Maria Korybut-Marciniak
Działalność dobroczynna zakonów i
zgromadzeń zakonnych w Wilnie w
końcu VIII i pierwszej połowie XIX
wieku
Echa Przeszłości 11, 125-143
2010
M aria Korybut-Marciniak
Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
DZIAŁALNOŚĆ DOBROCZYNNA ZAKONÓW
I ZGROMADZEŃ ZAKONNYCH W WILNIE
W KOŃCU XVIII I PIERWSZEJ POŁOWIE XIX WIEKU
O d p o c z ą t k ó w c h r z e ś c i j a ń s t w a u d z i e l a n i e p o m o c y p o t r z e b u j ą c y m b y ło d o w o d e m p r z y n a l e ż n o ś c i d o K o ś c i o ł a . D o k o ń c a X V I I I w . p i e r w s z o p l a n o w ą r o l ę w o r g a n i z o w a n i u p o m o c y o s o b o m u b o g i m , s a m o t n y m , c h o r y m o d g r y w a ł K o ś c ió ł k a t o l i c k i . W y n i k a ł o t o z j e g o p o s ł a n n i c t w a i r e a l i z o w a n i a p r z y k a z a n i a m i ł o ś c i d o b l i ź n i e g o o r a z o b o w i ą z k u m i ł o s i e r d z i a . I n t e n s y f i k a c j a z o r g a n i z o w a n e j d z i a ł a l n o ś c i d o b r o c z y n n e j K o ś c i o ł a n a s t ą p i ł a p o s o b o r z e t r y d e n c k i m . Z o b o w i ą z y w a ł o n d u c h o w n y c h d o z a k ł a d a n i a i u t r z y m y w a n i a s z p i t a l i 1 p r z y k l a s z t o r a c h i w p a r a f i a c h , n a k a z y w a ł b i s k u p o m d o k o n y w a n i e z a p i s ó w n a c e le d o b r o c z y n n e o r a z p r z e z n a c z a n i e n a p o t r z e b y u b o g i c h c z ę ś c i d o c h o d ó w z d ó b r k o ś c i e l n y c h . D o b r o c z y n n a d z i a ł a l n o ś ć K o ś c i o ł a p r z e j a w i a ł a s i ę j e d n a k n i e t y l k o u t r z y m y w a n i e m s z p i t a l i - p r z y t u ł k ó w , k o l e k t a m i n a w s p a r c i e u b o g i c h c z y j a ł m u ż n ą . Z a c z ę ł y p o w s t a w a ć z g r o m a d z e n i a z a k o n n e o r a z b r a c t w a m i ł o s i e r d z i a , k t ó r e z a g ł ó w n y c e l s t a w i a ł y s o b i e o r g a n i z o w a n i e p o m o c y d l a n a j b a r d z i e j p o t r z e b u j ą c y c h . P o w o ł a n o m i ę d z y i n n y m i z g r o m a d z e n i e b o n i f r a tr ó w , s i ó s t r m i ł o s i e r d z i a ( s z a r y t e k ) , b o r o m e u s z e k , k a m i l i a n ó w , m i s j o n a r z y św . W i n c e n t e g o a P a u l o . D z i a ł a l n o ś c i ą d o b r o c z y n n ą n a z i e m i a c h p o l s k i c h z a j m o w a ł o s i ę b r a c t w o św . R o c h a ( r o c h i c i ) , k a n o n i c y r e g u l a r n i św . D u c h a , s i o s t r y m i ł o s i e r d z i a , l a z a r y ś c i z w a n i w P o l s c e m i s j o n a r z a m i , b o n i f r a t r z y . I c h
1 Szpitale do końca XVIII w. były jedynym i instytucjam i roztaczającym i opiekę nad ubogimi. Były głównymi instytucjam i charytatyw nym i, pełniącymi rolę domów schronienia dla starców, sierot, kalek. Jednoznaczna funkcja lecznicza szpitali i ich specjalizacja dokonała się w II połowie XIX w.; szerzej: Z. Podgórska-Klawe, O d hospicjum do w spółczesnego szp ita la . R o zw ó j h isto rycz ny p ro b le m a ty k i sz p ita ln e j w Polsce d o końca X IX w ieku , Wrocław - W arszaw a - K raków - G dańsk - Łódź 1981, s. 27-67.
c h a r y t a t y w n a d z i a ł a l n o ś ć o b e j m o w a ł a - o b o k p o s ł u g i w s z p i t a l a c h i p r z y t u ł k a c h - d o ż y w i a n i e u b o g i c h , o p i e k ę n a d s i e r o t a m i , o r g a n i z o w a n i e tz w . b a n k ó w p o b o ż n y c h 2 . W t r a d y c j i d o b r o c z y n n o ś c i w W i l n i e d o k o ń c a X V I I I w . g ł ó w n ą r o l ę t a k ż e o d g r y w a ł o d u c h o w i e ń s t w o k a t o l i c k i e . Z i n i c j a t y w y b i s k u p ó w w i l e ń s k i c h z a k ł a d a n o s z p i t a l e , p r z y t u ł k i d l a d z ie c i , k o n w i k t y d l a u b o g i e j m ł o d z ie ż y . F u n k c j o n o w a n i e i z a s i ę g p o m o c y s p o ł e c z n e j, w o k r e s i e o d ś r e d n i o w i e c z a d o s c h y ł k u X V I I I w ., f i n a n s o w a n e b y ło w g łó w n e j m i e r z e p r z e z p r y w a t n y c h d a r c z y ń c ó w . W d r u g i e j p o ło w i e X V I I I w ., p o m i m o ż e m i ł o s i e r d z i e c h r z e ś c i j a ń s k i e n a d a l s t a n o w i ł o g ł ó w n ą m o t y w a c j ę p r o w a d z e n i a z a k ł a d ó w d o b r o c z y n n y c h , p a ń s t w o s t a r a ł o s i ę p r z e j ą ć n a d n i m i k o n t r o l ę i d o k o n a ć i c h r e o r g a n i z a c j i w c e l u z w i ę k s z e n i a z a k r e s u p o m o c y u b o g i m . P u n k t e m w y j ś c i a d l a u s t a n o w i e n i a c e n t r a l n y c h o r g a n ó w , z a j m u j ą c y c h s i ę o p i e k ą n a d u b o g i m i , b y ł o p o w o ł a n i e w 1 7 6 8 r. K o m i s j i B o n i O r d i n i s . M i a ł y o n e o b ją ć n a d z o r e m f u n d a c j e d o b r o c z y n n e i u s t a n o w i ć p r z e p i s y d o t y c z ą c e n a j w ł a ś c i w s z e g o u ż y c i a f u n d u s z y o r a z z o r g a n i z o w a ć o d p o w i e d n i ą a d m i n i s t r a c j ę z a k ł a d ó w d o b r o c z y n n y c h 3 . W 1 7 7 5 r. u s t a n o w i o n e z o s t a ł y p i e r w s z e w P o l s c e c e n t r a l n e o r g a n y o r g a n i z u j ą c e d o b r o c z y n n o ś ć p u b l i c z n ą - K o m i s j e S z p i t a l n e . U s t a n o w i o n o o s o b n ą k o m i s j ę d l a K o r o n y i o s o b n ą d l a W i e l k i e g o K s i ę s t w a L i t e w s k i e g o . B y ł to w a ż n y k r o k w k i e r u n k u u j e d n o l i c a n i a o p i e k i n a d u b o g i m i . J e d n a k ż e - j a k w s k a z u j e Z o f i a P o d g ó r s k a - K l a w e - s a m p r o j e k t , j a k i p i ę c i o l e t n i e i s t n i e n i e k o m i s j i n i e p r z y n i o s ł o w z a k r e s i e o p i e k i z n a c z ą c e g o p r z e ł o m u . K o m i s j e S z p i t a l n e , k t ó r e w z a m y ś l e t w ó r c ó w m i a ł y p r z e p r o w a d z i ć l u s t r a c j ę f u n d u s z y s z p i t a l n y c h , l i k w i d o w a ć s z p i t a l e p a r a f i a l n e i z a k ł a d a ć w k a ż d y m w o j e w ó d z tw ie s z p i t a l e g e n e r a l n e o r a z u s t a n o w i ć p r z e p i s y w z g l ę d e m u d z i e l a n i a p o m o c y m a t e r i a l n e j u b o g i m , p o m i m o d o b r y c h i n t e n c j i , n i e o t r z y m a ł y w ł a d z y w y k o n a w c z e j 4 . W 1 7 8 0 r. z a k ł a d y d o b r o c z y n n e p r z e s z ł y z p o w r o t e m p o d n a d z ó r K o m i s j i B o n i O r d i n i s . W 1 7 8 9 r ., u c h w a ł a m i S e j m u C z t e r o l e t n i e g o , o p i e k ę s p o ł e c z n ą p o w i e r z o n o K o m i s j o m P o r z ą d k o w y m C y w i l n o - W o j s k o w y m i p o d p o r z ą d k o w a n y m i m d e p u t a c j o m s z p i t a l n y m u s t a n o w i o n y m w k a ż d y m w o j e w ó d z t w i e , k t ó r e w z a s a d z i e n i e m i a ł y p r a w i e m o ż l i w o ś c i i n g e r e n c j i w s p r a w y z a r z ą d ó w z a k ł a d ó w , a m o g ł y j e d y n i e d o k o n y w a ć l u s t r a c j i d o b r o c z y n n y c h f u n d u s z y 5 . K o m i s j e w e z w a ł y d u c h o w i e ń s t w o d o t w o r z e n i a n o w y c h s z p i t a l i i s z c z e g ó ł o w y c h s p r a w o z d a ń z d z i a ł a l n o ś c i j u ż i s t n i e j ą c y c h . W y d a ł y o n e r ó w n i e ż s z c z e g ó ło w e p r z e p i s y o k r e ś l a j ą c e z a s a d y u p r a w i a n i a ż e b r a c z e g o r z e m i o s ł a , w p r o
2 R. Łukaszczyk, F. Woronowski, D obroczyn ne d u szp a ste rstw o , w: E n cyk lo p ed ia K atolicka,
t. 3, Lublin 1985, s. 1385-1389; zob. też: K. G órski, Z a ry s d ziejó w p o m o cy c h a ry ta ty w n e j K ościoła, „Studia P elplińskie” 1986, s. 135-201; J . M ajka, K ościeln a d zia ła ln o ść dobroczyn n a w Polsce w X IX i I połow ie X X wieku, „Zeszyty Naukowe KUL” 1966, n r 1-2, s. 117-135; C h aritas i opieka społeczna w ideologii, ram ach postępow an ia i praktyce społeczności w yznaniow ych w R ze czypospolitej X V I-X V III w ieku, pr. zb. pod red. U. A ugustyniak i A. Karpińskiego, W arszaw a 1999. 3 A. Okolski, D obroczyn ność p u b lic z n a w Polsce, „Niwa” 1878, t. 13, s. 922-940; zob. też K. K oralewski, O pieka społeczna. D obroczyn ność p u b liczn a , W arszaw a 1918, s. 18.
4 Z. Podgórska-Klawe, op. cit., s. 53-54. 5 K. Koralew ski, op. cit., s. 18-19.
w a d z a j ą c s p e c j a l n e p a s z p o r t y , k t ó r e u p o w a ż n i a ł y u b o g i c h d o o t r z y m y w a n i a p o m o c y i m i a ł y n a c e l u z a p o b i e ż e n i e z j a w i s k u z a w o d o w e g o ż e b r a c t w a 6 . W 1 7 9 1 r. n a d z ó r n a d i n s t y t u c j a m i o p i e k i s p o ł e c z n e j w s z e d ł w z a k r e s d z i a ł a l n o ś c i K o m i s j i P o l i c j i O b o j g a N a r o d ó w . J e j d z i a ł a n i a o g r a n i c z y ł y s i ę d o o c z y s z c z e n i a z ż e b r a k ó w i w łó c z ę g ó w m i a s t o r a z r e w i z j i p r z y c h o d ó w s z p i t a l i i p r z y - t u ł k ó w 7. W 1 8 0 8 r. z a k r e s o b o w i ą z k ó w K o m i s j i S z p i t a l n e j L i t e w s k i e j z o s t a ł p o w i e r z o n y M a g i s t r a t u r z e ( I z b ie ) P o w s z e c h n e j O p i e k i 8 . I n s p i r a t o r k ą i r e a l i z a t o r k ą u t w o r z e n i a w R o s j i s i e c i m a g i s t r a t u r b y ł a K a t a r z y n a I I . W w y d a n y m w 1 7 7 5 r. „ S t a t u c i e d o z a r z ą d z a n i a g u b e r n i a m i I m p e r i u m W s z e c h r o s y j s k i e g o ” p o w o ł a ł a tz w . M a g i s t r a t u r y ( I z b y ) O p i e k i S p o łe c z n e j , k t ó r e m i a ł y z n a j d o w a ć s i ę w k a ż d e j g u b e r n i l u b n a m i e s t n i c t w i e 9 . P o d l e g ł e m i n i s t e r s t w u p o li c ji m a g i s t r a t u r y b y ły p i e r w s z y m j e d n o l i t y m s y s t e m e m p a ń s t w o w e j o p i e k i s p o ł e c z n e j w R o s ji. I c h z a d a n i a b y ł y b a r d z o r o z l e g ł e : o p i e k a n a d u b o g i m i , n a d z ó r n a d s z k o ł a m i l u d o w y m i , s i e r o c i ń c a m i , s z p i t a l a m i , p r z y t u ł k a m i , d o m a m i d l a n i e u l e c z a l n i e c h o r y c h i c h o r y c h u m y s ł o w o , d o m a m i p r a c y i d o m a m i p o p r a w c z y m i 10. W t e n s p o s ó b o r g a n i z a c j a d o b r o c z y n n o ś c i , t r a d y c y j n i e l e ż ą c a w g e s t i i K o ś c io ł a , m i a ł a u l e c z e ś w ie c c z e n i u .O b j ę c i e t ą r e f o r m ą z i e m z a b o r u r o s y j s k i e g o b y ło k w e s t i ą c z a s u . W W i l n i e I z b ę p o w o ł a n o w 1 8 0 8 r . 11 K a ż d a g u b e r n i a , w c e l u s f i n a n s o w a n i a I z b , m i a ł a o t r z y m a ć 1 5 t y s i ę c y r u b l i j e d n o r a z o w o z m i e j s c o w y c h d o c h o d ó w 12. B y ł a t o k w o t a n i e w i e l k a . Z te g o w z g l ę d u I z b y c z e r p a ł y ś r o d k i n a u t r z y m a n i e z i n n y c h ź r ó d e ł - b y ł y to g ł ó w n i e z a p i s y t e s t a m e n t o w e i j e d n o r a z o w e o f i a r y d a r c z y ń c ó w , a t a k ż e o p ł a t y s ą d o w e 13. M a g i s t r a t u r y p o w o ł y w a n o t a m , g d z i e b y ł y n a j w i ę k s z e p o t r z e b y - p r z e p e ł n i o n e s z p i t a l e , w z r a s t a j ą c a l i c z b a b e z d o m n y c h n a u l i c a c h , l i c z n i ż e b r a c y . Z z a k r e s u k o m p e t e n c j i I z b P o w s z e c h n e j O p i e k i w 1 8 0 2 r. z o s t a ł w y ł ą c z o n y n a d z ó r n a d s z k o l n i c t w e m e l e m e n t a r n y m , p o n i e w a ż u t w o r z o n o w ó w c z a s M i n i s t e r s t w o O ś w i e c e n i a P u b l i c z n e g o . M a g i s t r a t u r y k o n t r o l o w a ł y f u n d u s z e p u b l i c z n y c h z a k ł a d ó w d o b r o c z y n n y c h , a p r ó c z t e g o , w o d r ó ż n i e n i u d o K o m i s j i S z p i t a l n e j L i t e w s k i e j , d y s p o n o w a ł y s p o r y m b u d ż e t e m . „ D z ie je D o b r o c z y n n o ś c i ” p r z y t a c z a j ą d a n e z 1 8 1 6 r ., w k t ó r y m s t a n p o s i a d a n i a w s z y s t k i c h 5 3 m a g i s t r a t u r w R o s j i w y n o s i ł p r a w i e s z e s n a ś c i e m i l i o n ó w r u b l i a s y g n a c y j n y c h 14.
6 J . K urczewski, B isk u p stw o w ileń skie, Wilno 1912, s. 540-542.
7 O u rzą d zen ia ch i a d m in is tr a c y i s z p ita ló w i w szelkich z a k ła d ó w dobroczyn n ych w Polsz- cze i L itw ie o d m iesiąca lip ca 1791 d o p o ło w y lis to p a d a 1792, „Dzieje Dobroczynności Krajowej i Zagranicznej” [dalej DDKIZ] 1820, s. 160-168 i DDKIZ 1821, s. 384-400.
8 O p rzeszły c h K o m m issya ch S z p ita ln y c h L itew sk ich i o tera źn ieyszey M a g istra tu rze Po- w szechn ey O pieki w g u b ern i litew sk o -w ile ń sk iey, DDKIZ 1820, s. 2-3.
9 I. Jaw orski, Z a ry s po w szech n ej h isto rii p a ń s tw a i p r a w a , W arszaw a 1978, s. 223-227. Zob. też V. Cronin, K a ta rzy n a Im p era to ro w a W szechrosji, W arszaw a 2000, s. 181-207.
10 A. Sokołow, R o syjsk a dobroczynn ość w zw ie rc ia d le h isto rii, przeł. A. M alinow ska, S ankt P e tersb u rg - W arszaw a 2002, s. 19.
11 Ibidem, s. 31-33.
12 O p rz es złyc h K o m m issya ch ..., s. 3-4.
13 W guberni w ileńskiej m a g istra tu ra pobierała 25 rubli asygnacyjnych od w niesienia spraw y do sądu apelacyjnego i 200 rubli asygnacyjnych od sądów guberskich, zob. ibidem, s. 5.; A. Sokołow, op. cit., s. 22-23.
W s k ł a d k a ż d e j m a g i s t r a t u r y w c h o d z i l i : g u b e r n a t o r c y w i l n y j a k o p r z e w o d n ic z ą c y , m a r s z a ł e k g u b e r n i a l n y , i n s p e k t o r a d m i n i s t r a c j i m e d y c z n e j o r a z o d j e d n e g o d o k i l k u c z ł o n k ó w - s ę d z i ó w 15. M a g i s t r a t u r z e w i l e ń s k i e j p o d l e g a ł y w s z y s t k i e s z p i t a l e i p r z y t u ł k i f u n k c j o n u j ą c e w m i e ś c i e , c z y li: s z p i t a l g e n e r a l n y , s z p i t a l s i ó s t r m i ł o s i e r d z i a ( S a w i c z ) , s z p i t a l D z i e c i ą t k a J e z u s , s z p i t a l b o n i f r a t r ó w , s z p i t a l m a r i a w i t e k , s z p i t a l ż y d o w s k i o r a z o d 1 8 1 7 r. l a z a r e t d l a ż o ł n i e r z y g a r n i z o n o w y c h . S t a n b u d ż e t u Iz b y , p o d a n y w D D K I Z z a r o k 1 8 1 9 , w y n o s i ł o k o ło 2 0 0 t y s . r u b l i a s y g n a c y j n y c h 16. P o m i m o z m i a n , j a k i e n a s t ą p i ł y w o r g a n i z a c j i p o m o c y u b o g i m w d o b ie p o r o z b i o r o w e j , p o l e g a j ą c y c h n a p r ó b i e s t w o r z e n i a p a ń s t w o w e g o s y s t e m u p o m o c y s p o ł e c z n e j , w r z e c z y w i s t o ś c i d o p o ł o w y X I X w . n a d a l p i e r w s z o p l a n o w ą r o l ę o d g r y w a K o ś c ió ł k a t o l i c k i . S z p i t a l e - p r z y t u ł k i , n a d k t ó r y m i n a d z ó r m i a ł y i n s t y t u c j e p a ń s t w o w e , n a d a l p r o w a d z o n e b y ł y p r z e z z a k o n n i k ó w . W d z i e j a c h d o b r o c z y n n o ś c i w i l e ń s k i e j z a k o n n i c y w i e l o k r o t n i e w y r ó ż n i a l i s i ę p o ś w i ę c e n i e m d l a p o t r z e b u j ą c y c h w s p a r c i a u b o g i c h i c h o r y c h . P i e r w s z e w z m i a n k i n a t e m a t i c h d z i a ł a l n o ś c i n a r z e c z u b o g i c h d o t y c z ą d r u g i e j p o ło w y X V I w . S z c z e g ó l n y m h e r o i z m e m o d z n a c z y l i s i ę j e z u i c i , k t ó r z y w c z a s i e e p i d e m i i c z a r n e j o s p y w l a t a c h 1 5 7 1 - 1 5 7 3 n i e ś l i p o m o c z r o z p a c z o n e j l u d n o ś c i . P o m i m o iż w i ę k s z o ś ć k s i ę ż y i z a k o n n i k ó w o p u ś c i ł a m i a s t o , r e k t o r j e z u i t ó w - S t a n i s ł a w W a r s z e w i e c k i - w r a z z 11 k s i ę ż m i p o z o s t a ł w m i e ś c i e i u d z i e l a ł p o m o c y z a r a ż o n y m 17. O k r e s y g ł o d u i e p i d e m i i s p r z y j a ł y z a w i ą z y w a n i u s i ę b r a c t w . P o d c z a s e p i d e m i i w r o k u 1 6 2 4 w W i l n i e u t w o r z o n o b r a c t w o św . N i k o d e m a , k t ó r e z a j m o w a ł o s i ę o p a t r y w a n i e m c h o r y c h i g r z e b a n i e m z m a r ł y c h . D o b r a c t w a w s t ę p o w a ł y o s o b y z r ó ż n y c h w a r s t w s p o ł e c z n y c h , ś w i e c c y i d u c h o w n i . W y j ą t k o w e p o ś w i ę c e n i e w y k a z a ł z r z e s z o n y w b r a c t w i e k s i ą d z P e t r i , k t ó r y s a m p o g r z e b a ł 3 0 0 o s ó b i z m a r ł z w y c i e ń c z e n i a 18. P i e r w s z ą w z m i a n k ą , d o t y c z ą c ą z o r g a n i z o w a n e j p o m o c y u b o g i m w W i l n i e , j e s t i n f o r m a c j a o u f u n d o w a n i u w 1 5 1 4 r. s z p i t a l a św . H i o b a , z w a n e g o p ó ź n i e j s z p i t a l e m M a r i i M a g d a l e n y . S z p i t a l - p r z y t u ł e k z o s t a ł z a ł o ż o n y u w y l o t u u l i c y B i s k u p i e j n a P l a c K a t e d r a l n y p r z e z p r a ł a t a k a p i t u ł y w i l e ń s k i e j i d o k t o r a m e d y c y n y - M a r c i n a z D u s z n i k ( D u s z n i c k i e g o ) . P r z e z n a c z o n y b y ł n a d z i e s i ę c i u - d w u n a s t u u b o g i c h 19. W c z a s i e p o ż a r u w 1 7 4 8 r. s p ł o n ą ł , a n i e w i e l k i f u n d u s z s z p i t a l a w c ie l o n o w 1 7 9 9 r. d o S z p i t a l a G e n e r a l n e g o św . J a k u b a 20. N i e o d n a j d u j e m y ż a d n y c h i n f o r m a c j i n a t e m a t p o s ł u g i c h o r y m w s z p i t a l u . S z p i t a l , k t ó r e g o a d m i n i s t r o w a n i e m p r z e z p e w i e n o k r e s z a j m o w a l i s i ę d o m i n i k a n i e , t o z a ł o ż o n y w 1 5 3 6 r. s z p i t a l św . T r ó jc y p r z y k o ś c i e l e św . D u c h a
15 W iadom ości sta tystyczn e o sta n ie Izb P ow szech n ej O pieki w roku 1811 i 1812, DDKIZ 1824, t. 6, s. 167-172.
16 O przeszłych Kom m issyach Szpitalnych..., s. 4.
17 W. Zahorski, Z dziejó w dobroczynn ości w ileń skiej, w: Z n a d W ilii i N iem n a. P am ięci A d a m a M ick iew icza i T om asz Z a n a w 5 0 rocznicę ich zgon u, Wilno 1906, s. 69-70.
18 Ibidem , s. 70.
19 J. Kurczewski, S łu d zy M iło sierd zia C hrystusow ego. K a rtk a z dziejó w dobroczynności w Wilnie, w: Z n a d W ilii i N ie m n a ..., s. 554.
( p r z e m i a n o w a n y m w p o ł o w ie X V I I w . n a k o ś c i ó ł św . T r ó jc y ) . I n i c j a t y w a z a ł o ż e n i a s z p i t a l a - p r z y t u ł k u w y s z ł a o d t r o n u - Z y g m u n t S t a r y p o w i e r z y ł j e g o b u d o w ę h o r o d n i c z e m u z a m k u w i l e ń s k i e g o - U l r y k o w i H o z j u s z o w i . F i n a n s o w a n i e s z p i t a l a m i a ł o p o c h o d z i ć z o p ł a t p r z e w o z o w y c h p r z e z m o s t n a W il ii o r a z d o b r o w o l n y c h z a p is ó w . D o m i n i k a n i e d o 1 5 5 2 r. p e ł n i l i f u n k c j ę n a d z o r c z ą n a d u b o g i m i w s z p i t a l u ; d o n i c h r ó w n i e ż n a l e ż a ł a p o s ł u g a r e l i g i j n a , j e d n a k m a g i s t r a t w i l e ń s k i z r e z y g n o w a ł z u s ł u g z a k o n u 21. N a p o c z ą t k u X V I I w . p r z y k o ś c i e l e św . S t e f a n a z a ł o ż o n o s z p i t a l św . Ł a z a r z a . P r a w d o p o d o b n i e n a z w a s z p i t a l a z w i ą z a n a j e s t z d z i a ł a l n o ś c i ą b r a c t w a św . Ł a z a r z a , o k t ó r e g o i s t n i e n i u w W i l n i e z a c h o w a ł y s i ę s z c z ą t k o w e i n f o r m a c je ; d z i a ł a ł o o n o n a j p r a w d o p o d o b n i e j p r z y k o ś c i e l e ś w . S t e f a n a . I n i c j a t o r e m b r a c t w a Ł a z a r z a w K r a k o w i e b y ł P i o t r S k a r g a . B r a c t w o z o s t a ł o t a m p o w o ł a n e w 1 5 9 2 r. w z w i ą z k u z e p i d e m i ą , k t ó r a p r z y c z y n i ł a s i ę d o s z y b k i e g o w z r o s t u ż e b r a c t w a . C e l e m b r a c t w a b y ło r o z t a c z a n i e n a d z o r u n a d u b o g i m i , k o n t r o l a ż e b r a k ó w , u d z i e l a n i e p o m o c y c h o r y m . W K r a k o w i e d o z a d a ń b r a c t w a n a l e ż a ł a w e r y f i k a c j a u b o g i c h , k t ó r y c h p o d z i e l o n o n a c h o r y c h - o d s y ł a n y c h d o s z p i t a l i , o r a z z d r o w y c h , k t ó r y c h p r z y p i s a n o d o k o ś c io łó w , p o d k t ó r y m i m o g l i d o m a g a ć s i ę j a ł m u ż n y . B r a c t w o r o k r o c z n i e r o z d z i e l a ł o p o m i ę d z y u b o g i c h o d z ie ż i o b u w i e ; d b a ł o r ó w n i e ż o i c h p o c h ó w e k 2 2 . B y ć m o ż e f u n k c j o n o w a n i e b r a c t w a w W i l n i e z w i ą z a n e b y ł o r ó w n i e ż z p o s t a c i ą P i o t r a S k a r g i . Z a z a ł o ż y c i e l a s z p i t a l a u c h o d z i k s i ą d z S z y m o n W y s o c k i . P r a w d o p o d o b n i e z b u d o w a n o g o n a m i e j s c u p r z y t u ł k u u f u n d o w a n e g o p r z e z p a ń s t w a W i e r z b i c k i c h , o c z y m w r e s k r y p c i e z 1 6 1 2 r ., p o t w i e r d z a j ą c y m z a ł o ż e n i e s z p i t a l a , w s p o m i n a b i s k u p B e n e d y k t W o j n a . Z g o d n i e z w o l ą f u n d a t o r ó w - r o d z i n y W i e r z b i c k i c h z a r z ą d s z p i t a l a n a l e ż a ł d o w i l e ń s k i e g o m a g i s t r a t u , z a ś n a d z ó r n a d n i m s p r a w o w a l i w i l e ń s c y b i s k u p i . Z a n i e d b a n i a m a g i s t r a t u d o p r o w a d z i ł y w X V I I w. d o u p a d k u s z p i t a l a . T r u d n o n a p o d s t a w i e p o s i a d a n y c h i n f o r m a c j i o c e n i ć r o l ę b r a c t w a św . Ł a z a r z a w f u n k c j o n o w a n i u s z p i t a l a . B y ć m o ż e b r a c tw o u d z i e l a ł o p o s ł u g i u b o g i m p r z e b y w a j ą c y m w z a k ł a d z i e . P o d u p a d ł y f u n d u s z i z n i s z c z o n y b u d y n e k s z p i t a l n y z o s t a ł w s p a r t y p r z e z b i s k u p a M i c h a ł a Z i e ń k o w i c z a , k t ó r y p r z e k a z a ł 2 5 t y s . z ł o t y c h n a u t r z y m a n i e n e o f i t ó w i k o n - w e r t y t ó w . W 1 7 4 6 r. b i s k u p w y d a ł p o z w o l e n i e z a ł o ż e n i a p r z y s z p i t a l u k l a s z t o r u d l a z g r o m a d z e n i a s i ó s t r m a r i a w i t e k 23, k t ó r e o k o ło 1 7 5 2 r. z a ł o ż y ł y t u
21 W iadom ość h isto ryczn a o za ło że n iu i fu n d u sza ch d aw n ego s z p ita la Św . Trójcy w Wilnie,
DDKIZ 1820, s. 243-251; D o kładn ieysze szczegóły h istoryczn e o d a w n y m s z p ita lu Ś w . Trójcy,
tudzież o moście n a Wilii, DDKIZ 1823, t. 1, s. 161-180.
22 J . Tazbir, P io tr S ka rg a . S ze rm ie rz kontrreform acji, W arszaw a 1983, s. 196-197.
23 M ariaw itki, czyli zgrom adzenie sióstr M ariae Vitae, powołane w Wilnie przez księdza Józefa S tefana Turczynowicza, plebana kościoła św. Stefana, który poświęcił się naw racaniu Żydów n a katolicyzm . Kongregacja spotkała się z chłodnym przyjęciem w środowiskach żydow skich, a także pośród części duchow ieństw a katolickiego, czego skutkiem było skasow anie zgro m adzenia. Kongregację przywrócono n a Litwie, po interw encji u papieża K lem ensa IV w 1770 r.; zob. K ró tk a h is to r ia S ió s tr M a ria e V itae n a p is a n a p r z e z je d n ą M a r ia w itk ę , DDKIZ 1820, s. 18-33. O ich działalności dobroczynnej i edukacyjnej w Wilnie informuje W ładysław Zahorski, op. cit., s. 74.
o c h r o n k ę d l a n e o f i t e k i s z k o ł ę d l a d z i e w c z ą t . O d c h w i l i w p r o w a d z e n i a m a r i a - w i t e k s z p i t a l z a c z ą ł z m i e n i a ć c h a r a k t e r . S i o s t r y o t a c z a ł y o p i e k ą p r z e d e w s z y s t k i m p r z e c h o d z ą c e n a k a t o l i c y z m u b o g i e Ż y d ó w k i . O s t a t e c z n i e w 1 7 8 6 r. m a r i a w i t k i p r z e j ę ł y s z p i t a l z f u n d u s z a m i b r a c t w a św . Ł a z a r z a , z w a n y o d t e g o c z a s u s z p i t a l e m m a r i a w i t e k 24. S z p i t a l w X I X w. s t a n o w i ł p r z y t u ł e k d l a s i e r o t p ł c i ż e ń s k i e j , w y w o d z ą c y c h s i ę z r o d z i n s z l a c h e c k i c h l u b p o c h o d z e n i a ż y d o w s k i e g o , k t ó r y c h m a t k i p r z e s z ł y n a w i a r ę k a t o l i c k ą . W c i ą g u X I X w. r ó s ł w n i m p r o c e n t d z i e c i s z l a c h e t n i e u r o d z o n y c h . S i o s t r y m a r i a w i t k i p r o w a d z i ł y s z k o ł ę d l a d z i e w c z ą t i s t a r a ł y s i ę o j a k n a j l e p s z e w y c h o w a n i e d l a s w o i c h p o d o p i e c z n y c h . N a l e ż a ł o n d o m n i e j s z y c h t e g o t y p u z a k ł a d ó w w W i l n i e . K a p i t a ł y z a k ł a d u b y ł y n i e w i e l k i e , d a w a ł y o k o ło 1 5 0 0 r u b l i s r e b r n y c h [ d a l e j : r b s . ] r o c z n e g o d o c h o d u . W 1 8 0 3 r. s z p i t a l z o s t a ł w s p a r t y p r z e z c a r a , k t ó r y p r z e z n a c z y ł n a je g o u t r z y m a n i e o k o ło 4 9 8 r b s . r o c z n i e 25. B y ł a t o k w o t a n i e w i e l k a , l e c z d z i ę k i n i e j z a k ł a d m ó g ł s i ę u t r z y m a ć , p o n i e w a ż k w o t a t a r e l a t y w n i e s t a n o w i ł a 1 /3 j e g o c a ł e g o d o c h o d u . D l a p r z y k ł a d u w 1 8 0 6 r. c a ł e z y s k i s z p i t a l a w y n i o s ł y 1 4 0 4 r b s . 26 R a p o r t y s z p i t a l a m a r i a w i t e k i n f o r m u j ą , ż e ś r e d n i a l i c z b a u t r z y m y w a n y c h s i e r o t w y n o s i ł a 5 0 - 6 0 . N a d i c h w y c h o w a n i e m i e d u k a c j ą p i e c z ę s p r a w o w a ł o 6 - 7 s i ó s t r 27. S z p i t a l p r z e t r w a ł d o 1 8 6 4 r ., k i e d y t o j e g o f u n d u s z e z o s t a ł y w ł ą c z o n e d o R a d y O p i e k u ń c z e j , a w m u r a c h z a k ł a d u u t w o r z o n o w i ę z i e n i e d l a k o b i e t 28. K o l e j n y p r z y t u ł e k d l a u b o g i c h b y ł d z i e ł e m j e z u i t ó w , k t ó r z y w 1 6 2 5 r. p r z y k o ś c i e l e św . J ó z e f a i N i k o d e m a z a O s t r ą B r a m ą z a ł o ż y l i s z p i t a l i b r a c t w o ( f u n k c j o n u j ą c e p o d t ą s a m ą n a z w ą - św . J ó z e f a i N i k o d e m a , u c z n i ó w C h r y s t u s o w y c h ) , k t ó r e z a g ł ó w n y c e l p o s t a w i ł o s o b i e o p i e k ę n a d u b o g i m i c h o r y m i i g r z e b a n i e z m a r ł y c h 29. 1 7 m a r c a 1 6 3 1 r. Z y g m u n t I I I W a z a n a d a l s z p i t a l o w i p r z y w i l e j , a w i e l u z n a k o m i t y c h o b y w a t e l i z ło ż y ło n a j e g o d z i a ł a l n o ś ć z n a c z n e f u n d u s z e . N i e s t e t y , s z p i t a l w 1 8 0 0 r. s p ł o n ą ł , a j e g o f u n d u s z e z a s i l i ł y s z p i t a l św . J a k u b a 30. W 1 6 9 5 r. r o d z i n a P l a t e r ó w u f u n d o w a ł a n i e w i e l k i s z p i t a l p r z y k o ś c i e l e k s i ę ż y m i s j o n a r z y . A k t f u n d a c y j n y p r z e w i d y w a ł u t r z y m y w a n i e w n i m 1 2 u b o g i c h , j e d n a k ż e z u w a g i n a z r e d u k o w a n i e f u n d u s z u w w y n i k u p r o c e s ó w l i c z b ę m i e j s c z m n i e j s z o n o d o 6 31. O d a l s z y c h l o s a c h 24 Ibidem , s. 368.
25 N a zn a czen ie z G a b in etu M on arszego coroczney p ła ty n a fu n d u s z S ió s tr M a ria w itek w Wilnie, DDKIZ 1820, s. 298-299.
26 J. Doroszko, op. cit., s. 296.
27 Litew skie Państw ow e A rchiw um H istoryczne [dalej LPAH], Z. 390, n r inw. 3, t. 7, Z arząd W ileńskiej Opieki Społecznej, k. 23, 65, 132.
28 J. K urczewski, B isk u p stw o... , s. 358.
29 O szpitalu inform uje również A dam Adamowicz - zob: Biblioteka Litewskiej A kadem ii N au k w Wilnie [dalej BLAN], syg. L-19/360, P ra k tyczn e p o strzeżen ia niektórych lek a rzy zebran e p r z e z A. A d a m o w ic za , s. 171.
30 W S ta ro żytn o ścia ch p o lsk ich błędnie podana je s t inform acja o znajdującym się przy szp italu bractw ie św. Ł azarza, któ re funkcjonowało przy kościele św. Stefana; zob. Wilno,
w: S ta ro żytn o ści p o ls k ie, t. 2, P oznań 1852, s. 702. 31 J. K urczewski, B isk u p stw o... , s. 367.
s z p i t a l a - p r z y t u ł k u n i e o d n a j d u j e m y ż a d n y c h i n f o r m a c j i . W d r u g i e j p o ło w ie X I X w . w m i e j s c u s z p i t a l a f u n k c j o n o w a ł p r z y t u ł e k p o d z a r z ą d e m t o w a r z y s t w a z a ł o ż o n e g o p r z e z K a t a r z y n ę P o t a p o w , z w a n e g o „ D o b r o c z y n n ą K o p i e j k ą ”32. N ę k a j ą c a W i e l k i e K s i ę s t w o L i t e w s k i e e p i d e m i a d ż u m y b y ł a b e z p o ś r e d n i ą p r z y c z y n ą z a ł o ż e n i a k o l e j n e g o s z p i t a l a - p r z y t u ł k u w W i l n i e , z n a n e g o p o d n a z w ą s z p i t a l a r o c h i t ó w . F u n d a t o r e m s z p i t a l a p o d w e z w a n i e m św . R o c h a b y ! J a n J a r ł o w i c z , k t ó r y w 1 7 0 5 r. p r z y w d z i a ł h a b i t f r a n c i s z k a ń s k i i w y k u p u j ą c w W i l n i e d w a p l a c e n a p o d z a m c z u , z a ł o ż y ł n a n i c h s z p i t a l i k a p l i c ę d l a u b o g i c h . S z p i t a l i p r z y t u ł e k p r z e z n a c z o n y d l a n ę d z a r z y „ w a l a j ą c y c h s i ę p o d m u r a m i m i a s t a ” z o s t a ł u t w o r z o n y w p o r o z u m i e n i u z b i s k u p e m K a z i m i e r z e m B r z o s t o w s k i m . S z p i t a l - p r z y t u ł e k p r o w a d z i l i f r a n c i s z k a n i e z w i e l k i m p o ś w i ę c e n i e m . O t a c z a l i o p i e k ą n ę d z a r z y , k t ó r y c h p r z y b y w a ł o , s z c z e g ó l n i e w o k r e s i e g ł o d u z 1 7 0 9 r. i e p i d e m i i d ż u m y z l a t 1 7 1 0 - 1 7 1 1 . W c z a s i e e p i d e m i i , k t ó r a z d z i e s i ą t k o w a ł a m i a s t o , w s z y s c y z a k o n n i c y , u d z i e l a j ą c y p o m o c y c h o r y m , z m a r l i 33. W ó w c z a s b i s k u p B r z o s t o w s k i w 1 7 1 3 r. n a p r o ś b ę k s i ę d z a K a r o l a L u t k i e w i c z a , z a ł o ż y ł W s p ó l n o t ę B r a c i M i ł o s i e r d z i a o d św . R o c h a - tz w . z a k o n r o c h i t ó w , k t ó r y c h g ł ó w n y m z a d a n i e m b y ło u b o g i c h c h o r y c h , s p o s o b u m n i e m a j ą c y c h , p o d m u r e m l e z ą c y c h , d o s w e g o s z p i t a l a z a b i e r a ć , o n y c h o p a t r y w a ć , l e c z y ć , u m a r ł y c h , n a w e t n a u l i c a c h z n a l e z i o n y c h , w ł a s n y m k o s z t e m g r z e b a ć 3 4 . N o w y z a k o n o t r z y m a ł o d b i s k u p a w 1 7 1 5 r. k o ś c i ó ł św . S t e f a n a i z n a j d u j ą c y s i ę p r z y n i m s z p i t a l 3 5 . S z p i t a l ś w . R o c h a n a p o d z a m c z u u l e g ł z n i s z c z e n i u w c z a s i e p o ż a r u w 1 7 4 8 r. Z o s t a ł j e d n a k o d b u d o w a n y , a j e g o f u n d u s z e p o w i ę k s z o n o . P o m i m o o g r a n i c z e ń co d o li c z b y m i e j s c d l a u b o g i c h c h o r y c h , k t ó r ą u s t a l o n o n a 4 0 , s z p i t a l p r z y j m o w a ł z n a c z n i e w ię c e j c h o r y c h . Ś w i a d c z y o t y m p r z y t o c z o n y p r z e z K u r c z e w s k i e g o r a p o r t z 1 7 9 0 r ., k t ó r y m ó w i o z n a j d u j ą c y c h s i ę w n i m 6 4 c h o r y c h i 2 7 s i e r o t a c h . W l a t a c h 8 0 . X V I I I w . w z a k ł a d z i e p o s ł u g i w a ł o s i e d m i u b r a c i r o c h i tó w . M i e l i o n i d o p o m o c y d w ó c h f e l c z e r ó w i p e r s o n e l p o m o c n i c z y : k u c h a r k i , p r a c z k i i t p . S i e r o t y t r a f i a j ą c e d o z a k ł a d u p r z e k a z y w a n o d o w y k a r m i e n i a o p ł a c a n y m z f u n d u s z u m a m k o m . R o c h ic i s a m i l e c z y li p a c j e n tó w , p r o w a d z i l i t e ż w ł a s n ą a p t e k ę , n a k t ó r ą w y d a w a n o p r z e s z ł o 2 0 0 0 z ł r o c z - n i e 36. W i z y t a c j a s z p i t a l a z 1 7 9 0 r. p o k a z a ł a j e d n a k w i e l e n a d u ż y ć , d o j a k i c h d o s z ł o w z a k ł a d z i e . O b o k p r z e l u d n i e n i a , t r u d n y c h w a r u n k ó w s a n i t a r n y c h , n i e d o s t a t e c z n e j o p i e k i n a d c h o r y m i , w i z y t a c j a p o k a z a ł a , ż e d o z a k ł a d u n i e p r z y j m o w a n o j u ż u b o g i c h c h o r y c h , le c z o s o b y z r e k o m e n d a c j i w ł a d z i z a m o ż n y c h m i e s z k a ń c ó w W i l n a - lo k a j ó w , w o ź n ic ó w i t d . P r z y t u ł e k s t r a c i ł w ię c s w o j ą p o d s t a w o w ą f u n k c j ę o p i e k i n a d n a j u b o ż s z y m i . W z w i ą z k u z t y m i n
32 Zob. A. H. Kirkor, P rzew o d n ik h isto ryczn y p o Wilnie, Wilno 1880. 33 J . Kurczewski, S łu d zy m iło sie rd zia ..., s. 57.
34 Cyt. za: W. Zahorski, P ierw sze sz p ita le w ileń skie, „Pam iętnik W ileńskiego Towarzystwa L ekarskiego” 1925, z. 2, s. 69.
35 J. Kurczewski, B isk u p stw o... , s. 360. 36 W. Zahorski, P ierw sze s z p ita le... , s. 70.
s p e k t o r l e k a r s k i E l i a s z E i n h o l m i g u b e r n a t o r c y w i l n y F r y z e l r o z p o c z ę l i s t a r a n i a o j e g o z a m k n i ę c i e . W 1 7 9 6 r. g e n e r a ł - g u b e r n a t o r N i k o ł a j R e p n i n w y d a l p o s t a n o w i e n i e o l i k w i d a c j i s z p i t a l a . W 1 7 9 9 r. f u n d u s z e s z p i t a l a św . R o c h a z o s t a ł y w ł ą c z o n e d o s z p i t a l a g e n e r a l n e g o 37. W 1 6 4 0 r. p r z y k o ś c i e l e św . A n n y p o w o ł a n o d o ż y c i a b r a c t w o św . M a r c i n a , k t ó r e z a g ł ó w n y c e l s t a w i a ł o s o b i e w p a j a n i e m ł o d z i e ż y n a u k i c h r z e ś c i j a ń s k i e j , o p i e k ę n a d n a w r ó c o n y m i z p r o t e s t a n t y z m u o r a z o p i e k ę n a d u b o g i m i c u d z o z i e m c a m i . B r a c t w o z a ło ż y ło p r z y t u ł e k , w k t ó r y m p o m o c m o g l i z n a l e ź ć c h o r z y o r a z p o t r z e b u j ą c y o b c o k r a j o w c y . S z p i t a l - p r z y t u ł e k z n a j d o w a ł s i ę w k a m i e n i c y p r z y u l i c y N i e m i e c k i e j . W 1 7 0 3 r. f u n d u s z s z p i t a l n y p r z e j ę l i j e z u i c i , a p o i c h k a s a c i e p r z e s z e d ł o n p o d n a d z ó r K o m i s j i E d u k a c y j n e j . W ó w c z a s b r a c t w o p r z e n i e s i o n o p o n o w n i e d o k o ś c i o ł a św . A n n y ( 1 7 9 8 ) 38. P r a w d o p o d o b n i e s z p i t a l w ó w c z a s p r z e s t a ł i s t n i e ć . B r a c t w o u t r z y m a ł o s i ę d o 1 8 1 2 r., k i e d y p o d c z a s p r z e m a r s z u w o j s k n a p o l e o ń s k i c h k o ś c i ó ł św . A n n y u l e g ł s p u s t o s z e n i u . N a j w i ę k s z e z a s ł u g i , p o ś r ó d z g r o m a d z e ń f u n k c j o n u j ą c y c h w W i l n i e , w z a k r e s i e n i e s i e n i a p o m o c y u b o g i m c h o r y m p o ło ż y ł o z g r o m a d z e n i e s i ó s t r m i ł o s i e r d z i a św . W i n c e n t e g o a P a u l o ( s z a r y t k i ) . B i s k u p s m o l e ń s k i B o g u s ł a w G o s i e w s k i , k t ó r y w 1 7 4 4 r. u f u n d o w a ł s z p i t a l d l a u b o g i c h c h o r y c h n a u l i c y S a w i c z , p r z e k a z a ł n a t e n c e l s w ó j p a ł a c w r a z z p r z y l e g a j ą c y m i p l a c a m i i k a m i e n i c a m i o r a z s t o t y s i ę c y z ło t y c h , z a ś w d o k u m e n c i e f u n d a c y j n y m n a d z ó r n a d f u n d u s z e m i s z p i t a l e m p o w i e r z y ł z g r o m a d z e n i u k s i ę ż y m i s j o n a r z y . O p i e k ę n a d u b o g i m i w s z p i t a l u o b j ę ł y s i o s t r y m i ł o s i e r d z i a 3 9 . J u ż w 1 7 4 8 r., p o d c z a s p o ż a r u m i a s t a , s z p i t a l u l e g ł p r a w i e c a ł k o w i t e m u z n i s z c z e n i u . D z i ę k i p r z e d s i ę b i o r c z o ś c i s u p e r i o r a k s i ę ż y m i s j o n a r z y w W i l n i e , T y k w i ń s k i e g o , s z p i t a l o d b u d o w a n o , w 1 7 5 6 r. l i c z b a p r z y j ę t y c h c h o r y c h p r z e k r o c z y ł a s e t k ę , a w l a t a c h 7 0 . X V I I I w . s z p i t a l m ó g ł p r z y j ą ć p o n a d 2 0 0 p a c j e n t ó w . P o w i ę k s z a j ą s i ę w ó w c z a s f u n d u s z e s z p i t a l n e d z i ę k i h o j n y m d a r o w i z n o m m . i n . J ó z e f a D o w o y n o - S o ł ł o h u b a , J a d w i g i O g i ń s k i e j , M i c h a ł a P o c i e j a i i n n y c h 40. B y ł to j e d e n z n a j w i ę k s z y c h w i l e ń s k i c h s z p i t a l i w X V I I I w .41 S z p i t a l w o k r e s i e d z i a ł a l n o ś c i K o m i s j i S z p i t a l n e j m i a ł p o z y c ję u p r z y w i l e j o w a n ą p o ś r ó d i n n y c h t e g o t y p u i n s t y t u c j i , d z i ę k i w s t a w i e n n i c t w u s u p e r i o r a k s i ę ż y m i s j o n a r z y , b ę d ą c e g o d y r e k t o r e m s z p i t a l a s i ó s t r m i ł o s i e r d z i a - k s i ę d z a A n d r z e j a P o h l a , k t ó r y b y ł c z y n n y m c z ł o n k i e m K o m i s j i . D z i ę k i j e g o p r o t e k c j i w 1 7 9 5 r. s z p i t a l - o b o k s t a ł y c h d o c h o d ó w z f u n d o w a n y c h m a j ą t k ó w - o t r z y m a ł d o d a t k o w e ź r ó d ł o w p ły w ó w w p o s t a c i o p ł a t o d z a b a w p u b l i c z n y c h i p r z e d s t a w i e ń t e a t r a l n y c h . S t a n o w i ł y o n e p o w a ż n ą c z ę ś ć b u d ż e t u s z p i t a l a i d z i ę k i t e m u l i c z b a p r z y j m o w a n y c h c h o r y c h i u b o g i c h z a c z ę ł a r o s n ą ć ; w p o ło w ie
37 Ibidem , s. 70-72; J a n K urczew ski podaje, że fundusze szpitalne zostały włączone do szpitala św. Stefana, zob. B isk u p stw o ..., s. 362.
38 Ibidem , s. 363-364.
39 S. Rosiak, P ro w in cja lite w sk a S ió s tr M iło sierd zia , Wilno 1933, s. 199. 40 Ibidem , s. 205-206.
1 8 0 0 r. w y n i o s ł a 1 5 8 o s ó b 42. W 1 8 0 3 r. s i o s t r y m i ł o s i e r d z i a o t r z y m a ł y n a d a n i e s t a r o s t w a m i ę d z y r z e c k i e g o i ż o s i e l s k i e g o 43, d z i ę k i c z e m u s y t u a c j a f i n a n s o w a s z p i t a l a S a w i c z p o l e p s z y ł a s i ę , a l i c z b a p r z y j m o w a n y c h c h o r y c h z a c z ę ł a r o k r o c z n i e w z r a s t a ć . W 1 8 0 7 r. w s z p i t a l u u d z i e l o n o p o m o c y p o n a d d w u t y s i ą c o m o s ó b . Ś r e d n i a l i c z b a o s ó b p r z e b y w a j ą c y c h w s z p i t a l u j e d n o r a z o w o w a h a ł a s i ę o d 2 0 0 d o 2 5 0 . B y ło t o p o n a d d w a r a z y w ię c e j n i ż f o r m a l n i e p o z w a l a ł y f u n d u s z e 4 4 . D o c h o d y te g o z a k ł a d u w p i e r w s z y m d w u d z i e s t o l e c i u X I X w. p l a s o w a ł y s i ę n a p o z i o m i e 7 - 9 t y s i ę c y r b s . r o c z n i e . P o m i m o n o w y c h o f i a r , c z y n i o n y c h n a t e n z a k ł a d , j e g o d o c h o d y n i e w z r a s t a ł y j e d n a k g w a ł t o w n i e 45. W c e l u o b n i ż e n i a k o s z t ó w w y ż y w i e n i a p e n s j o n a r i u s z y s i o s t r y z a ł o ż y ł y o g r o d y n a o b r z e ż a c h m i a s t a , k t ó r e d o s t a r c z a ł y w a r z y w k u c h n i s z p i t a l n e j 46. L i c z b a s i ó s t r p r o w a d z ą c y c h s z p i t a l w a h a ł a s i ę o d 11 d o 1 7 47. Z a t r u d n i a n o k i l k u d z i e s i ę c i o o s o b o w y p e r s o n e l p o m o c n i c z y o r a z j e d n e g o c h i r u r g a . S z p i t a l t e n b y ł u w a ż a n y z a j e d e n z l e p i e j p r o w a d z o n y c h t e g o t y p u z a k ł a d ó w w m i e ś c i e i z o s t a ł u p a t r z o n y n a m i e j s c e u t w o r z e n i a k l i n i k i U n i w e r s y t e t u W i l e ń s k i e g o . W p o c h l e b n y c h s ł o w a c h n a t e m a t o p i e k i s i ó s t r m i ł o s i e r d z i a w s z p i t a l u S a w i c z w y r a ż a ł s i ę A l e k s a n d e r F r e d r o , k t ó r y t r a f i ł t a m z i m ą 1 8 1 2 r . 48 J ó z e f F r a n k , k t ó r y m i e w a ł w n i m w y k ł a d y k l i n i c z n e d l a s t u d e n t ó w m e d y c y n y , o w a r u n k a c h h i g i e n i c z n y c h u t r z y m y w a n y c h w z a k ł a d z i e w y p o w i a d a ł s i ę n i e z b y t p o c h l e b n i e : „ Z d a r z a ł o s i ę , ż e n a j e d n y m ł ó ż k u l e ż a ł o d w ó c h c h o r y c h , a n i e k i e d y p o p r o s t u u m i e s z c z a n o i c h n a p o d ł o d z e , k t ó r ą p o s y p y w a n o p i a s k i e m , a b y u k r y ć b r u d y . Ł ó ż e k b y ł o m a ł o i n i e p o s i a d a ł y o n e t a b l i c d l a w p i s y w a n i a n a z w i s k a c h o r e g o i r o d z a j u c h o r o b y . P o w i e t r z e w s a l a c h b y ło z a r a ż o n e , p o n i e w a ż n i e m i a ł y o n e w e n t y l a t o r ó w , o t w i e r a n i e z a ś o k i e n b y ło n i e m o ż l i w e z p o w o d u z i m n a ”4 9 . P r a w d o p o d o b n i e w p ł y w n a t a k k r y t y c z n ą o c e n ę m i a ł a j e g o n i e c h ę ć d o z g r o m a d z e n i a s i ó s t r m i ł o s i e r d z i a i o s o b i s t y z a t a r g z p r z e ł o ż o n ą s z p i t a l a . O s t a t e c z n i e w 1 8 3 1 r. w s z p i t a l u f u n d a c j i G o s i e w s k i e g o z a c z ę ł y f u n k c j o n o w a ć p o d l e g ł e u n i w e r s y t e t o w i k l i n i k i w e w n ę t r z n a i c h i r u r g i c z n a , k t ó r e - z d a n i e m S t e f a n a R o s i a k a - p r z y n o s i ł y s z p i t a l o w i j e d y n i e s t r a t y i s t a n o w i ł y j a w n y w y z y s k d l a p r o w a d z ą c y c h s z p i t a l i k l i n i k i
42 S. Rosiak, op. cit., s. 206-207.
43 Uposażenie sióstr m iłosierdzia w starostw a wymagało zgody władz rosyjskich. W 1803 r. (7 stycznia) został w ydany resk ry p t, zgodnie z którym czw arta część dochodów ze starostw a międzyrzeckiego m iała zasilać szpital fundacji Gosiewskiego, dochody ze staro stw a żosielskiego zostały przeznaczone n a szp ital D zieciątka Jezu s. Zob. N a d a n ie S ta r o s tw M iędzyrzeckiego i Ż osielskiego d la s z p ita ló w S ió str M iło sierd zia w Wilnie, DDKIZ 1820, s. 297-298.
44 LPAH, Z. 390, n r inw. 3, t. 7, Z arząd W ileńskiej O pieki Społecznej, k. 41 i 62.
45 Do najw iększych ofiarodawców w pierw szych latach XIX w. należeli: M ichał Ogiński (1500 rbs.), Ignacy D unin-Ślepść (3000 rbs.), Ludw ik i H elena Siestrzancewiczowie (150 000 zł i dw a folw arki-K una i Purnuszki).
46 S. Rosiak, op. cit., s. 209.
47 N azw iska sióstr podaje Stefan Rosiak, ibidem, s. 212-213. 48 A. Fredro, op. cit., s. 69-70.
s i ó s t r 50. W 1 8 4 2 r ., j a k w w y p a d k u w i ę k s z o ś c i z a k ł a d ó w d o b r o c z y n n y c h u t r z y m y w a n y c h p r z e z k l e r k a t o l i c k i , z a b r a n o s z p i t a l o w i z a p i s a n e m u d o b r a z i e m s k i e i g o tó w k o w e , a n a d z ó r n a d n i m p r z e j ę ł a w ł a d z a p a ń s t w o w a 51. K o l e j n y m s z p i t a l e m p o d n a d z o r e m s i ó s t r m i ł o s i e r d z i a b y ł z a ł o ż o n y w 1 7 8 7 r. z i n s p i r a c j i g e n e r a l n e g o w i z y t a t o r a k s i ę ż y m i s j o n a r z y i s i ó s t r m i ł o s i e r d z i a , A n d r z e j a P o h l a , i d z i ę k i f u n d u s z o m J a d w i g i z Z a ł u s k i c h O g i ń s k i e j s z p i t a l D z i e c i ą t k a J e z u s 52. B y ł t o p i e r w s z y z a k ł a d w W i l n i e p r z e z n a c z o n y w y ł ą c z n i e d l a d z ie c i . O g i ń s k a j u ż w c z e ś n i e j p r a g n ę ł a o b j ą ć o p i e k ą o s i e r o c o n e d z ie c i, o f i a r o w u j ą c 1 0 0 t y s i ę c y z ł o t y c h n a s z p i t a l S a w i c z 53. S i e r o t y d o t ą d u m i e s z c z a n o w r a z z d o r o s ł y m i w i n n y c h s z p i t a l a c h w i l e ń s k i c h . J a d w i g a O g i ń s k a z a m i e r z a ł a s t w o r z y ć s z p i t a l n a w z ó r p o w o ł a n e g o w W a r s z a w i e S z p i t a l a D z i e c i ą t k a J e z u s , w k t ó r y m z a p e w n i o n o b y o s i e r o c o n y m d z ie c i o m o d p o w i e d n i ą o p i e k ę , w y c h o w a n i e i s z a n s ę n a p o d j ę c i e p r a c y . W r e a l i z a c j i p r o j e k t u w s p i e r a ł j ą s u p e r i o r k s i ę ż y m i s j o n a r z y A n d r z e j P o h l . B u d o w a s z p i t a l a , r o z p o c z ę t a l i p c u 1 7 8 7 r., t r w a ł a d o 1 7 9 1 r. U r o c z y s t o ś ć o t w a r c i a s z p i t a l a m i a ł a m i e j s c e 1 7 p a ź d z i e r n i k a 1 7 9 1 r . 54 O p i e k ę n a d w y c h o w a n k a m i s z p i t a l a s p r a w o w a ł y s i o s t r y m i ł o s i e r d z i a . Z a k ł a d z n a l a z ł w i e l u h o j n y c h d o b r o c z y ń c ó w , d z i ę k i c z e m u j e g o f u n d u s z s t a l e s i ę p o w i ę k s z a ł . W c h w i l i o t w a r c i a z n a l a z ł o t a m m i e j s c e s t o s i e r o t . D o d a t k o w e w s p a r c i e f i n a n s o w e s z p i t a l a s t a n o w i ł y u s t a l o n e w 1 7 9 7 r. o p ł a t y z z a b a w p u b l i c z n y c h i p r z e d s t a w i e ń t e a t r a l n y c h . W 1 7 9 8 r. k a w a l e r o w i e o r d e r u św . S t a n i s ł a w a , m i e s z k a j ą c y n a L i t w i e , z o s t a l i z o b o w i ą z a n i d o c o r o c z n e j o p ł a t y w w y s o k o ś c i 8 0 z ł o t y c h p o l s k i c h n a r z e c z s z p i t a l a 55. W p i e r w s z y c h d e k a d a c h X I X w ., g d y n a s k u t e k w o j e n i e p i d e m i i z r o k u n a r o k r o s ł a l i c z b a p o r z u c o n y c h i o s i e r o c o n y c h d z ie c i , z a k ł a d z y s k i w a ł n a p o p u l a r n o ś c i . P r z y j m o w a ł o n d z i e c i p o r z u c o n e n a u l i c a c h l u b p r z y s ł a n e p r z e z p o l i c j ę , d z ie c i w i ę ź n i ó w l u b z e s ł a ń c ó w , p o t o m s t w o m a t e k d o t k n i ę t y c h c h o r o b ą i p r z e b y w a j ą c y c h w s z p i t a l a c h l u b n i e b ę d ą c y c h w s t a n i e z a p e w n i ć n i e m o w l ę t o m w y ż y w i e n i a 56. W s z p i t a l u j e d n o r a z o w o p r z e b y w a ł o o d 1 5 0 d o 3 0 0 d z ie c i , g ł ó w n i e d z i e w c z y n e k . W i ę k s z o ś ć p e n s j o n a r i u s z y z a k ł a d u s t a n o w i ł y d z i e c i p o r z u c o n e w k o ś c i o ł a c h , p o d k r z y ż e m n a Z a r z e c z u , p r z e r z u c a n e p r z e z m u r y s z p i t a l a . U t r z y m a n i e w s z p i t a l u z n a j d o w a ł y r ó w n i e ż d z i e c i o s i e r o c o n e - r a p o r t K o m i s j i S z p i t a l n e j z 1 8 0 3 r. i n f o r m o w a ł o p r z e b y w a j ą c y c h w z a k ł a d z i e s i e r o t a c h p o
50 S. Rosiak, op. cit., s. 217-218. 51 Ibidem , s. 221.
52 Założono go za b ra m ą Subocz, stąd też popularnie nazyw ano go „szpitalem Subocz” lub „domem podrzutków ”.
53 S. Rosiak, op. cit., s. 227; idem, Z a k ła d D ziecią tk a J ezu s w Wilnie, Wilno 1934, s. 1-24; zob. też BLAN, syg. L-19/1313, P a m ią tk a życia [...] A ndrzeja Pohla, Wilno 1821, s. 13-14.
54 O tw arcie S z p ita la D ziec ią tk a J e zu s w Wilnie, DDKIZ 1821, s. 399-400. 55 S. Rosiak, P ro w in c ja... , s. 232.
c h o d z e n i a s z l a c h e c k i e g o i m i e s z c z a ń s k i e g o 57. Ś m i e r t e l n o ś ć w s z p i t a l u b y ł a b a r d z o d u ż a : 2 0 - 3 0 % 58. W y n i k a ł o t o g ł ó w n i e z f a k t u , ż e t r a f i a j ą c e d o s z p i t a l a n i e m o w l ę t a b y ł y n a s k r a j u w y c z e r p a n i a f i z y c z n e g o . N i e m o w l ę t a p r z e b y w a ł y p o d o p i e k ą m a m e k , k a r m i ą c y c h p o d w o je d z i e c i i o t r z y m u j ą c y c h z a t o o d z ie ż , w y ż y w i e n i e o r a z 7 ,5 r b s . r o c z n i e . N a j d r o ż s z e b y ł o w ł a ś n i e u t r z y m a n i e n i e m o w l ą t - 7 2 r b s . r o c z n i e . D z i e c i s t a r s z e d a ł o s i ę w y ż y w i ć i u b r a ć z a 3 0 r b s . r o c z n i e . W y c h o w a n k ó w c h ę t n i e o d d a w a n o d o o b c y c h r o d z i n . J e ż e l i z a i n t e r e s o w a n y c h p r z y j ę c i e m d z i e c k a n i e z n a l e z i o n o , s t a r a n o s i ę o p o d s t a w o w e w y k s z t a ł c e n i e d l a p o d o p i e c z n y c h i w m i a r ę m o ż l i w o ś c i n a u c z e n i e z a w o d u . D z i e c i b y ł y u t r z y m y w a n e w d o m u d o 1 4 r o k u ż y c ia . W s z p i t a l u f u n k c j o n o w a ł a s z k o ł a . S i o s t r y m i ł o s i e r d z i a u c z y ł y d z i e w c z y n k i g ł ó w n i e c z y t a n i a , p i s a n i a , h a f t ó w , u p r a w y o g r o d u . C h ł o p c y m i e l i w y n a j ę t e g o n a u c z y c i e l a . S t a r s i c h ł o p c y u c z ę s z c z a l i d o s z k o ł y k s i ę ż y m i s j o n a r z y 59. Ś r e d n i e d o c h o d y s z p i t a l a w p i e r w s z y c h d e k a d a c h X I X w. w y n o s i ł y 8 - 9 t y s . r b s . O p i e k ę n a d d z i e ć m i s p r a w o w a ł o 1 0 - 1 1 s i ó s t r . N a d z ó r m e d y c z n y n a d w y c h o w a n k a m i n a l e ż a ł d o j e d n e g o l e k a r z a . D o d a t k o w o z a t r u d n i a n o k i l k a n a ś c i e m a m e k o r a z n i a ń k i d o o p i e k i n a d n i e m o w l ę t a m i 60. W 1 8 0 9 r. M a g i s t r a t u r a P o w s z e c h n e j O p i e k i , w c e l u o g r a n i c z e n i a li c z b y d z ie c i w z a k ł a d z i e D z i e c i ą t k a J e z u s , z a p r o p o n o w a ł a , b y c h ł o p c ó w p o w y ż e j s z ó s t e g o r o k u ż y c i a o d d a w a ć d o r z ą d o w y c h z a k ł a d ó w w o j s k o w y c h , a d z i e w c z y n k i o d d a w a ć n a w y c h o w a n i e d o o b y w a t e l i z i e m s k i c h , a t a k ż e n i e p r z y j m o w a ć d z i e c i, k t ó r y c h j e d n o z r o d z i c ó w ż y j e 61. Z e s p r a w o z d a n i a z w i z y t a c j i z a k ł a d u w 1 8 2 8 r. d o w i a d u j e m y s i ę o p a n u j ą c y c h w n i m w a r u n k a c h . S i o s t r y s k a r ż y ł y s i ę n a b r a k m a m e k , co p r z y c z y n i a ł o s i ę d o w y s o k i e j l i c z b y z g o n ó w n i e m o w l ą t . N i e m o w l ę t a m i a ł y o s o b n ą s a l ę , d z i e w c z y n k i p o w y ż e j 6. r o k u ż y c i a z a j m o w a ł y t r z y s a l e , c h ł o p c y j e d n ą . N a d 2 4 9 d z i e ć m i o p i e k ę s p r a w o w a ł o 9 s i ó s t r , a n a 1 1 0 n i e m o w l ą t p r z y p a d a ł o t y l k o 2 6 m a m e k . N a j c i ę ż s z y o k r e s d l a s z p i t a l a n a s t ą p i ł w o k r e s i e r e p r e s j i p o l i s t o p a d o w y c h , g d y o f i a r n o ś ć l u d z i m a l a ł a , a l i c z b a s i e r o t r o s ł a . W 1 8 4 2 r. r z ą d p o z b a w i ł s i o s t r y w s z y s t k i c h m a j ą t k ó w . R a d a O p i e k u ń c z a w p r o w a d z i ł a z a r z ą d n a d s z p i t a l e m , u s t a l i ł a k u r a t o r a i l i c z b ę d z i e c i - m a k s y m a l n i e 8 0 n i e m o w l ą t , 2 0 c h ł o p c ó w i 2 0 d z i e w c z y n e k . A b y d z ie c k o m o g ł o t r a f i ć d o z a k ł a d u , m u s i a ł o p r z e j ś ć b i u r o k r a t y c z n ą d r o g ę ( p o l i c j a , R a d a O p i e k u ń c z a ) . P o m i m o t e g o s i o s t r y n a d a l p r z y j m o w a ł y d o d o m u d z i e c i a r e s z t o w a n y c h , w łó c z ę g ó w , u b o g i c h . W ó w c z a s w ł a d z e u s t a l i ł y o p ł a t ę z a k a ż d e p o n a d l i c z b o w e d z i e c k o w w y s o k o ś c i 2 r b s . m i e s i ę c z n i e . W l a t a c h 5 0 . X I X w. s i o s t r y u t r z y m y w a ł y n a w e t p o n a d 8 0 0 d z i e c i 62. 57 S. Rosiak, P ro w in c ja... , s. 233.
58 W 1806 r. z 408 dzieci, które znalazły schronienie w szpitalu, 82 zmarło; zob. J. Doroszko, op. cit., s. 295.
59 S. Rosiak, P row in cja..., s. 233-234.
60 LPAH, Z. 390, n r inw. 3, t. 7, Zarząd W ileńskiej O pieki Społecznej, k. 25-26 i 63; J . Doroszko, op. cit., s. 295-297.
61 S. Rosiak, P ro w in c ja... , s. 236. 62 Idem , Z a k ła d ..., s. 15-17.
N a j w i ę k s z y w i l e ń s k i s z p i t a l - s z p i t a l g e n e r a l n y p o d w e z w a n i e m św . J a k u b a , z a ł o ż o n y w 1 7 9 9 r. n a p r z e d m i e ś c i u Ł u k i s z k i - z o s t a ł r ó w n i e ż w 1 8 0 8 r. p o w i e r z o n y a d m i n i s t r a c j i s i ó s t r m i ł o s i e r d z i a . D o t e j p o r y k i e r o w n i c t w o n a d n i m z r a m i e n i a K o m i s j i S z p i t a l n e j s p r a w o w a ł z a k o n d o m i n i k a n ó w . W e d ł u g r e j e s t r ó w s z p i t a l n y c h z l a t 1 8 0 5 - 1 8 0 6 w i ę k s z o ś ć p a c j e n t ó w s z p i t a l a s t a n o w i ł y o s o b y s t a r s z e - w r o k u 1 8 0 5 s z p i t a l m i a ł n a u t r z y m a n i u 1 6 0 s t a r c ó w , a w 1 8 0 6 - a ż 2 5 9 . W i ę k s z o ś ć p a c j e n t ó w b y ł y t o o s o b y c i e r p i ą c e n a c h o r o b y w e n e r y c z n e . Ś r e d n i a l i c z b a p a c j e n t ó w j e d n o r a z o w o w y n o s i ł a o k o ło 3 0 0 o s ó b . O b o k c h o r y c h i n i e d o ł ę ż n y c h w s z p i t a l u p r z e b y w a ł o n a s t a ł e 3 3 w ię ź n ió w . P e r s o n e l m e d y c z n y s k ł a d a ł s i ę z j e d n e g o l e k a r z a i t r z e c h c h i r u r g ó w . D o n a d z o r u n a d c h o r y m i z a t r u d n i a n o w s u m i e 2 8 - 2 9 o s ó b . D o c h ó d r o c z n y s z p i t a l a w y n o s i ł 1 1 - 1 6 t y s . r b s . 63 W 1 8 0 8 r. f u n k c j a n a c z e l n e g o l e k a r z a w s z p i t a l u p o w i e r z o n a z o s t a ł a p r o f e s o r o w i A u g u s t o w i B e c u , k t ó r y o p r a c o w a ł p l a n j e g o r e o r g a n i z a c j i 64. P o l e g a ł a o n a p r z e d e w s z y s t k i m n a u s u n i ę c i u z n i e g o w i ę ź n i ó w i u t w o r z e n i u o s o b n y c h o d d z i a ł ó w d l a c h o r y c h w e n e r y c z n i e i p o ło ż n i c . P l a n y r e o r g a n i z a c j i d a j ą n i e p o c h l e b n y o b r a z s z p i t a l a p r z e d 1 8 0 8 r . 65 B u d y n k i s z p i t a l n e , d a w n i e j n a l e ż ą c e d o k l a s z t o r u d o m i n i k a n ó w , p o d d a n o r e m o n t o m o r a z p r z e b u d o w i e , p o n i e w a ż w i ę k s z o ś ć n i e s p e ł n i a ł a p o d s t a w o w y c h w y m o g ó w m e d y c z n y c h . M a g i s t r a t u r a u s t a l i ł a l i m i t y m i e j s c w s z p i t a l u - o d 1 8 0 8 r. m o ż n a b y ł o p r z y j ą ć b e z p ł a t n i e n a f u n d u s z s z p i t a l n y 1 1 5 o s ó b i 3 0 o s ó b z a o p ł a t ą 66. L i c z b a p e n s j o n a r i u s z y s z p i t a l a b y ł a j e d n a k z n a c z n i e w y ż s z a - w 1 8 0 9 r. w s z p i t a l u u t r z y m y w a n o o d 2 5 0 d o 3 0 0 o s ó b , c z y li p r a w i e d w a r a z y w ię c e j , n i ż p r z e w i d y w a ł y p r z e p i s y 67. D o c h o d y s z p i t a l a b y ł y z a ś z n a c z n i e n i ż s z e , n i ż p r z e w i d y w a n o . Z e s t a ł y c h ź r ó d e ł , j a k o k r e ś l i ł a m a g i s t r a - t u r a , s z p i t a l m i a ł o t r z y m y w a ć 11 8 9 8 r b s . W r z e c z y w i s t o ś c i d o c h o d y s z p i t a l a w l a t a c h 1 8 0 8 - 1 8 1 2 p l a s o w a ł y s i ę w g r a n i c a c h 5 - 6 t y s i ę c y r b s . r o c z n i e 68. P o s ł u g a c h o r y m b y ł a p e ł n i o n a p r z e z o s i e m s i ó s t r m i ł o s i e r d z i a . S p r a w y r e l i g i j n e p o z o s t a w i o n o w g e s t i i z a k o n u d o m i n i k a n ó w , k t ó r y m i a ł o b o w i ą z e k b e z p ł a t n e g o g r z e b a n i a z m a r ł y c h p a c j e n t ó w s z p i t a l a n a s w o i m c m e n t a r z u . D o d a t k o w o z a t r u d n i a n o p e r s o n e l p o m o c n i c z y . F a c h o w a o p i e k a m e d y c z n a p o w i e r z o n a z o s t a ł a l e k a r z o w i n a c z e l n e m u s z p i t a l a o r a z j e d n e m u c h i r u r g o w i 69.
63 BLAN, rkps. F 151 1844, Wiadomość o liczbie chorych, niedołęgów, żebraków, dzieci, sierot, osób do dozoru gospodarstw a i posługi użytych, o dochodach i w ydatkach szpitalów wileńskich, w ciągu roku 1805 z rejestrów tychże szpitalów w yjęta, k. 1-2; J. Doroszko, W iado m ość o liczb ie chorych, niedołęgów , żebraków , d zieci i sierot, osób d o d o zo ru g o s p o d a r stw a i posłu g i użytych, [...]. Z rejestrów tychże szp ita ló w w yjęta, DDKIZ 1820, s. 286-288 i 291-293.
64 S. Rosiak, P ro w in c ja... , s. 253. 65 Ibidem , s. 253-254.
66 N a funduszu bezpłatnym m ożna było umieścić 50 osób cierpiących n a choroby w ene ryczne, 10 położnic, 5 osób chorych umysłowo, 50 starców. P łatn e m iejsca przeznaczone były dla 20 chorych wenerycznie, 5 położnic i 5 chorych umysłowo, zob. ibidem, s. 255.
67 LPAH, Z. 390, n r inw. 3, t. 7, Z arząd W ileńskiej O pieki Społecznej, k. 39. 68 Ibidem , k. 39, 61, 126.
69 W 1809 r. n a stanow isku chirurga zatrudniono doktora Szlegela, po nim miejsce zajął Bigulski; zob: S. Rosiak, P row in cja..., s. 255-257.
J a k w y n i k a z p o w y ż s z y c h d a n y c h , o p i e k a n a d c h o r y m i n i e b y ł a w y s t a r c z a j ą c a . D w ó c h l e k a r z y m e d y c y n y n a 3 0 0 p a c j e n t ó w t o b a r d z o n i e w i e l e . S z p i t a l g e n e r a l n y d o p o ł o w y X I X w . n a d a l p e ł n i ł r o l ę p r z y t u ł k u , o c z y m ś w i a d c z ą c h o c i a ż b y li c z b y p e n s j o n a r i u s z y - p o n a d p o ł o w ę s t a n o w i ł y o s o b y w p o d e s z ł y m w i e k u i i n w a l i d z i . Z g r o m a d z e n i u s i ó s t r m i ł o s i e r d z i a z o s t a ł a t a k ż e p o w i e r z o n a o p i e k a n a d p e n s j o n a r i u s z a m i d o m u W i l e ń s k i e g o T o w a r z y s t w a D o b r o c z y n n o ś c i . D o 1 8 4 0 r. u b o g i m i c h o r y m w t e j p l a c ó w c e p o s ł u g i w a ł y m a r i a w i t k i . D o ś w i a d c z e n i a s z a r y t e k w p r o w a d z e n i u z a k ł a d ó w d o b r o c z y n n y c h n i e u s z ł y u w a d z e z a r z ą d o w i T o w a r z y s t w a D o b r o c z y n n o ś c i , k t ó r y z w r ó c i ł s i ę d o g e n e r a l n e g o w i z y t a t o r a k s i ę ż y m i s j o n a r z y - J ó z e f a B o h d a n o w i c z a - o z g o d ę n a p r z y s ł a n i e c z t e r e c h s i ó s t r 70. M i a ł y o n e p o m a g a ć p r z e d e w s z y s t k i m w a d m i n i s t r a c j i i u t r z y m a n i u d o m u , e d u k a c j i u b o g i c h , o p i e c e n a d c h o r y m i . O s t a t e c z n i e p o s ł u g ę w d o m u d o b r o c z y n n o ś c i d o 1 8 8 0 r. p e ł n i ł o 6 s i ó s t r 71. J e d n y m z n a j d ł u ż e j f u n k c j o n u j ą c y c h s z p i t a l i w i l e ń s k i c h b y ł z a ł o ż o n y p r z e z b i s k u p a w i l e ń s k i e g o A b r a h a m a W o j n ę s z p i t a l b o n i f r a t r ó w p r z y k o ś c i e l e Ś w i ę t e g o K r z y ż a . Z a k o n b o n i f r a t r ó w 72 z y s k a ł n a z i e m i a c h p o l s k i c h w X V I I i X V I I I w . d u ż ą p o p u l a r n o ś ć , d z i ę k i s w o je j d z i a ł a l n o ś c i o p i e k u ń c z e j i m e d y c z n e j 73. P r z y w i l e j f u n d a c y j n y b i s k u p a z 11 m a j a 1 6 3 5 r. n a d a w a ł z a k o n o w i b o n i f r a t r ó w w W i l n i e k a p l i c ę św . K r z y ż a i p r z y l e g ł e d o n i e g o b u d y n k i - d o m k a z n o d z i e j s k i i d o m i n w a l i d ó w ( s c h r o n i s k o d l a o s ó b s t a r s z y c h i c h o r y c h s t a n u d u c h o w n e g o ) 74. L i c z n e f u n d u s z e z ło ż o n e n a r z e c z z a k o n u 75 d o p r o w a d z i ł y d o z o r g a n i z o w a n i a s z p i t a l a - p r z y t u ł k u d l a o s ó b z e w s z y s t k i c h s t a n ó w , z a r ó w n o ś w i e c k i c h , j a k i d u c h o w n y c h . N a l e ż y p o d k r e ś l i ć , ż e z a k o n b o n i f r a t r ó w p r o w a d z i ł s z p i t a l e , k t ó r e r e a l i z o w a ł y c e le s t a w i a n e ó w c z e ś n i e p r z e d t y m i i n s t y t u c j a m i . P o d o b n i e b y ł o w W i l n i e , g d z i e z a ł o ż o n y p r z e z n i c h s z p i t a l ,
70 BLAN, rkps. F 273-1739, W ileńskie Towarzystwo Dobroczynności [...] Do Wielmożnego Xiędza Józefa Bohdanowicza [...] z d n ia 1 października 1840 roku, k. 1-2.
71 S. Rosiak, P row in cja..., s. 277-281.
72 Zakon bonifratrów, noszący też nazw y „braci m iłosierdzia”, „Jan a Bożego”, „bonifrate- lów”, został założony przez tow arzyszy J a n a Bożego, k tóry w 1540 r. w G renadzie założył pierw szy szpital. Po śm ierci J a n a Bożego w 1550 r. jego tow arzysze kontynuow ali zainicjow aną przez niego działalność - opiekę nad chorymi, zakładając szpitale w Madrycie, Lucernie i Kordo- bie. Z czasem posługa chorym, ubogim i opuszczonym, ja k ą nieśli zakonnicy, sta ła się zn an a w całej Europie; zob. J. D achniew ski, B o n ifra tr zy, w: E n cyklopedia K a to lick a , t. 2, Lublin 1985, s. 799-801; Ż y w o t J a n a Bożego, za ło ży c ie la za k o n u B ra c i M iło sierd zia , czyli B on ifra te ló w ,
DDKIZ 1820, s. 454-460.
73 N ajstarszym polskim domem zakonnym był konw ent w K rakowie, założony w 1609 r. przez W aleriana Montelupi-Wilczogórskiego. W XVII i n a początku XVIII w. n a ziem iach pol sko-litew skich powołano 17 konwentów.
74 S. Rosiak, B o n ifra trzy w Wilnie. S z k ic z d ziejó w opieki społeczn ej w Wilnie, Wilno 1928, s. 32-35; BLANW, syg. L-19/2-179, E. Tyszkiewicz, W iadom ość h isto ryczn a o zg ro m a d zen ia ch i fu n d a cja ch m ęskich i żeń skich rzym sko-katolickich k la szto ró w w diecezji w ileń skiej, Wilno 1858, s. 23-25.
75 N ajw iększym i fundatoram i byli m .in. K rzysztof Radziwiłł, M arcin Żagiel, A leksander Giedrojć.
