View of Artur Kijas, Polacy w Rosji od XVII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny

Artur K i j a s , P o la c y w R o s ji o d X V I I w ie k u d o 1 9 1 7 ro ku . S ło w n ik b i o ­

g r a fic z n y , Instytut W y d a w n iczy P A X , W y d a w n ictw o P o zn a ń sk ie, W a r s z a w a -

Poznań 2 0 0 0 , ss. 4 0 6 + X X X IV .

T rw a d ziś m o d a na ró ż n e g o ro d za ju le k sy k o n y b io g ra fic z n e . D y k tu je j ą sz c z e g ó l­

ny p o p y t na takie w łaśn ie p u b lik a c je . Ź ró d e ł tego z a in te re so w a n ia je s t k ilk a . C h ęć

u z u p e łn ie n ia w y k sz ta łc e n ia o g ó ln e g o b ez c z a s o c h ło n n e j le k tu ry , z a in te re so w a n ie

p o sta ciam i h isto ry c z n y m i zw ią z a n e z o d w o ły w a n ie m się do p rz e sz ło ś c i w w ielu

p u b lik a c ja c h , w reszcie p o trz e b a się g a n ia d o k ró tk ic h in fo rm a c ji b io g ra fic z n y c h ce le m

u z u p e łn ie n ia n ie z ro z u m ia łe j c z ę s to le k tu ry . T o o sta tn ie z a p o trz e b o w a n ie w y stę p u je

n ie zw y k le c z ęsto , a sp o w o d o w an e je s t b ra k ie m sta ra n n o śc i w ielu au to ró w , z w ła sz c z a

w ro z w ija ją c e j się o b ec n ie lite ra tu rz e p o p u la rn o n a u k o w e j; a d o d a ć w arto , iż je s t o n a

b ra n a do ręki czasam i c z ę śc ie j n iż inne k sią żk i. P o lac y w R osji d o c z e k a li się

w o sta tn im ok resie k ilk u o p ra c o w a ń sło w n ik o w y c h , m .in.: Ja n a C ie c h a n o w ic z a -

T w órcy cu d zeg o św ia tła (P o lsk i F u n d u sz W y d a w n ic z y w K an a d zie , T o ro n to -W iln o

1996) o raz R o m an a D z w o n k o w sk ie g o S A C - L o sy d u c h o w ie ń stw a k a to lic k ie g o w

Z S R R 1917-1939. M a rty ro lo g iu m (T o w a rz y stw o N au k o w e K a to lic k ie g o U n iw e rsy te tu

L u b elsk ie g o , L u b lin 1998); nie lic z ą c m n ie jsz y c h p u b lik a c ji z tej d z ie d z in y , żeb y

w y m ien ić n ie k tó re , ta k ie ja k P o rtre ty P o la k ó w z P e te rsb u rg a (re d a k c ja Ja ce k L eo ń -

ski, T ere sa R zepa, W ie lk o p o lsk i O d d zia ł S to w a rz y sz e n ia „ W sp ó ln o ta P o ls k a ” , P o z n a ń

1992) czy W a ld e m ara W . Ż u rk a S D B - J e ń c y na w o ln o ści. S a le zja n ie na te re n a c h

b yłeg o Z w ią zk u R a d zie c k ie g o p o d r u g ie j w o jn ie św ia to w e j (P o lig ra fia S a le z ja ń sk a ,

K raków 1998). P ra c a R. D z w o n k o w sk ie g o o b e jm u je ty lk o o k res m ię d z y w o je n n y , je s t

sta ra n n ie w yd an a, z a w ie ra o b fitą b ib lio g ra fię , d la te g o robi le p sze w ra ż e n ie n iż o p ra ­

co w an ie Ja n a C iec h a n o w ic z a , c h o c ia ż to z ko lei d aje sz ero k ie z e sta w ie n ie o b ec n o śc i

P o lak ó w na p rz e strz e n i d ziejó w R o sji.

G dy ch o d zi o sa m ą k o n c e p c ję o m a w ia n e g o d z ie ła A rtu ra K ija sa , trz e b a p o w ie ­

d zieć , że u b o g ac a on o z a sa d n ic z o w y m ie n io n e w y że j p u b lik a c je . A u to r o m a w ia n e j

k siążk i o p rac o w u jąc k ró tk ie sy n te zy , d aje c z y te ln ik o w i ż y c io ry sy o z a w a rto śc i p o d ­

staw o w y ch dan y ch b io g ra fic z n y c h , a z a ra z e m se rw u ją c e w iele w ia d o m o śc i u p la s ty c z ­

n ia jąc y ch p rz e d sta w ia n e sy lw e tk i. C z ęsto nie stro n i też od o cen , a tym sa m y m n aw e t

p rób rew izji dość z a d o m o w io n y c h p o g lą d ó w . N ie w ą tp liw ie p o ż y te c z n e je s t u k a z a n ie

b io g ram ó w w b o g aty m k o n te k śc ie h isto ry c z n y m .

S ło w n ik u k az u je za te m cały sp lo t u w a ru n k o w a ń o b e c n o śc i P o lak ó w n a ziem i

ro sy jsk ie j. O d p o w iad a na p y ta n ie , d la c z e g o tylu m ie sz k a ń c ó w znad W isły z n a la z ło

się tam , na W sch o d z ie. A u to r o m a w ian e j k sią żk i w ra c a te ż do w ie lk ie j i p ro stej

m yśli, że w y d a rz e n ia sp o łe cz n e są sk u tk a m i p rz y c z y n nie n a jb liż sz y c h , le c z d a w n ie j­

szych, cz ęsto n aw e t o k ilk a d z ie s ią t i w ięc ej la t o d le g ły c h .

T ru d n o je s t w n ie w ie lu zd a n ia c h p rz e d sta w ić z ro z u m ia le ja k ik o lw ie k p ro b lem

h isto ry c z n y , z w ła sz c z a zaś b io g ra fic z n y , nie sp ły c a ją c go tym sam ym . P ro f. A rtu r

K ijas p isz e ję z y k ie m p rz y stę p n y m , a n a w e t m o ż n a p o w ie d z ie ć - p o to c z y sty m o raz

zb liżo n y m w p ew n y m sen sie n a w e t do eseju . J e s t to o g ro m n ie w aż n e , g d y ż p ra c a

p rz e z n a c z o n a je s t w łaśc iw ie d la k a ż d e g o c z y te ln ik a . B io g ra fie są d o b rze u d o k u m e n to

-w ane, co je s t n ie k -w e stio n o -w a n ą z a le tą k sią żk i. Ś m iało trz e b a s t-w ie rd z ić , że b o h a te ­

rzy sło w n ik a p ro f. A rtu ra K ija sa c h o d z ą tw a rd o p o z iem i. M o ż n a by tu je d n a k A u to ­

row i p o d p o w ie d z ie ć n ie k tó re inne p o sta c i, ta k ie ja k np. o b u b ra c i Ś w ię c ic k ic h : H e n ­

ry k a (d z ia ła c z a p o lsk ie g o w P e te rsb u rg u n a p rz e ło m ie X IX i X X w ie k u ) czy W a c ła ­

w a (ze słań c a), ce le m p o sz e rz e n ia p u b lik a c ji w je j n a s tę p n y m w y d an iu .

W o m a w ian e j p rac y w id zim y w ięc ro d ak ó w , k tó rzy sw ą p ra c ą u ła tw ia li R o sja n o m

zd o b y w a ć obce ziem ie i ludy. D źw ig a li sz k o ln ic tw o i p rz e m y sł. A u to r u k a z u je też

w ielu P o lak ó w , k tó rzy w y ch o w y w a li o b y w a te li w ie lk ie j R o sji. P ró b o w a li c z ę s to

h u m a n izo w a ć ro s y js k ą b iu ro k ra c ję , k tó ra p rz y k ła d o w o z c z c ig o d n e g o ję z y k a ro s y j­

skiego u c z y n iła k ajd an y i n ah a jk ę d la m ło d z ie ż y . A n g a ż o w a li się w ro z w ó j sy stem u

p raw n ic zeg o i ad m in istra c y jn e g o R o sji w o g ó le . N ie k tó rz y , ja k p ro f. S ta n isła w P ta-

szy ck i, za sły n ę li w d z ie d z in ie b u d o w n ic tw a sa k ra ln e g o . P ro je k tu ją c c e rk w ie , P tasz y -

cki p rz y g o to w y w a ł się d o b rze d o teg o , by p ó ź n ie j p ro je k to w a ć k o śc io ły w o d ro d z o ­

nej P o lsce . W a rto tu z a cy to w a ć a rty k u ł re d a k c y jn y w a rsz a w sk ie g o d w u ty g o d n ik a

„ Ś w ia t” z 20 sty c z n ia 1912 r. z a ty tu ło w a n y M ło d zie ż p o ls k a w R osyi: „ R o sy a to

raczej w idok p o lsk ie g o k a rie ro w ic z o stw a , d o ść cz ę sty , sła b sz e d u sz e b la sk ie m m a te ­

rialn eg o p o w o d z e n ia o ś le p ia ” (nr 3, s. 3). P ro fe so r A. K ija s p o d k re śla , że od czasów

P io tra I duże zn a c z e n ie zy sk ali w R o sji n a jp ie rw N iem cy , a p ó ź n ie j F ra n c u z i. Ż a d n a

z tych nacji nie o d g ry w a ła je d n a k ta k iej roli w ro zw o ju c y w iliz a c ji ro sy jsk ie j, ja k

P o lac y , k tó rz y N iem có w i F ra n c u z ó w p rz e w y ż sz a li z a ró w n o lic z e b n o ś c ią , ja k też

z n a jo m o śc ią ro sy jsk ie j rz e c z y w isto śc i. P o z o sta w ili ró w n ie ż po so b ie b o g a te p iś m ie n ­

n ictw o ro sy jsk o ję z y c z n e , k tó re p o z w a la ło rd ze n n y m R o s ja n o m n a tym ła tw ie jsz ą

p erc ep cję ich d o ro b k u n au k o w e g o (s. V III).

C h c ia ło b y się w y ra zić ż y c ze n ie , aby k a ż d a p ra c a o R o s ji, a z w ła s z c z a ta tutaj

p rez en to w an a , m o g ła p ro w a d zić do k o n k lu z ji, ja k ie j d o k o n a ł w sw y m p a m iętn ik u

p rzy jaciel c a ra A le k s a n d ra I - A dam Je rz y C z a rto ry sk i. P is a ł o n , że n ie c h ę ć do

R osjan b y ła u n ie g o tak siln a, iż w k raju i za g ra n ic ą n ie m ó g ł w o k re sie sw ej m ło ­

dości sp o tk a ć M o sk a la i sp o jrz e ć n a n ie g o , żeby n a ty c h m ia s t nie u c z u ł, że tw a rz m u

się m ie n i, że b le d n ie je i c z e rw ie n ie je na p rz e m ia n . „T a k m i się k rew b u rz y ła na sam

w idok je d n e g o z tych - p isa ł, k tó ry ch w sz y s tk ic h m ia łe m za sp ra w c ó w n ie szc zę ść

k raju n a s z e g o ” (A d a m Jerzy C z a rto ry sk i, P a m ię tn ik i i m e m o r ia ły p o lity c z n e 1776-

1 8 0 9 , w y b ra ł, o p ra c o w a ł, w stę p em i p rz y p isa m i o p a trz y ł Je rz y S k o w ro n e k , W a rsz a w a

1986, s. 110). Po p ew n y m cz asie ten sam A u to r p a trz ą c g łę b ie j n a R o sja n i ich

d zied z ictw o , m ó g ł d e fin ity w n ie stw ie rd z ić : „ p rz e k o n a liśm y się, że ci M o sk a le ,

k tó ry ch e śm y tak n ie n a w id z ili, k tó ry c h śm y m ie li za isto ty ty lk o sz k o d z ą c e i za ja d łe ,

z któ ry m i nie m o ż n a nam b y ło p rz e sta w a ć , an i sp o ty k a ć się , n a k tó ry c h n a w e t p a ­

trzeć n ie zn o śn y m n am się z d a w ało , byli p rz e c ie z w ielu m ia r tak ja k in n i lu d z ie , że

byli m ięd zy nim i m ło d zi d o w c ip n i, sta rsi u p rze jm i - p rz y n a jm n ie j n a p o z ó r, że w ich

kole g rze czn e i p rzy je m n e sp o ty k a ły się k o b ie ty ; że m o ż n a b y ło z n im i nie tylk o

p rze staw a ć, ale n aw e t czas b ez o d raz y tra w ić , za b aw sp o łe c z n y c h u ż y w a ć , czu ć się

n aw e t d la nich w o b o w iąz k u p rz y ja ź n i i w d z ię c z n o śc i” (tam że, s. 114).

N a k o n ie c o d n o to w a ć n ależ y je s z c z e je d e n w y siłe k A u to ra , m a ją c y n a ce lu u m o ż ­

liw ie n ie c z y te ln ik o w i d o k o n a n ia sz y b k iej p o w tó rk i d z ie jó w P o lsk i i R o sji od X V II

w ieku do w y b u ch u re w o lu c ji p a ź d z ie rn ik o w e j. W su m ie ta b a rd z o sta ra n n ie w y d an a

k się g a „ c ie rp i” je d y n ie n a b ra k ilu s tra c ji (p o rtre tó w ). P o z o sta je je d n a k p y ta n ie ,

w ja k im sto p n iu b y ło to m o ż liw e do z re a liz o w a n ia ? S ą o d n o śn ik i do w y k o rz y sta n y c h

źródeł. T o w sz y stk o sp raw ia , że p ra c a m a c h a ra k te r n au k o w y i sp e łn i o n a sw e z a d a ­

n ie, o ile trafi „ p o d strz e c h y ” nie ty lk o w k raju , ale ró w n ie ż i w R o sji. S ło w n ik

b io g ra fic z n y P o la c y vr R o sji o d X V II w ieku do 1 9 1 7 ro ku d aje lu d z io m m a jąc y m

p o lsk ie k o rze n ie, P o la k o m ży jąc y m w R o sji, w iele ro d z in n e g o p rz e k a z u , n a ro d o w e j

trad y c ji, k tó ra je s t w a rto śc ią n ie z a stą p io n ą . T en p rz e k a z sło w n ik o w y n ie sie n a w e t

cały o grom k o n ta k tu em o c jo n a ln e g o i in te le k tu a ln e g o z O jc z y z n ą . M o ż n a w y ra zić

n ad z ie ję , że p o p rz e z o m ó w io n ą tu k sią ż k ę P o la c y w R o sji o d X V II w ieku do 1 9 1 7

roku. S ło w n ik b io g ra fic zn y sta ją się w ja k iś w y ra ź n ie jsz y sp o só b c z ą s tk ą n a ro d o w e g o

p ro ce su d ziejo w e g o .

K s. E d w a r d W a le w a n d e r

P o la c y na W s c h o d z ie m ó w ią o s o b ie , o p racow ał, w stęp em i p rzyp isam i o p a ­

trzył oraz p odał do druku ks. R obert G uz, „B am k a” S tu d io K om p u terow o-

W y d a w n icze, L ublin 2 0 0 0 , ss. 3 7 7 , ilustracje.

W lip cu 2 0 0 0 ro k u u k az ał się k o le jn y , X IV ju ż to m serii w y d a w n ic z e j M a te ria ły

i d o k u m e n ty z cy k lu B ib lio te k i P o lo n ii w y d aw an e j p rze z In sty tu t B a d ań n ad P o lo n ią

i D u sz p a ste rstw e m P o lo n ijn y m K U L . M im o iż ty tu ł n o w ej p o z y c ji m ó g łb y su g e ro w ać

zu p e łn ie n o w ą p ro b le m a ty k ę , je s t to je d n a k w d u żej cz ęści k o n ty n u a c ja w c z e ś n ie js z e ­

go, d o b rze ju ż z n a n eg o trz y to n ro w eg o w y d a w n ic tw a P o la c y w R o s ji m ó w ią o so b ie .

W o m a w ian e j p o zy cji w sp o m n ie n ia p o c h o d z ą w sza k z n ie c o in n y c h te re n ó w . N a j­

o g ó ln ie j m o ż n a p o w ie d z ie ć , iż je s t to o b sz a r X IX - i X X -w ie c z n e g o P o d o la , W o ły n ia

i M a ło p o lsk i W sch o d n ie j.

K sią żk ę o tw ie ra ją w sp o m n ie n ia u ro d zo n e j w 1879 r. n a P o d o lu A n n y M a ty je w ic z -

M a cie jew ic z, k tó re o b e jm u ją p rze ło m trze ch e p o k h isto ry c z n y c h ; o k re su m ło d z ie ń c z e ­

go w c a rsk iej R o sji, czasó w II R z e c z p o sp o lite j i P o lsk i L u d o w e j. A u to rk a d o ś w ia d ­

cz y ła ró w n ie ż „ d o b ro d z ie js tw a ” w ład z y so w ie c k ie j, gd y p rz e b y w a ją c w K ijo w ie

ak ty w n ie u c z e s tn ic z y ła w ży ciu o św ia to w y m i re lig ijn y m . Z o s ta ła a re sz to w a n a ,

a n astęp n ie z e sła n a do K o tła su w o b w o d zie a rc h a n g ie lsk im . P o k ilk u la tac h u d ało się

je j je d n a k w ró c ić w ram a ch w y m ia n y w ięź n ió w i z a m ie sz k a ć w Ł u ck u . W s p o m n ie n ia

te pisan e b y ły z p u n k tu w id z e n ia o so b y g łę b o k o w ie rz ą c e j, o d c z y tu ją c e j ca łe sw oje

życie w p e rsp e k ty w ie w iary.

N a k o le jn ą c z ęść k sią żk i sk ła d a się p ięć o p ra c o w a ń ks. S ta n is ła w a T u rk o w sk ie g o .

P ierw sze z nich c h a ra k te ry z u je L w ó w , ja k o sp e c y fic z n y o śro d e k p rz e n ik a ją c y c h się

w za jem n ie k u ltu r, w tym ta k że trzech o b rzą d k ó w re lig ijn y c h : ła c iń s k ie g o , g re c k o k a ­

to lick ie g o i o rm ia ń sk ie g o . O p ra c o w a n ie to o p arte z o sta ło nie ty lk o n a in fo rm a c ja c h

ź ró d ło w y c h , ale p rze d e w sz y stk im n a o so b isty c h sp o strz e ż e n ia c h A u to ra - k a p ła n a

ó w cz esn e j a rc h id ie c e z ji lw o w sk ie j.

K o lejn e c z te ry te k sty ks. T u rk o w sk ie g o o d n o sz ą się z a s a d n ic z o do te re n ó w m ia sta

H o ro d e n k a w o k resie II w o jn y św ia to w ej. W y b ó r te g o o b sz a ru n ie b y ł p rz y p a d k o w y .