6. M u 11 e r-S t o l l H. :.... Beitrage zur Anatomie der Be-lemnoidea. "Nova Acta Leopoldina", Band .4, Heft 20. Halle 1936.
7. N aj d i
n
D.P. ·- On the Paleogeogtaphy of the Ruś~· sian Platform during Upper Cretaceous Epoch. "Acta Universit; Stockholmfensis". V ot 111/6. Stockholm 1959. 8. N a jd in
•
D.P~ .. --; Wierchnomiełowyje belemnityza-padnoj Ukrainy. "Trudy Mosk. Razw. Instituta", t. 27.
Mo~~a 195~. . . .· ..
9. N o w ak· J. - Untersuchuugen uher die
Cephalopo-. de·n der oberen Kreide in Polen, Ten· 3. ;,Bull. · Acad.
Sci. Cracovie", ser. B. Kraków.1913. ·
10. S c h m i d F. - Biostratigraphie du Campanieri-Ma~ astrich,tien du NE Belgique sur la base des Belell)llites. "Annales de la Soc. Geolog. Belgiqli-e".; t. LXXXJI;
Liege 1959.
H;.
·
s
c h m i d·F; ....:.
Jetziger Stand· derOberkreide•Bio--stratigraphie in Nordwestdeutsehland: Cephalopoden_, "Pal. Z.eits.chrift." Ban~ 30. Stuttgart 1956.
12. S k o ł o ·z dr 6 w n a Z. - Znaczenie alweoli i szczeliny alweolarnej dla systematyki rodzaju. Beleninitella. "Pos; Nauk. PIG"; nr '33; Warszawa 1932.
13. S t o l l e y E. - Uber die Gliederung des nordeutschen und baltischen Senon, sowie die dasselbe charakteri-sierenden Belemniten;. "Archiv f. Antrop. und Geoi: Schl.-Holstein" Ba~d 2, Heft 2. K.iel-Leipzig 1897.
SUMMARY
In the article the elements of morphology of rostrum surface and of dorso-ventral section of the alveolar area, as well as their appliance in determination of belemnites of both the Belemnitella and the Belemnella genera are di-scussed.
The systematic division of both genera based on the T. Bir-kelu.nd's (1957) and J.A. Jeletzky's (1951) system is given. The stratigraphical extents of individual forms are given alao on the basie of the two authors said. Data concerning
the· occurrence of these forms are taken from the. profile of the Upper Cretaceous in the Vistuła reach ·area. ·
· Table. I gives ni.ore important taxonomical el_ements for individual species and subspecies.
·Table :II gives· sti'atigraphical extents of individual forma óf both the Belemniiella and the BelemneUa · genera.
Table III gives suhdivision of the Campian and;the Maestri ehtian of NE Belgium, o~ the b~łsis of beleDinite!l after F. Schmid. (1959). This table is made in order tp. pay at-iention to the new possibilities in application Ol belemnites· for stratigra phical purpo!ies. ·
PE310.ME
B c.TaTbe. OIIHCbiBaJOTC.fl .aneMeHTbi Mop<tJ·onornH
Jh>-sejlxHodrH pQCTJ:ia H ciiHHH<i-6pJ(miHoro ce'leHI{!ł ·anł.'Be eJibHott tiaCTH, .H 'HX HCil(lJib30BałlHe ·rrpH· orrpe,ąeneHHH
6eneMHHTOB H3 'POAOB Belemnitdla H Belem:nella.
. : IIpHBOJUłTC·.fl CHCTeMaTH'Iec·Koe .rro.Qpa3.Qeneime :3T,HX
PvAOB, OCHOBbiBa~eec.H Ha CHCTeMaTHKe T. 'B H p K e-JI 10 łł JJ; (1957) H I1. A. E n e T 3 K H (1951). PpaHH-I.Ibi cTpaTHrpa!łJu'lecHoro pacrrpacTpaHeHHH · OT.QeJibHbiX !łJopM IIPHBO,QHTC.fl TaiPKe COrJiaCHO IB3rJI.fi,QaM: 3THX aBTopos. Cse.QeHH.fl IYI'HOCHTeJibHO pacnpocTpaHeHHH Ha-i3BaHiłbiX <tJopM B3HTbi H3 · npo!łJHJI.fl sepxHero Mena Hii' ytiacTKe H3I'lL6a p. BlfCJibi. ,
B Ta6JIHI.Ie I rrpHBe.QeHbi 6onee samHbie TaKCOHOMił"
'lecKHę 3JieMeHTbi OT,QeJibHbiX BH,QOB H 11-:)o,QBH,QO'B. .'
B Ta6nH-I.Ie II rrpHBe.QeHbi 'rpaHHI.Ibi cTpaT!łrpa!łJH 'Ie<:Kbro paCI!IpOCTpaHeHH.fl. OT,QeJibHbiX !łJ.).pM H3 'po,QOB
Belemnitella H Belemnella.
B Ta6JIH>I.~e III npH:Be.QeHo no.Qpa3.QeneHHe łtaM'IlaHa H MaacTplłxTa Ce-sepo-BocTo'IHołl: BenbrHH Ha
ocHoBa-HHH 6eneMHiłTOB, no <1>. III M H .Q Ty (1959). Ee 11e~ JibiO H'BJI.fleTC.fl YKa3aHHe HOBbiX B03MOl-RHOC'Ieł\: HCII0Jib-30BaHHH 6eJieMHHTOB B CTpaTHr<pa!łJHH.'
A.I. PROSKURKO Uniwersytet w Aszchabadzie
ZNACZENIE
MINERAŁÓW
AKCESORYCZNYCH I PIERWIASTKÓW RZADKICH
DLA PROBLEMÓW CYKLÓW MAGMATYCZNYCH
Z
WYKLE W ROZWOJU i budowie skał mag-mowych jednego cyklu magmatycznego wy-dziela się kilka faz, etapów i facji. Pojęcie "cykl", "faza" jako okresy działalności magmatycznej już dawno weszły do literatury geologicznej. Jednak wielu uczonych różnie rozumie te pojęcia. Tak np. W.A. Nikołajew (l) z cyklem magmatycznym wiąże znacznie szersze pojęcie powtarzalności dzia-łalności magmatycznej, wydzielając np. w jeden cykl kimeryjaki formowanie się intruzji ce;ntralneji południowej strefy Pamiru.
Cykl magmatyczny w moim rozumieniu (2, 3) jest to powtarzający się okres magmatyzmu w okreś lonej epoce fałdowań. Cykl magmatyczny może się przejawiać w ciągu długiego okresu geologicznego trwającego dziesiątki mili(\nów lat. I.E. Smorczkow (6) dowodzi, że w Górach Kuramińskich (Kara-mazar) w ciągu 100 mln lat działało ogni!!ko magmy, z którego wydzielały się roztwory rudne w ciągu 5-10 mln lat jeszcze po sformowaniu się najmłod" szych dajek magmowych.
Jest rzeczą wiadomą, że w granicach obszarów geosynklinalnych cykle magmatyczne i
geotekto-niczne przejawiały się najdoskonalej. Jednak cykl magmatyczny jest pojęciem o wiele węższym niż geotektoniczny, według Biełousowa odpowiada epo-ce fałdowania. Tak więc w kimerydzie Pamir prze-szedł kilka cykli magmatycznych (starokimeryjski, kimeryjaki i późnokimeryjski), z których najbardziej intensywny okazał się postorogeniczny późnokime~ ryjski cykl magmatyczny.
Cykl obejmuje kiJka faz i etapów. Przejawy fa-zowej działalności magmy jednego ogniska magmy wiążą się z tworzeniem się skał stosunkowo bliskich pod względem składu. Fazy zwykle dzieli się na właściwe intruzyjne i na żyłowe. W każdej fazie mogą wystepować facje: główna intruzyjna, endo~
kontpktowa i apofizowa.
Należy więc oczekiwać, że w czasie jednej fazy powinny się były tworzyć minerały akcesoryczne zbliżone pod względem składu, a konsekwentnie w ich skład powinny wchodzić tylko asocjacje pier-wiastków rzadkich. Całkowicie jnnej asocjacji pier-wiastków rzadkich należy oczekiwać w minerałach akcesorycznych w skałach wytworzonych z licznych ognisk magmy różnych faz jednego cyklu
tycznego, a tym hardziej w skałach magmowych wielu cykli. Oczywiście, odmienny będzie kolor i habitus samych minerałów akcesorycznych.
Zwró-cił na to uwagę S.D. Turowski (7) badający cyr-kony skał północnej Kirgizji, a zwłaszcza A.W. Ra-hinowicz (5).
Jak twierdzi Rahinowicz: "Poznairle minerałów
akcesorycznych ma znaczenie dla rozwiązania sze·
regu nader ważnych zagadnień, jak: ·
a) korelacja utworów magmowych,
h) otrzymanie ohiektywJ~.ych danych dowodzą•
cych związku okruszcowania z magmatyz• mem,
c) określenie geochemicznych właściwości pro-cesów magmatycznych zachodzących w
ze-społach z wielorakim okruszcowaniem, d) wpływ dodatkowych kryteriów określania
głębokości ścięcia erozyjnego i głębokości
formowania się ciał intruzyjnych".
Rabinowicz ustalił określoną asocjację przewod-nich minerałów akcesorycznych w skałach granito-wych wielu stref metalogenicznych, przy tym wy-dziela następujące typy skał:
l. cyrkonowy (polimetalicznej strefy wschod-niego Zabajkala, rudnego Ałtaju, Gissoru), gdzie wśród minerałów a],tcesorycznych
prze-waża cyrkon; 2. cyrkonowo-fluorytowy; 3. cyrkonowo-kolumhitowy; 4. ortytowy; 5. torytowo-ortytowy; 6. apatytowy;
7. apatytowo-monacytowy (intruzje cynowo--wolframowe);
8. monacytowy;
9. sfenowy (intruzje molibdenowe); 10. sfenowo-magnetytowy;
11. fluorytowy;
12. fluorytowo-monacytowy.
Tak więc Rahinowicz wiąże z typem cyrkonowym
polimetale, z apatytowo-monacytowym cynę i wol-fram, a ze sfenowym - molibden.
. W niniejszym artykule przeprowadzam wstępną
11nalizę właściwości minerałów akcesorycznych
i pierwiastków rzadkich wchodzących w ich skład
na przykładzie skał magmowych Pamiru Wschod~
niego i niektórych skał Pamiru Zachodniego.
Znacz-nie szczegółQwiej o minerałach akcesorycznych
i pierwiastkach rzadkich mówię w pracach z roku 1960 (2, 3).
· Na terytorium Pamiru asocjacja przewodnich
mi-nerałów· ·akcesorycznych jest charakterystyczna
także dla określonych typów skał granitowych. Je
d-nąk zdarzają się pewne wyjątki niezgodne ze
sche-. matem Rahinowicza. Tak więc sfen - typ hardziej zasadowych granitoidów kimeryjskiego cyklu mag-matycznego (dioryty, adamelity, grenity hiotyto· we)- nie zawiera molibdenu, choć wiele
kryszta-łów sfenu zawiera cynę i wolfram. Molibden ge-netycznie wiąże się z alpejskimi granitami lenko-kratycznymi (rzeka Sungat). Z drugiej strony - typ cynowy jest charakterystyczny dla Pamiru, gdy tymczasem cyna występuje w biotycie, ilmenicie, sfenie, ortycie, mop.acycie, uraninicie, co jest
cha-rakterystyczne dla intruzji cynowych. Cynono8nQŚĆ
jest charakterystyczna dla o wiele młodszych późno
kimeryjakich (wczesnoalpejEkich) granitów
dwu-łyszczykowych.
Charakterystyczną właściwością metalogenii
Pa-miru jest duża zawartość metali rzadkich ż'Właszcza
.w młodych granitoidach. ·
Najwięcej odpowiednich minerałów (berylu, spc;~·
dumenu i kolumbitu) zawierają najmłodsze grani· toidy intruzji pamirsko-szugnańskiej, pegmatytowe granity Bel-Aima oraz zgrejzenowene granity góry Otawa-Utek. Należy podkreślić ogólną właściwość
minerałów akcesorycznych a także ciemnych skało
twórczych (piroksen, amfibol, mika)· oraz kontakto·
wo·metamorficr~nych (wezuwil'n, tremolit, chloryt,
epidot) - skupiania w sobie pierwiestków rzadkich,
zwłaszcza
z
grupy cerU. i itru (3).Nie widać żadnej prawidłowości w podwyższeniu
zawartości Hf, U, Th w cyrkonach cynonośnych
typów granitów, na co wskazuje Rabinowicz dla intruzji wschodniego Zahajkala i hmych o~szarów.
Przeciwnie, powyższe pierwiastki są związane z cyr· konaroi wielu skał zarówno wcze8niejszego cyklu magmatycznego (granitoidy hardziej zasadowe), jak i magmatyzmu najmłodszego, powodującego
lenkokratyczne odmiany granitów. Dla znacznej
większości cyrkonów licznych skał granitowych
Pamiru charakterystyczna jest obecność niklu, lan-tanu i niobu (dziesiąte i setne części
%,
grupa itro-wa do 1%).Tak więc ogólnym rysem charakterystycznym
kimeryjakiego i alpejskiego magmatyzmu Pamiru jest zawartość metali rzadkich i szczególna zawar·
tość berylu, litu, niobu, tantalu, pierwiastków
promieniotwórczych i ziem rzadkich z resztek mag· my krzemionkowej końcowego cyklu działalności
magmatycznej.
Jeżeli chodzi o minerały akcesorycme zespołów
magmowych licznych faz jednego cyklu magma· tycznego i minerałów akcesorycznych wielu cykli, to do pewnego stopnia różnią się one pod względem
swych właściwości chemicznych. Analiza tych wła·
ściwości- wspólnie z innymi CZYJJnikami (z aso·
cjacją pierwiastków występujących w małych iloś
ciach w wielu minerałach, z oddzielenif m emanacji rudnych z resztek magmy krzemionkowfj itd.) ___:_
ułatwi wydzielenie osobnych pasów metalonośnych
w sferze metalogenic:mej.
Na terytorium Pamiru wydzielam dotychczas 5. metalogenicznych typC::w skd: l. cyrkonowy, 2. sfrnowo-ortytowy, 3. cyrkonowo-monacytowy, 4. koluinhitowo-herylowo·spodummowy, 5. apaty·
towo-ortytowo-fluorytowy. ·
W sumie ustalono około 30 minerałów akce· sorycznych: cyrkon, sfen, ortyt, monacyt, apatyt, magnetyt, ilmenit, ksenotym, toryt, kolumbit, granat, turmalin, kasyteryt, wolframit, molihde· nit, szelit, beryl, srodumc:n, szpinel, piryt, piryt kobaltowy, pirotyn, chalkopiryt, uraninit, hren• neryt, dawidyt, galenit, sfaluyt, baryt~ fluoryt,
paryzyt, hastnezyt. ·
Koncentracja cyrkonowa w ~:kałach Pamiru star-szych cyklów magmatyzmu (starokimeryjskiego i kimeryjskiego) o składzie diorytowo-adamelito-wym - była większa niż w skałach :ptłodszego
cyklu magmatycznego lub w skałach tworzących się w najpóźniejszych fazach magmatyzmu wspól-nego cyklu magmatyczwspól-nego. To powodowało wy-dzielanie się stosunkowo dużych kryształów z ja-snoczerwonym zabarwieniem, czasem osiągających 1-2 mm.
Magma krzemionkowa najpóźniejszej fazy ma-gmatyzmu zawier·ała znaczną koncentrację lotnych a zwłaszcza takich ruchliwych pierwiastków jak potas i sód.
Wskutek procesów autometasomatyctnych, jak np. albityzacja mikroklinu pierwszej generacji w granitach pamirsko-szugnańskich i ich pegma-tytach, muskowityzacja biotytu lub, na odwrót, mikroklinizacja plagioklazów, jak to widać w gra-nitach rzeki Dun-Keldyk itp. - zachodziło roz-puszczanie się cyrkonu wykrystalizowanego później (minerały rudne, szpat polny, sfen, ortyt i inne).
Typ sfenowo-ortytowy jest charakterystyczny dla granodiorytów i granitów biotytowych staro-kimeryjskiego i staro-kimeryjskiego cyklu magmatycz-nego oraz dla wcześniejszych faz cyklu późnokime ryjskiego. Zawartość sfenu stopniowo maleje w młodszych skałach intruzyjnych, dochodząc do zera w leukokratycznych granitach, aplitach i ala-skitach. Dla plutonitu pamirsko-szugnańskiego sfen, ortyt i magnetyt nie są charakterystyczne, jednak na kontaktach z marmurami i gnejsami amfibolo-wymi, gdzie one zawierają liczne paczki i agregaty amfibolitów (rzeka Jamczyn i in.), widać dużo wtórnego sfenu. W ten sposób analizując typy skał na podstawie charakterystycznych dla nich mine-rałów akcesorycznych, należy mieć również na uwadze wpływ skał je zawierających na wzajemne stosunki i własności chemiczne minerałów akce-soryczny~:;h.
Typ cyrkonowo-monacytowy jest charakterys-tyczny dla skał późnokimeryjskiego cyklu magma-tycznego. Analiza sztucznych szlichów potwierdziła obecność drobnych ilości rozproszonego monacy-tu - łącznie z cyrkonem, apatytem, kasyterytem i berylem - w dwułyszczykowych granitach plu-tonitu pamirsko-szug;nańskiego, w muskowitowy~:;h granitach intruzji hazardaryńskiej oraz w magma-tytach pokrywy intruzji i przykontaktowej aureoli. W gnejsach i migmatytach pokrywy i w samych granitach plutonitu pamirsko-szugnańskiego mo-nacyt góruje nad cyrkonem. Jest rzeczą znamienną, że w tych skałach prawie zupełnie brak sfenu i ortytu, gdy tymczasem w skałach zawierających ortyt i sfen brak monacytu lub też występuje on w minimalnych ilościach. Monacyt i cyrkon inie-kowanych biotytowych gnejsów pasa aliczurskiego genetycznie się wiąże z magmą macierzystą, z któ-rej powstał pamirsko-szugnański plutonit grani-toidów. Cyrkon, jak już zaznaczałem, występuje również w innych skałach magmowych (w gra-nitach urtahuskich- w asocjacji z apatytem i il-menitem, w biotytowych granitach i skałach suh-wulkarucznych . południowo-wschodniego Pamiru, jednak nie stwierdza się tu jego ścisłej asocjacji
z monacytem. ·
Typ kolumhitowo-herylowo-spodumenowy jest charakterystyczny dla skał końcowej fazy
późno-kimeryjskiego-wczesnoalpejskiego cyklu magma-tycznego. Jest on szczególnie charakterystyczny dla apikalnych części dwułyszczykowych granitów pa-mirsko-szugnańskich i ich postmagmatycznych de-rywatów pegmatytowych. .
Typ apatytowo-ortytowy jest charakterystyczny dla skał alkalicznych późnokimeryjsko-alpejskiego cyklu magmatycznego granosjenitów, sjenito-porfi-rów i trachitów rzeki Dun-Keldyk. W hreckjowa-tych strefach tego rejonu spotyka się drobnokrysta-liczny hastnezyt i paryzyt łącznie z fluorytem i kalcytem.
Tak badane właściwości chemiczno-fizyczne mi-nerałów akcesorycznych i wyróżnienie w nich pier-wiastków rzadkich pozwala w konsekwencji stwier-dzić, że są one doskonałymi wskaźnikami geologicz-nych i fizyczno-chemiczgeologicz-nych warunków krystali-zacji granitoidów. Wyniki badań dowodzą, że mi-nerały akcesoryczne można z powodzeniem stoso· wać do porównania grarutoidów wielu faz i cyklów prowincji metalogenicznej.
Wydzielaniu pierwiastków rzadkich i akcesorycz-nych został poświęcony osobny artykuł (3). Tu chcę jedynie zaznaczyć, że w sfenie z grarutoidów Pamiru zawartość pierwiastków śladowych nie jest
jednakowa. .
Szczególną osobliwością jest nieco większa za-wartość żelaza niż wapnia w hardziej melanokra· tycznych granitoidach wczesnych faz magmatyzmu: w diorytach, tonalitach i adamełitach. Zupełnie inny obraz widzimy w odmianach lenkokratycznych gra-nitów najpóźniejszych faz magmatyzmu: w dwu-łyszczykowych i muskowitowych granitach oraz w ich szczelinowych dyferencjatach. W tych ostat-nich można również zauważyć wzrost zawartości niobu, cyrkonu i lantanu.
Dla wszystkich cyrkonów charakterystyczna jest minimalna zawartość ceru i dość zwiększona za-wartość grupy itrowej w stosunku do lantanu. Drugą osobliwością cyrkonów wczesnych faz ma-. gmatyzmu jest obecność ;niklu, tytanu i niobu
a także czasem - fosforu.
Ziemie rzadkie są przewodnimi pierwiastkami śladowymi dla znacznej większości minerałów, jednak podwyższenie koncentracji dla skał
młod-. szych sprawia, że większość młodych późnokime ryjskich-wczesnoalpejskich gi·anitów Pamiru Wschodniego'- to intruzje bogato okruszcowa;ne, zawierające zwiększone ilości pierwiastków lotnych (B, F} i rzadkich (Be, Y, Yh, Zr, Hf, La, Li, Sn, Ta, Nh). Następną grupą o zmiennym rozprze-strzenieniu stanowią pierwiastki: Ni, Co, Ti, Bi, Ph, Zn, Ga, Ge, Cd, Sc, Ba, Sr, jednak znaczniej-szą ich koncentrację stwierdzamy w skałach wcześ niejszych faz tworzenia się starokimeryjski~go i kimeryjskiego cyklu magmatyzmu. Dla wszystkich
skał magmowych wschodniego Painiru
kimeryjsko-alpejskich cyklów magmatyzmu charakterystyczna jest niska zawartość takich pierwiastków, jak: Ca, Mg, Cr, V, Ni, Co, Cu, Bi, As, Sb, Hg i niektórych innych. Daje to dodatkowy materiał do oceny geochemicznych osobliwości wydzielonej prowincji petrograficznej.
Gr anitoidy Pamiru W schodniego są różnego wieku. W każdym razie formowały się one podczas
kilku cykli magmatycznych. Wszystkim tym
ska-łom towarzyszą liczne typy okruszcowania: poli-metaliczne, metali rzadkich, rud żelaza,
wolfra-mowo-ołowiowe. Analiza minerałów
akcesorycz-nych i pierwiastków rzadkich w minerałach skało
twórczych i akcesorycznych pozwala- uwzględ
niając osobliwości petrochemiczne, mineralogiczne
i strukturalne oraz specyf1kę tworzenia się tych
ciał na znacznych głębokościach- dokładniej
uza-sadnić fazową i cykliczną metalogenię magmatyzmu, a także wyjaśnić paragenetyczny i geochemiczny
związek przejawów okruszcowania ze skałami po-chodzenia magmowego.
·· N a. podstawie prawidłowości zmian właściwości
geochemicznycp w utworach licznych faz, zbada-nia fizyczno-chemicznych warunków tworzezbada-nia się każdego masywu lub kompleksu skał - można przeprowadzić korelację wzajemnych stosu;nków wiekowych. między skałami o różnych składach
petrograficznych oraz wyjaśnić fazowe i facjalne stosunki w jednym kompleksie magmowym lub dla skał wielu kompleksów. Mam na myśli określo ną ilościowo i jakościowo koncentrację
pierwiast-ków-domieszek, nasycenie składnikami lotnymi,
kształt.ikolor minerałów akcesorycznych i obecność
w nich pierwiastków rzadkich, chociaż fizyczno-chemiczne osobliwości minerałów akcesorycznych
są funkcją fizyczno-chemicznych warunków two-rzenia się skał różnych pod względem
petrograficz-nym. Różnorodność cyklów wulkanicznych
prze-jawia się o wiele częściej niż cyklów intruzyjnych. Jednak wydzielanie osobnych faz zwykle stanowi
niełatwe zadanie, zwłaszcza gdy brak bezpośrednich . spostrzeżeń nad faktycznie dużą przerwą w czasie
przejawów
wulkanizmu.-Wielorakość szczegółów jakościowego i ilościo
wego składu minerałów akcesorycznych widać także
w subwulk.anicz;nych i efuzywnych skałach Pamiru.
Dają się zauważyć zmiany w asocjacji minerałów
akcesorycznych i pierwiastków śladowych od p~o~ stszych w skałach starszych do bardziej złożonych
i różnorodnych w skałach młodszych. Jednakże
akcesoryczna mineralizacja duzywów jest uboższa niż skał intruzywnych (galenit, sfale1·yt, baryt~
magnetyt,. ilmenit, piryt, chalkopiryt). Większość
pierwiastków rudnych wchodżi do siatki krysta-licznej różnych minerałów skałotwórczych i zwykle prawie nie wykształca minerałów akcesorycznych.
(Przełożył T. Burakowski)
LITERATURA
l. H H K o n a e B B. A. - MarMaTHqecKaH reonorHH IT.a}IHpa H ,[{apaaaa. Hayq·Hhie HTOrH pafuT TaAHt. IlaMHPCKOfi 3KCTIC)4H~HH. M. JI .. 1936.
2. I1 p o c K y p K o A. H. - A&~eccopHhie MlffiepaJJhi
B MaPMaTHqecru~x nopo;l{ax IlaMHpa. Tp. ,reoJI.
OT-AeJieHHH Ta.)4m. rocy1ł!HlepcHTeTa .NQ 2. 1960. 3. I1 p o c K y p 1t o A. Ił. - HeKoTophie oco6e1IHOCTH
·B pacnpej4eJJeHHH MaJJhiX 3JICMCHTOB B aK~OCCOpHbiX
H nopv;l{oo6paayro~HX MHHepaJiax rpaHHTOHAOB ITa-MHpa. BoopOChl IMHHepaJiorHH, reOXHMH H reHe3Hca
MecTopom~eHHit pe;l{KHX 3JieMeHToB. Tp. MHHep.
reOXHIM'H H HPlfCTaJIJJuXHMHH PCJtK·HX 3JieMC1łTOB, Bbl.
2, 1960.
4.
n
p o cK y pKo A. H. - Cy6ByJIĘaHH'IeCKiieH 3l}>llJ.y3lfBHhie nopO;l{hl lOI'G-"BOCTO'IHQro Il.aMHpa. Tp. reoJI. OTACJieHHR Ta~. ·rocyłłHBepcHTeTa, N2 l,
196Q ' .
5. P a 6 H H o B H q A. B. - 3aKOHoMepHOCTH paonpe-AeJieHHH aK~eccopHhiX :MHHepaJioB IB rpaHHTOHAaX·
paa;mq·HhiX MeTaJIJioreHHqeoKHX aoH. MaTepHaJibi K II-My Bcecoi03HoMY IleTporpal}>H'IecKoMy cuBe~a-.
HHJO, H3A. AH Y3. CCP, TamKeHT, 1958. 6.
c
M o p q 1( o B H. E., I1 a B Jl o B a r. A. -iHHJib-Hhle nopoj4hl pa.fioHa p. raJBa-Cait (KypaMHHC'KHfi Xp.) H HCKUTOphle OCCOOCHHOCTH paCIIpCj4CJICHH.fl B HHX a~~eccopHhiX -MHHe·paJIOB. Tp. HH-Ta reoJio-rHH H PYlWt. •M-fi, neTporpa$., IMHHepaJI, H ['COXH-MH, IBhl. 21, 1958.
7. T Y l> o·B cK H
n
C. ,[{. -o
Mopl}>oiiOrHqOCKHX oco6eHHOCTH.fiX ~HpKOHa H3 R3BCpiKC1ł•HhiX nopo~Ces. KHprH3HH, Tp. nwra reoJI. l\Hpr. CCP, Bhi.
VI. 1955. . .
JÓZEF LIS, STANISŁAW PRZENIOSŁO
Instytut Geologiczny
PRÓBA ZASTOSOWANIA STOSUNKU Fe3+:Fe2+ DLA WYZNACZANIA STOPNIA ZWIETRZENIA
GRANITU NA PRZYnADZJE GRANITU KARKONOSIOEGO
W
.
PRAKTYCE GEOLOGICZNEJ często zachodziko-nieczność określenia stopnia zwietrzenia badanych skał.
Makroskopowa ocena przeobrażenia jest bardzo subiektywna
i nieporównywalna nawet u tego samego badacza.
Przy geochemicznych badaniach nad rozmieszczeniem
pier-wiastków w masywach skalnych badania przeprowadza się
najczęściej na próbkach skalnych pobranych z wychodni.
Próbki takie wykazują bardzo różny stopień zwietrzenia.
Ze względu na różnorodność zachowania się pierwiastków
w
procesach wietrzenia znalezienie bezwzględnego wskaźnikazwietrzenia skały ułatwiloby interpretację wyników geoche·
micznych.
· Odsłonięte na powierzchni skały podlegają działaniu
czyn-ników zarówno mechanicznych, jak i chemicznych. Pod wpły
wem tych czynników następuje dezintegracja skał, rozkład
mniej odpornych składników oraz zmiana stosunków ilościo·
wych _między poszczególnymi pierwiastkami.
350
Rodzaj przemian i.ich rozmiary zależą od strefy
klimatycz-nej, w jakiej zachodzą. W warunkach klimatu umiarkow!)nego
z wietrzejącego granitu odprowadzane są wapń i sód,
wzrasta zawartość glinu, ilości zaś innych składników
po-zostają bez zmian.
W warunkach hipergenicznych jednym z pierwszych
mi-nerałów skał magmowych ulegających przeobrażeniu jest
biotyt. Przy wietrzeniu biotytu alkalia ulegają
odprowadze-niu, żelazo dwuwartościowe utlenia się do trójwartościowego
i jednocześnie zachodzi hydratacja. W początkowym stadium
biotyt przechodzi w różnego rodzaju hydromiki, a końcoWym
produktem są tlenki żelaza i minerały ilaste. ·
Zasadnicza ilość żelaza zawarta. w granitach mieści się
w biotycie. Przyjmując, że stosunek Fe8+ :Fe2+ w biotycie
nie zwietrzałym jest stały dla danego masywu lub jego części,
to wartość liczbową tego stosunku możemy traktować jako
