praw osław nych. M im o antyunickiej działalności biskupa połockiego S m aragda i w zm ożonej agitacji kleru katolickiego następow ał rów nież w zrost św iadom ości pod­ jęcia aktu zjednoczeniow ego w śród duchow ieństw a greckokatolickiego.

Fakt ten pozw olił Józefow i Siem aszce na ponow ne zw rócenie się do Św iątobliw ego Synodu R osyjskiego K ościoła P raw osław nego pism em z 24 w rześnia 1836 r. o pozw olenie przejścia na praw osław ie. W ładze carskie na prośbę biskupa litew skiego zareagow ały szybko, tym bardziej,

32 K. Moycho, Rocznik religijny wyznań chrześcijańskich w Królestwie Polskim na rok

1847, Warszawa 1847, s. 280-283.

33 Podrobnoje opisanije otkrytia każdoj jeparchii i wikarstwa w chronologiczeskom po-

riadkie, cz. VII, [w:] Matieriaty dla istorii Prawosławnej cerkwi w carstwowanije ipiera- tora Nikołaja I, Sankt-Pietierburg 1902, s. 279-287; P. M. Ustimowicz, Warszawskijpra- wosławnyj kafiedralnyj Sw. Troickij sobor. Kratkij istoriczeskij oczerk ( 1837-1887), War­

że now ym oberprokuratorem Św iątobliw ego Synodu został zw olennik likw idacji unii na B iałorusi m etodam i adm inistracyjnym i M ikołaj A lek­ sandrow icz Protazow (1836-1855). Z jego inicjatyw y w styczniu 1837 r. został wydany ukaz carski o przekazaniu w szystkich spraw C erkw i grec­ kokatolickiej oberprokuratorow i Synodu. W tym sam ym czasie biskup litewski Józef Siem aszko dokonał ponownej w izytacji parafii unickich diecezji litewskiej i białoruskiej, przygotow ując duchow ieństw o do przej­ ścia na praw osław ie. Siem aszko z satysfakcją stw ierdził, że w szystkie cerkw ie w jeg o w ładyctw ie przypom inają swym w ystrojem w ew nętrz­ nym cerkw ie przed 1596 r. O dm iennie w yglądała sytuacja w diecezji bia­ łoruskiej zarządzanej przez nieprzychylnie nastaw ionego do zjednocze­ nia m etropolitę Jozafata Bułhaka. Dopiero jego śm ierć w 1838 r. i zastą­ pienie go B azylim Łużyńskim , zw olennikiem zjednoczenia, przygoto­ w ało w ładyctw o białoruskie do przyjęcia praw osław ia34.

3 m arca 1838 r. Jó zef Siem aszko został przew odniczącym K olegium G reckokatolickiego. Z tego r. posiadam y szczegółow e dane o stosunku duchow ieństw a unickiego do idei zjednoczenia. W diecezji litew skiej z 1 857 duchow nych za zjednoczeniem opow iedziało się 760, a w biało ­ ruskiej z 680 podpisy złożyło jedyn ie 18635. A ntypraw osław ne nastaw ie­ nie duchow ieństw a w diecezji białoruskiej było w ynikiem działalności biskupa Sm aragda. Ażeby zm ienić tę sytuację, Siem aszko na początku 1839 r. udał się z biskupem brzeskim Antonim Zubko do Połocka, gdzie przeprow adził szeroką agitację za zjednoczeniem .

12 lutego 1839 r., w N iedzielę Praw osław ia, zebrał się sobór, w k tó ­ rym wzięli udział: biskup litew ski - Józef Siem aszko, połocki - B azyli Łużyński i brzeski - Antoni Zubko, 24 w yższych duchow nych oraz przed­ staw iciele społeczności świeckiej. Na soborze proklam ow any został akt zjednoczenia, który został podpisany przez jeg o uczestników. Jednocze­ śnie skierow ano pism o do Synodu i cara M ikołaja I z prośbą o przyjęcie ich do C erkw i praw osław nej. Do pism a dołączono w ykaz 1 305 osób duchow nych, deklarujących się za ideą zjednoczenia. Zjednoczenie z pra­ w osław iem nie poparło 593 duchow nych unickich36.

34 M. Radwan, Carat wobec Kościoła greckokatolickiego w zaborze rosyjskim, s. 58. 35 T. Śliwa, Kościół greckokatolicki..., s. 502; A. Mironowicz, W związku z 150 rocznicą

synodu połockiego (1839-1989), s. 143; B. Kumor, Historia Kościoła, t. VII, s. 114.

36 E. Likowski, Dzieje Kościoła unickiego na Litwie i Rusi w XV111 i XIX wieku, t. II, Warszawa 1906, s. 107-108; H. Dylągowa, Dzieje unii brzeskiej, s. 89-90.

25 m arca 1839 r. Synod R osyjskiego K ościoła P raw osław nego w y­ dał ośw iadczenie o następującej treści: „biskupów, duchow ieństw o i w ier­ nych do dziś greckounickiej C erkw i zgodnie z praw am i i przykładam i ojców C erkw i przyjm ujem y do naszej w spólnoty praw osław no-katolic- kiej, w schodniej, w szechrosyjskiej C erkw i” . G reckokatolickie K olegium D uchow ne nazw ano litew sko-białoruskim i podporządkow ano S ynodo­ wi. Jego zw ierzchnikiem został podniesiony do godności arcybiskupa Józef Siem aszko. W ten sposób oficjalnie nastąpiło zjednoczenie K ościoła grec­ kokatolickiego z C erkw ią praw osław ną na B iałorusi i Litwie.

Pom im o, że pow rót unitów do praw osław ia nie odbyw ał się do bro­ wolnie to cała w ieloletnia akcja likw idacji unii odbyw ała się bez rozgło­ su i bez zew nętrznych w yrazów przym usu. Nic też dziw nego, że zasko­ czony papież G rzegorz X V I (1831-1846) nie podjął w iększych działań przeciw ko M ikołajow i I. R eakcja R zym u na zlikw idow anie unii na B ia­ łorusi ograniczyła się do w yrażenia 22 listopada 1839 r. w yrazów ubole­ wania. O likw idacji unii nie rozm aw iano podczas wizyty cara M ikołaja I w R zym ie w 1845 r. Papież pragnął utrzym ać stan posiadania K ościoła łacińskiego w C esarstw ie R osyjskim i otw arty konflikt z caratem nie był w interesie Rzym u. W 1847 r. został zaw arty konkordat m iędzy R osją a S tolicą A postolską, który regulow ał sytuację K ościoła łaciń sk ieg o w Im perium , ale nie poruszał spraw zw iązanych z unią37.

Postanow ienia soboru połockiego pow iększyły liczbę w iernych, d u ­ chow ieństw a i parafii praw osław nych w zachodnich guberniach Im pe­ rium. Od 1839 r. praw osław ie na ziem iach polskich i białoruskich zaczy­ na przyjm ow ać coraz więcej cech praw osław ia rosyjskiego (rozwój kultu św iętych rosyjskich, obrzędow ości, rosyjskiej architektury sakralnej). W ładze carskie, ażeby skutecznie zarządzać zw iększającą liczbą parafii praw osław nych zm uszone były do dokonania reorganizacji struktury or­ ganizacyjnej R osyjskiego K ościoła Praw osław nego. W 1839 r. diecezję m ińsko-grodzieńską przem ianow ano na m ińsko-bobrujską i nadano jej nowy kształt. 8 w rześnia 1839 r. ustanow iono w ikariat biskupa m ińskie­ go w Pińsku, zlikw idow any 28 stycznia następnego roku w raz now ym i zm ianam i organizacyjnym i. 1 października 1840 r. pow ołano do życia nowy w ikariat na terenie diecezji w ołyńsko-żytom ierskiej w O strogu, li­

37 A. Boudou, Stolica Święta a Rosja. Stosunki dyplomatyczne między niemi w XIX stule­

ciu, przekład z francuskiego Z. Skowrońska, 1.1, Kraków 1928, s. 239-240, 250; T. Śliwa, Kościół greckokatolicki..., s. 503.

kw idując jednocześnie w ikariat w arszaw ski tegoż biskupstw a. Powyższe zm iany w istniejących diecezjach praw osław nych pozw oliły na pow oła­ nie dw óch now ych biskupstw. Po soborze połockim pow stała w 1839 r. praw osław na diecezja litew sko-w ileńska z w ikariatem brzeskim (1839) i kow ieńskim (1843). W raz z diecezją litew ską Św iątobliw y Synod po ­ wołał do życia biskupstw o połockie z siedzibą w W itebsku (biskup B azy­ li) i w now ych granicach w ładyctw o m ohylew skie (biskup Izydor)38. Z części obszaru diecezji w ołyńsko-żytom ierskiej utw orzono 5 paździer­ nika 1840 r. w ładyctw o w arszaw sko-now ogieorgiejew skie.

B iskupstw o w arszaw sko-now ogieorgiejew skie obejm ow ało głównie swym zasięgiem daw ne terytorium K rólestw a Polskiego. Analizując sy­ tuacje K ościoła praw osław nego na ziem iach polskich należy szczególna uw agę zw rócić w łaśnie na tą diecezją. Pierw szym biskupem w arszaw ­ skim był A ntoni Rafalski. W okresie pobytu R afalskiego na sam odzielnej katedrze w arszaw skiej liczba parafii praw osław nych w zrosła z 12 do 18. U stanow iono W arszawski K onsystorz Duchowny. W 1843 r. Antoni R a­ falski został w ybrany m etropolitą, now gorodskim i sankt-petersburskim a jeg o m iejsce w W arszawie zajął arcybiskup wołyński N ikanor (Kle- m entew ski). A rcybiskup N ikan or został członkiem Św iętego Synodu R osyjskiego K ościoła Praw osław nego i zachow ał w swej jurysdykcji die­ cezję w ołyńską i żytom ierską. R ocznik statystyczny z 1847 r. wym ienia na terenie diecezji w arszaw sko-now ogieorgiejew skiej 30 duchow nych praw osław nych 17 parafii, klasztor w Jabłecznej z pięciom a m nicham i i szkołę do kształcenia duchow ieństw a w W arszaw ie39. Taki stan organi- zacyjno-jurysdykcyjny utrzym yw ał się do 1848 r., kiedy arcybiskup N i­ kanor (K iem entewski) został wybrany na m etropolitę sankt-petersburskie- go. Awanse arcybiskupów w arszaw skich na katedry m etropolitarne w sto­ łecznym Sankt-Petersburgu św iadczą o szczególnej trosce cara M ikołaja I o zapew nienie w łaściw ego arcypasterza dla ludności praw osław nej na terenie K rólestw a Polskiego. W latach 1843-1848 na terenie diecezji w arszaw skiej ustanow iono parafie w K arolinie (Pokrowsk), Łazienkach i P iotrkow ie Trybunalskim .

Po w yjeździe arcybiskupa N ikanora now ym arcybiskupem w arszaw ­ skim został ordynariusz diecezji podolskiej i bracław skiej Arseniusz

(Mo-381. K..Smolicz, Istorija Russkoj Cerkwi 1700-1917, cz. II, Moskwa 1997, s. 344. 39 K. Moycho, Rocznik religijny wyznań chrześcijańskich w Królestwie Polskim na rok 1847, s. 280-283.

skw in). A rcybiskup A rseniusz zgrom adził w okół siebie znako m ity ch duchow nych, dbał o ich edukację teologiczną, prow adził działalność m i­ syjną zw łaszcza wobec m ałżeństw m ieszanych. Za jeg o rządów p o pra­ w iła się sytuacja m aterialna diecezji. Liczba cerkwi na jej terenie w zrosła do 40 (w tej liczbie 2 sobory i 25 cerkw i parafialnych). P ozostałe św iąty­ nie praw osław ne znajdow ały się na terenie tw ierdz (D ęblin, M odlin, W arszawa), garnizonów w ojskow ych (Płocku, Łomży, Siedlcach, P u łtu ­ sku), na terenie budynków należących do adm inistracji carskiej oraz na obszarach parafii unickich, które zm ieniły wyznanie. W 1857 r. w m iej­ scow ości G óra znajdującej się w pobliżu tw ierdzy m odlińskiej (now o- gieorgiew skiej) w ybudow ano letnią rezydencję arcybiskupa w arszaw skie­ go z cerkw ią św. Jana Teologa. Z w iększająca liczba parafii spow odow ała podział diecezji na dwa dekanaty40.

W 1860 r. arcybiskup w arszaw ski A rseniusz został m etropolitą k i­ jow skim i halickim . Jego następcą na katedrze w arszaw skiej został b i­ skup saratow ski i carycyński Joannicjusz (Górski). B iskup ten w diecezji saratow skiej w latach 1856-1860 skutecznie zw alczał podziały w C erkw i i być m oże jeg o talenty organizacyjne zadecydow ały o pow ierzeniu mu diecezji w arszaw skiej41. W obec usam odzielnienia się diecezji w ołyńskiej od w ładzy arcybiskupów w arszaw skich w 1860 r. sytuacja m aterialna biskupstw a uległa pogorszeniu. N ow y nam iestnik K rólestw a Polskiego książę M ichał D. G orczakow (1793-1861) zm uszony był do corocznego wspierania finansow ego diecezji warszawskiej. W krótce też nastąpiły istot­ ne zm iany w polityce Rosji w obec C erkw i praw osław nej.

Zm iany w życiu religijnym K rólestw a Polskiego nastąpiły w czasie pow stania styczniow ego (1863-1864), kiedy doszło do otw artego w ystą­ pienia pow stańców wobec duchow ieństw a prawosławnego. Znaczna część duchow ieństw a i w iernych zm uszona została do o puszczenia parafii. W ładze pow stań cze zakazały w szkołach nauki religii praw osław nej i języ ka rosyjskiego. W takcie pow stania zam ordow ano kilku d uch ow ­ nych praw osław nych i sprofanow ano wiele cerkwi. Po upadku pow stania na terenie K rólestw a Polskiego stacjonow ała ponad stu tysięczna arm ia carska i ogrom na liczba urzędników. Zm ieniono nazw ę K rólestw a P ol­ skiego na Kraj Przy w iślański a w obec jeg o m ieszkańców nałożono suro­ 40 I. Korzeniewskij, Sostojanije Warszawskoj jeparchiipod uprawlenijem prieoswiaszen-

nogo Arsenija, „Chołmsko-Warszawskij Jeparchialny Wiestnik”, 1879, nr 3.

we restrykcje. D aw ne K rólestw o P olskie pozbaw ione zostało resztek au ­ tonom ii. Ó w czesny litew ski g enerał-gubem ator M ichał N. M uraw iow ( 1863-1865) doprow adził do odebrania katolikom w guberniach grodzień­ skiej, kow ieńskiej i wileńskiej w iele kościołów, które następnie zam ie­ niono na cerkwie. W zachodnich guberniach Im perium prow adzona była działalność m isyjna. Podstaw ę praw ną do jej prow adzenia dał ukaz car­ ski z 17 kw ietnia 1842 r. „O sposobie pow rotu do praw osław ia osób, które przeszły na łaciństw o” . W praktyce działalność m isyjną prow adzo­ no nie tylko w środow isku byłych rodzin praw osław nych, ale w obec w szystkich rzym skokatolików i grekokatolików . W 1866 r. O berprokura- tor inform ow ał cara, że do praw osław ia wróciło 25 194 katolików i u ni­ tów w diecezji litewskiej i około 20 000 w diecezji m ińskiej42.

W nowej polityce carskiej zm ieniło się podejście w obec R osyjskie­ go Kościoła Praw osław nego w Kraju Przyw iślańskim . D iecezja w arszaw ­ ska została podporządkow ana w yłącznie Synodow i R osyjskiego K ościo­ ła Praw osław nego. W arszawski K onsystorz D uchow ny uzyskał w szelkie praw a odnośnie spraw zw iązanych z C erkw ią praw osław ną na terenie Kraju Przyw iślańskiego43.

W ykorzystując w zm ocniona rolę W arszawskiego K onsystorza D u­ chow nego arcybiskup Joannicjusz dokonał objazdu parafii praw osław ­ nych swojej diecezji i udzielił im pom ocy m aterialnej. W C hełm ie o d e­ brano katolikom kościół św. D ucha i przekształcono na cerkiew. Z w ięk­ szone zainteresow anie arcybiskup Joannicjusza sytuacją w C hełm ie w y­ nikało z faktu rozpoczęcia pow rotu części m ieszkających tam duchow ­ nych unickich do praw osław ia. Już w 1863 r. przy Kom isji Rządow ej W yznań i O św iecenia w W arszawie utw orzono wydział unicki, na k tó re­ go czele stanął Paw eł M uchanow. Form alnie nie zm ieniła się sytuacja praw na greckokatolików, ale rozpoczęto w śród nich agitację o pow rót do praw osław ia. R ów nocześnie po 1863 r. w ładze cerkiew ne i państw ow e rozpoczęły starania o pow iększenie sieci parafialnej na terenie diecezji w arszaw skiej. Inicjatorem tej polityki był dyrektor K om isji spraw w e­ w nętrznych i d uchow nych K rólestw a P olsk iego książę W łodzim ierz A. C zerkaski, który doprow adził do pow stania cerkiew no-budow lanego funduszu. A rcybiskup Joannicjusz w skazał 30 m iejscow ości, w których 421. K. Smolicz, lstorija Russkoj Cerkwi, cz. II, s. 468, przyp. 1224.

43 A. Lotockij, Cerkiewno-istoriczeskoje i statisticzeskoje opisanije Warszawskojprawo­

pow inny zostać w ybudow ane now e św iątynie praw osław ne i 7 w których stan cerkw i w ym agał całkow itej ich rekonstrukcji. N a ten cel od 1866 r. K om itet do spraw Królestw a Polskiego przekazyw ał funduszow i cerkiew- no-budow lanem u 100 tys. rubli. W oparciu o przekazane fundusze w ybu­ dow ano w latach 1867-1869 cerkiew św. M arii M agdaleny, cerkiew św. D ucha w Siedlcach (1869), W niebow stąpienia P ańskiego w K ielcach (1870), W szystkich Św iętych w Piotrkow ie (1870), św. św. C yryla i M e­ todego w C zęstochow ie (1872) i św. A leksandra N ew skiego w Kibar- tach. W zw iązku z tym, że liczba cerkwi nie została zrealizow ana Rada P aństw ow a Im perium R osyjskiego w ydała w 1874 r. postanow ienie, aże­ by m inister spraw w ew nętrznych przekazyw ał funduszow i rocznie po 100 tys. rubli na budow ę cerkwi w Kraju Przyw iślańskim .

Liczba świątyń prawosławnych nie tylko rosła w diecezji warszaw ­ skiej z uwagi na działalność funduszu, ale też z innych powodów. Cerkwie fundowali prywatni fundatorzy np.: w Hrubieszowie ( 1867), Belach (1867), Tarnogrodzie ( 1864) oraz w m iejscowościach gdzie duchow ni uniccy prze­ szli na prawosławie. Arcybiskup warszawski przejął pod swoja jurysdyk­ cję rów nież cerkwie, które znajdowały się w jurysdykcji wojskowej (Za­ m ość, Łowicz). O statecznie liczba parafii w biskupstw ie w arszaw skim wzrosła do 60. Pom im o wzrostu liczby parafii oraz w sparcia finansowego ze strony władz państwowych duchow ieństw a radykalnie nie zwiększył się procent wyznawców prawosławia na terenie Kraju Przywiślańskiego.

W zrost liczny parafii nie w płynął na zw iększenie się w iernych K o­ ścioła praw osław nego. Przypadki przejścia katolików do praw osław ia m iały charakter wyjątkowy. Ich liczba pow iększyła się w latach 1865- 1868, kiedy w guberniach m ińskiej, grodzieńskiej i w ileńskiej do praw o­ sław ia przystąpiło 67 tysięcy osób, głów nie chłopów , nieliczne grono dw orzan i księży. Do 1891 r. liczba ta w zrosła do 75 tys. W następnych latach, przed i po ukazaniu się aktu tolerancyjnego liczba konw ersji gw ał­ tow nie zm alała44.

C erkiew praw osław na nie m iała jednolitej polityki w obec ścisłego pow iązania jej z państwem . Część hierarchii poparła zniesienie poddań­ stw a i popierała carat w zw alczaniu wszelkich tendencji rew olucyjnych i socjalistycznych - tak popularnych wśród inteligencji rosyjskiej. W śro­ dow isku w yższego duchow ieństw a odradzały się rów nież tendencje nie­

zależności C erkw i od państw a. Z w olennikiem autonom ii C erkw i był m etropolita m oskiew ski Filaret (zm. 1867). Inni biskupi, nie mogąc unie­ zależnić Cerkw i od wpływu państwa, wybierali życie w klasztorze, jak Ignacy B rianczaninow (1807-1867) czy Teofan Pustelnik (1815-1894). Izolacji kleru rosyjskiego sprzyjało jeg o pochodzenie z rodzin duchow ­ nych. Inny nurt w postaw ie duchow ieństw a reprezentow ał św. Iw an z Kronsztadu (1829-1909). Kapłan propagow ał udział w codziennej li­ turgii, pom oc biednym i głosił potrzebę niesienia oświaty szerokim m a­ som 45 . Dylem aty takie nie miały w iększego znaczenia dla ordynariuszy diecezji położonych w zachodnich częściach Im perium. U trzym anie sta­ nu posiadania R osyjskiego K ościoła Praw osław nego i kw estia m ieszka­ jących tam unitów była dla nich zadaniem najw ażniejszym .

* * *

Pow stanie styczniow e przyspieszyły decyzję władz carskich i cer­ kiew nych o likwidacji unii na daw nym terenie Królestw a Polskiego. R e­ alizacja tej polityki nie była łatwa, albow iem odm ienna była sytuacja w yznaniow a na terenach Królestw a Polskiego aniżeli na ziem iach biało­ ruskich. Po likwidacji unii w C esarstw ie Rosyjskim pod panow aniem R om anow ych została tylko jedy na diecezja unicka - chełm ska w K róle­ stwie Polskim. Latynizacja obrządku unickiego była tam szczególnie sil­ na i z całą konsekw encją w prow adzono na terenie Królestw a postano­ w ienia synodu zam ojskiego 1720 r. Latynizacja liturgii i obrzędow ości odbyw ała się poprzez odpraw iania cichych mszy, odm aw iania różańca, używ aniu organów i dzw onków w czasie nabożeństw. Z cerkw i unickich zaczęły znikać ikonostasy, pojawiły się natom iast ołtarze boczne, konfe­ sjonały, ławki itp. Latynizacja łączyła się przew ażnie z w prow adzeniem języka polskiego w nabożeństw ach, kazaniach i m odlitw ach. D uchow ­ nymi unickim i byli często absolwenci szkół łacińskich, którzy rekruto­ wali się z pośród w yznaw ców K ościoła rzym skokatolickiego. Po K on­ gresie W iedeńskim diecezja w swych now ych granicach objęła teryto­ rium Królestw a Polskiego. D iecezja chełm ska objęła terytorium trzech w ojew ództw (później guberni): lubelskiego, podlaskiego (gubernia sie­ dlecka) i augustow skiego. Po konsekracji na biskupa chełm skiego Filipa 43 O. Clément, Cerkiew prawosławna od r. 1054 do współczesności, [w:] Encyklopedia

Felicjana Szum borskiego (1828-1851) diecezja ta została w 1830 r. pod­ porządkow ana zw ierzchnictw u Stolicy A postolskiej46.

W krótce po kasacji unii w Cesarstwie Rosyjskim do Petersburga został zaproszony ów czesny unicki biskup chełm ski Filip Felicjan Szum borski. W takcie pobytu w Petersburgu w ładyka unicki zgodził się na w spółpra­ cę z adm inistracją carską w sprawie likwidacji naleciałości łacińskich w liturgii w schodniej. Po pow rocie do swej diecezji biskup Szum borski w ystosow ał list pasterski do duchow ieństw a i w iernych (1841 r.), w któ­ rym nakazyw ał zainstalow anie w kościołach unickich ikonostasów oraz w prow adzenie „obrzędów niektórych W schodniego K ościoła przy od­ praw ianiu nabożeństw ”47. List w ywołał różnorodną reakcję w śród du­ chow ieństw a i w iernych. C zęść parafii przyjęło praw osław ie (Babice, G órny Potok), inne „oczyszczały nabożeństw o z naleciałości łacińskich” . Papież Grzegorz XVI zażądał odwołania listu. Pod presją Rzym u władyka chełmski odwołał w 1841 r. własne posłanie, co doprowadziło do konfliktu z administracją carską. W rezultacie car Mikołaj I przez wiele lat uniem oż­ liwiał obsadzanie wakujących biskupstw: podlaskiego i warszawskiego48. Następcą Szumborskiego został biskup pomocniczy diecezji chełmskiej Jan Teraszkiewicz (1851-1863). Jan Teraszkiewicz był człowiekiem ugodo­ w ym w obec rz ąd u i p rz y c h y ln y m p ra w o sła w iu . P o raz p ierw szy z diecezji chełmskiej wysyłał alumnów na studia do Akademii Prawosław­ nej w Moskwie i Kijowie oraz zreorganizował unickie seminarium duchow­ ne w Chełmie podporządkując go oberprokuratorowi. Do szkół duchownych władyka chełmski wprowadził katechizmy prawosławne. Rzym długo zwle­ kał z uznaniem jego osoby na godności biskupiej, obawiając się jego zbytniej uległości wobec władz rosyjskich. Papież Pius IX (1846-1878) zatwierdził go dopiero w roku jego śmierci. W 1863 r. diecezja chełmska liczyła 23 deka­ natów, 270 parafii i 223 000 wiernych. Biskupstwo obejmowało tereny kato­ lickiej diecezji lubelskiej, podlaskiej i sejnieńskiej. Duchowieństwo i wierni pozostawali pod silnym oddziaływaniem kultury polskiej.

46 H. Dylągowa, Unia Brzeska i unici w Królestwie Polskim, Warszawa 1989, s. 23. 47 J. Bojarski, Czasy Nerona w XIX wieku pod rządem moskiewskim, czyli prawdziwe, nero-

nowskie prześladowanie unii w diecezji chełmskiej, cz. I, Lwów 1885, s. 23-24; H. Dylągo­

wa, Unia w Królestwie Polskim (1815-1915), [w:] Katolicyzm w Rosji i Prawosławie w Polsce (X1-XX), pod red. J. Bardacha i T. Chynczewskiej-Hennel, Warszawa 1997, s. 237.

48 A. Kossowski, Filip Felicjan Szumborski (1771-1851 ). Biskup chełmski unicki. Lublin 1937, s. 10-12.

Po śm ierci biskupa Jana Teraszkiew icza diecezją chełm ską zarzą­ dzał biskup nom inat chełm ski Jan Kaliński, gorący zw olennik unii. W ła­ dze carskie ograniczyły jeg o jurysdykcję i zniosły cztery klasztory bazy- liańskie na terenie diecezji. W 1866 r. biskup został aresztow any i zesła­ ny do W iatki49. Walkę z elem entam i łacińskim i podjął jego następca ad­ m inistrator diecezji chełm skiej Józef W ójcicki (1866-1868), który zm ie­ rzał do likwidacji unii i przyłączenia unitów do praw osław ia. W ójcicki zdaw ał sobie sprawę z niechęci duchow ieństw a wobec tego typu zmian. Z tego też powodu zaczął sprow adzać duchow ieństw o z Galicji, niechęt­ nego wobec wszelkich form latynizacji i polonizacji obrządku unickiego. Już od połow y XVIII wieku rozw ijał się wśród księży greckokatolickich ruch zw any moskalofilski. W ruchu najaktyw niejszym i przedstaw iciele duchow ieństw a unickiego skupionego wokół katedry św. Ju ra we L w o­ w ie50 . W sumie do diecezji chełm skiej przybyło 51 księży i 60 alumnów, którzy opow iadali się za pow rotem do K ościoła praw osław nego51.

Józef W ójcicki wydał szereg okólników do duchow ieństw a i w ier­ nych zakazujących używ ania w cerkw iach unickich język a polskiego, organów , śpiew ania godzinek, o dm aw iania różańca, gorzkich żalów. O graniczenie władzy biskupiej w zarządzaniu sem inarium duchow nym , zakaz w ysyłania alum nów unickich do A kadem ii R zym skokatolickiej w W arszawie i nakaz w ysyłania ich do A kadem ii Praw osław nych w C e­ sarstwie, nie wywołały w śród w iernych takiego oporu, ja k rutenizacja obrządku. R ozporządzenia adm inistratora diecezji nie były w ykonyw ane przez duchow ieństw o i wiernych. W iększe zainteresow anie Petersburga spraw am i Kościoła unickiego nastąpiło po 1868 r. Unitów podporządko­ w ano władzy oberprokuratora Św iątobliw ego Synodu R osyjskiego K o­ ścioła Praw osław nego w Petersburgu Dym itra Tołstoja (1823-1889)52. W ładze carskie zdecydowały się w ów czas na powołanie lojalnego w o­ bec nich unickiego biskupa chełm skiego, który miały posłuch wśród wier­ nych. Po uzyskaniu akceptacji papieża Piusa IX został nim oficjał archi­ diecezji unickiej we Lw ow ie ksiądz M ichał K uziem ski (1868-1871). K uziem ski był znany z niechęci wobec Polaków i należał do czołow ych

49 B. Kumor, Historia Kościoła, t. VII, s. 361.

50 J. P. Himka, The Greek Catholic Church and Nation-Building in Galicia 1772-1918, „Harvard Ukrainian Studies”, 1984, vol. 8, nr 3-4.

51 H. Dylągowa, Unia w Królestwie Polskim, s. 239. 52 T. Śliwa, Kościół greckokatolicki..., s. 504.

postaci ruchu m oskalofilskiego. Po konsekracji we Lw ow ie w 1868 r. przybył on do Chełm a. Przybycie władyki chełm skiego spow odow ało zw olnienie z aresztu duchow nych unickich i w spółpracę hierarchy z ad­ m in istracją carską. B iskup potw ierdził w szystkie zarząd zenia Józefa W ójcickiego i zakazał uczestniczenia duchow nym unickim w nabożeń­ stwach łacińskich. Łam anie jego zarządzeń groziło konsekw encjam i służ­ bow ym i i karam i pieniężnym i. W ładyka chełm ski zakazał w krótce w szel­ kich kontaktów z duchow ieństw em łacińskim i polecił podległym mu proboszczom sporządzenie list unitów, którzy przyjęli obrządek rzym ­ skokatolicki. Biskup Kuziemski pragnął powrotu pod swoją jurysdykcję wszystkich potomków unitów. Zarządzenia władyki były zgodne z polity­ ką władz rosyjskich. Kuziemski nie chciał porzucić unii i z tego powodu sam zrezygnował z godności biskupa chełm skiego w 1871 r. Postawa or­ dynariusza diecezji chełmskiej została potępiona przez papieża Piusa IX 53. Rezygnację z godności biskupiej Kuziemskiego w Petersburgu przyjęto z zadowoleniem. Car Aleksander Π powołał w 1872 r. Komitet Specjalny do Spraw Diecezji Chełmskiej w składzie, którego wchodził przybyły z Galicji ks. Marceli Popiel. Popiel został administratorem biskupstwa chełmskiego i na polecenie Komitetu wydał Okólnik do duchowieństwa unickiego, w któ­ rym polecał od 1874 r. odprawianie liturgii zgodnie ze regułą Kościoła wschod­ niego. Okólnik miał doprowadzić do całkowitego zerwania ze zmianami wprow adzonym i przez synod zamojski. O kólnik oczyszczający liturgię z naleciałości łacińskich był wprowadzany w życie przy poparciu władz cy­ wilnych. Działania Popiela wywołały konflikty wśród duchowieństwa i wier­ nych obrządku unickiego. Dochodziło do starć wiernych z policją carską i usuwania duchownych z parafii przeciwstawiających się postanowieniom

Okólnika. Internowano 69 opornych księży a 63 uciekło do Galicji. W Drelo­

wie i Pratulinie na Podlasiu kilkunastu unitów zginęło w obronie dotychcza­ sowej tradycji i obrzędów kościelnych54. W prowadzenie w życie Okólnika było wstępem do przyłączenia unitów do prawosławia w 1875 r.

53 Tamie, s. 239-240; A. Boudou, Stolica Święta a Rosja, t. II, Kraków 1930, s. 502; T. Śliwa, Kościół greckokatolicki..., s. 509; B. Kumor, Historia Kościoła, t. VII, s. 362.

54 H. Dylągowa, Unia w Królestwie Polskim, s. 240-242.; Szerzej na ten temat H. Dylągo- wa, Dzieje unii brzeskiej, Warszawa 1996, s. 113-150, 158-174; J. Lewandowski,

Na pograniczu. Polityka władz państwowych wobec unitów Podlasia i Chełmszczyzny 1772-1875, Lublin 1996; W. Kolbuk, Polityka ekaspansji Cerkwi prawosławnej na zie­ miach dawnej Rzeczypospolitej w XIX w., „Czasy Nowożytne”, t. VII, Toruń 1999, s. 70-72;

W lutym 1875 г. zebrane w Białej Podlaskiej unickie duchow ień­ stwo diecezji chełmskiej zw róciło się z prośbą do A leksandra II o pozw o­ lenie na włączenie ich do K ościoła praw osław nego. D elegacja ducho­ wieństw a została 25 m arca tego roku przyjęta przez cara, który wyraził zgodę na likwidację unii. R ów nocześnie uroczyste nabożeństw a, na któ­ rych ogłoszono wolę duchow ieństw a unickiego odbyły się wiosną 1875 r. w Białej Podlaskiej, Janow ie Podlaskim, Chełm ie, H rubieszow ie i Za­ mościu. W uroczystościach uczestniczył praw osław ny arcybiskup war­ szawski Joanicjusz. Arcybiskup uważał za naturalne pow rót unitów do praw osław ia jako wiary ojców, lecz nie popierał stosow anych przez w ła­ dze państw ow e m etod. Z tego też powodu likw idacja unii odbyw ała się bez aktywnego udziału duchow ieństw a praw osław nego55.

Ostateczne przyłączenie unitów z diecezji chełm skiej do praw osła­ wia nastąpiło decyzją Synodu 11 m aja 1875 r. P raw osław ie przyjęło 240 duchow nych unickich w tym 40 przybyłych z G alicji56. W iernych z obszaru władyctw a chełm skiego włączono do diecezji w arszaw sko- chełm skiej. W ikariusz arcybiskupa warszaw skiego, z tytułem biskupa lu­ belskiego, miał na stale rezydow ać w C hełm ie a greckokatolickie sem i­ narium zastąpiono sem inarium prawosławnym . Na biskupa chełm skiego Synod mianował adm inistratora diecezji chełm skiej księdza M arcelego Popiela. D ecyzja Synodu została zatw ierdzona przez cara Aleksandra II. W ten sposób Rosyjski Kościół Praw osław ny na terenie eparchii war- szawsko-chełm skiej, liczący 60 parafie i 41 tysięcy w iernych powiększył 0 236 parafii z 234 tysiącam i w iernych. Liczba w iernych K ościoła pra­ wosławnego wzrosła w następnych latach57.

Now a sytuacja wyznaniow a wpłynęła na decyzje Synodu w sprawie zm ian organizacyjnych Rosyjskiego Kościoła Praw osław nego na terenie Kraju Przywiślańskiego. 1 m aja 1875 r. ustanow iono w ikariat lubelski z siedzibą w Chełm ie a 7 m aja diecezję w arszaw sko-now ogieorgiejew - ską przek ształcono na ch ełm sko-w arszaw sk ą. D ecy zję tak a podjęto z uwagi na historyczną rolę C hełm a w dziejach Kościoła praw osław nego 1 funkcjonow anie w latach 1223-1596 diecezji chełm sko-bełskiej. N o­ wym arcybiskupem diecezji chełmsko-warszawskiej został Leoncjusz (Le­ bedinski) - ordynariusz eparchii chersońskiej i odeskiej. Zadaniem no­ 55 H. Dylągowa, Dzieje unii brzeskiej, s. 152-153.

56 T. Śliwa, Kościół greckokatolicki..., s. 510. 571. K. Smolicz, Istorija Russkoj Cerkwi, cz. II, s. 346.

wego arcybiskupa chełm sko-w arszaw skiego było przeprow adzenie reor­ ganizacji struktury cerkiewnej na terenie diecezji i zakończenie procesu przyjm ow ania unitów do Kościoła praw osław nego. W tej polityce pom a­ gał arcybiskupowi Leoncjszowi przebywający w Chełm ie biskup w ikam y wraz z samodzielnym konsystorzem. I choć stan taki nie był do końca zgod­ nym z prawem kanonicznym, to obecność pełnej administracji cerkiewnej przysługującej samodzielnemu biskupowi znajduje swoje uzasadnienie58. Z inicjatyw y arcybiskupa Leoncjusza w 1877 r. rozpoczęto w ydaw a­ nie „Chołm sko-W arszaw skogo Jeparchialnego W iestnika” . Jako dodatek do czasopism a w ydaw ane były m ateriały źródłow e do dziejów praw osła­ wia na terenie diecezji. W 1877 r. ukazało się pierw sze historyczno-staty- styczne opracow anie eparchii chełm sko-w arszaw skiej. Od 1884 r. istnie­ jące w C hełm ie bractw o cerkiew ne rozpoczęło w ydaw anie corocznego „C hełm skiego Ludow ego K alendarza” . A rcybiskup Leoncjusz kontynu­ ował budow ę now ych cerkwi. D ziałania takie um ożliw iały mu postano­ wienia cara A leksandra II. Ukaz carski z 1877 r. „Praw iła dla ustrojstw a cerkow nych zdanii w Priw iślańskom kraje” um ożliw iało w ładzom cer­ kiewnym bezpośrednie wsparcie ze strony m inisterstw a spraw w ew nętrz­ nych. W oparciu o now e zasady budow y.obiektów cerkiew nych w ybudo­ wane nowe św iątynie w Lublinie, H rubieszow ie, Kaliszu, Łomży, Jano­ wie, M ławie, Słupcach, Lodzi, Łukow ie, A ugustow ie, Płońsku, Kole, Tom aszow ie i w innych m iejscow ościach. W ybudow ane zostały rów nież cerkw ie na terytorium garnizonów w ojskow ych min. w S zczuczynie i Ostrołęce. A żeby uspraw nić zarządzanie diecezją podjęto decyzję o no­ wym podziale dekanalnym diecezji. Liczba dekanatów wzrosła z dw óch dekanatów do osiem nastu.

A rcybiskup Leoncjusz podejm ow ał działania w celu pozyskania uni­ tów do K ościoła prawosławnego. Sprzyjał mu wydany w 1875 r. ukaz carski zakazujący duchow ieństw u łacińskiem u udzielanie posług religij­ nych unitom 59. W latach siedem dziesiątych i osiem dziesiątych X IX w. do praw osław ia wracało po kilkuset grekokatolików . Nie służyły pozy­ skiwaniu unitów do praw osław ia adm inistracyjne m etody stosowane przy w prow adzaniu wielkoruskiej tradycji cerkiew nej. Fakt ten w zbudzał nie

58 T. W. Barsow, Sbomik diejstwujuszczich i rukowodstwiennych cerkownych i cerkow-

nograidańskichpostanowleniipo Wiedomstwuprawosławnogo ispowiedanija, 1.1, Sankt-

Pietierburg 1885, s. 112-125.