Wspomnienia o Straży Akademickiej Politechniki we Wrocławiu

Oficyna Wydawnicza Politechniki Wroc³awskiej Wroc³aw 2002

Zdzis³aw Samsonowicz

Wspomnienia

o Stra¿y Akademickiej Politechniki

we Wroc³awiu

Inicjatywa opracowania i wydania drukiem wspomnieñ o Stra¿y Akademickiej Politechniki pochodzi od Zarz¹du Stowarzyszenia Absolwentów Politechniki Wroc³awskiej

OPRACOWANIE REDAKCYJNE I KOREKTA

Maria Izbicka

£AMANIE KOMPUTEROWE

Krzysztof Dawidowicz

Zamieszczone zdjêcia i za³¹czniki pochodz¹ z Archiwum Politechniki, z Archiwum Uniwersytetu Wroc³awskiego oraz ze zbiorów Ryszarda Czocha i prywatnych zbiorów cz³onków Stra¿y Akademickiej

© Copyright by Oficyna Wydawnicza Politechniki Wroc³awskiej, Wroc³aw 2002

OFICYNA WYDAWNICZA POLITECHNIKI WROC£AWSKIEJ Wybrze¿e Wyspiañskiego 27, 50-370 Wroc³aw

ISBN 83-7085-619-5

Pracê tê dedykujê pionierom odbudowy Politechniki Wroc³awskiej z 1945 roku autor

Ukazuje siê kolejna pozycja ksi¹¿kowa z serii wspomnienio-wej pocz¹tków organizacji i pierwszych lat rozwoju Politechniki Wroc³awskiej. Ukazuje siê ona z inicjatywy Stowarzyszenia Ab-solwentów naszej Uczelni, które to inicjatywy ciesz¹ siê uznaniem kierownictwa Uczelni i s¹ wspierane zawsze w miarê istniej¹cych mo¿liwoœci.

Oddawana obecnie w rêce czytelników ksi¹¿ka ma charakter i znaczenie szczególne. Dotyczy ona bowiem pewnych dzia³añ i warunków tych dzia³añ w okresie jeszcze przed dekretem Krajo-wej Rady NarodoKrajo-wej z 24 sierpnia 1945 roku, którego art. l brzmi „Uniwersytet Wroc³awski i Politechnika Wroc³awska staj¹ siê polskimi pañstwowymi szko³ami akademickimi”.

Dzia³alnoœæ Stra¿y Akademickiej dla ochrony mienia tych uczel-ni i stworzeuczel-nia warunków, aby na gruzowisku powojennego Wroc³awia mog³a nasza Politechnika rozpocz¹æ dzia³alnoœæ w za-ledwie pó³ roku od zakoñczenia wojny, jest nie do przecenienia.

Z ksi¹¿k¹ t¹ powinno zapoznaæ siê mo¿liwie najszersze grono naszej spo³ecznoœci akademickiej.

Prof. dr hab. in¿. Andrzej Mulak Rektor Politechniki Wroc³awskiej

Stra¿ Akademicka Politechniki Wroc³awskiej nale¿y niew¹t-pliwie do tych zbiorowych bohaterów pionierskiego okresu 1945 r., którym nasza Alma Mater zawdziêcza podjêcie dzia³alnoœci aka-demickiej ju¿ w listopadzie tego pamiêtnego roku.

Stowarzyszenie Absolwentów Politechniki Wroc³awskiej nosi³o siê od dawna z zamiarem udokumentowania nieprawdopo-dobnie ró¿norodnej dzia³alnoœci Stra¿y Akademickiej i to w bar-dzo trudnych warunkach. Dopiero jednak gdy prof. Zdzis³aw Sam-sonowicz podj¹³ siê tego dzia³ania, sta³o siê ono realne w postaci niniejszej ksi¹¿ki.

Ta kolejna pozycja wydawnicza naszego Stowarzyszenia wy-ró¿nia siê szczególn¹ rzetelnoœci¹ fotograficzn¹ i bardzo dobr¹ redakcj¹, co œwiadczy wed³ug mnie o wysokim poczuciu odpo-wiedzialnoœci Autora w przedstawieniu faktów i osób dotycz¹-cych roli tego zbiorowego bohatera pionierskiego okresu Politech-niki Wroc³awskiej. Czytaj¹c tê ksi¹¿kê odczuwa siê szczególne zaanga¿owanie Autora w jej powstanie, a tak¿e jego sentyment do tego okresu jego m³odoœci, okresu odbudowy naszego zwyciê-skiego, a jednak przegranego wówczas kraju.

S¹dzê, i¿ bêdê wyrazicielem Zarz¹du naszego Stowarzyszenia, i chyba przysz³ych czytelników tej monografii, sk³adaj¹c w tym miejscu serdeczne podziêkowanie Koledze Profesorowi Samso-nowiczowi za to piêkne dzie³o, które nam – co trzeba koniecznie podkreœliæ – bezinteresownie opracowa³.

Prof. dr hab. in¿. Jan Kmita

Przewodnicz¹cy Stowarzyszenia Absolwentów Politechniki Wroc³awskiej

Wprowadzenie

Rozpoczynaj¹c pisanie wspomnieñ o Stra¿y Akademickiej Poli-techniki, zdawa³em sobie sprawê z pewnych trudnoœci w absolutnie wiernym przekazaniu wszystkich wiadomoœci, które powinny zna-leŸæ siê w tym materiale. W zasadzie treœæ tych wspomnieñ powinna siê ograniczyæ do ofi cjalnego okresu trwania Stra¿y zawartego miê-dzy datami 10 maja 1945 a 24 grudnia 1945 roku, ale dla lepszego naœwietlenia klimatu powstania Stra¿y, okres ten niewiele poszerzy³em. Przegl¹daj¹c ró¿ne publikacje i dokumenty zauwa¿y³em, ¿e niektóre z nich zawieraj¹ b³êdy lub nieœcis³oœci. Odtworzenie dok³adnego wykazu wszystkich cz³onków Stra¿y napotyka na po-wa¿ne trudnoœci. Dlatego z góry przepraszam tych wszystkich, którzy nale¿eli do Stra¿y Akademickiej Politechniki, zw³aszcza przyby³ych do Wroc³awia w okresie od wrzeœnia do grudnia 1945 roku, których nazwiska nie znalaz³y siê w treœci tej publikacji.

Czytelnikom zwracam uwagê na fakt, ¿e wiele osób nale-¿¹cych do Grupy Kulturalno-Naukowej nigdy nie figurowa³o w istniej¹cych spisach cz³onków Stra¿y. Byli oni jednak zatrudnieni w ochronie i przy odbudowie ró¿nych obiektów Uniwersytetu i Politechniki. Nale¿y równie¿ podkreœliæ, ¿e wielu póŸniejszych studentów Politechniki zaanga¿owanych by³o do koñca w dzia³al-noœæ Akademickiej Stra¿y Uniwersytetu, z której zosta³a wydzie-lona Stra¿ Akademicka Politechniki.

W czasie trwania podstawowej dzia³alnoœci Stra¿y powstawa-³y inne jednostki studenckie organizowane przez cz³onków Stra-¿y, którzy byli studentami ró¿nych uczelni przed wybuchem woj-ny w 1939 roku. W ten sposób ju¿ w lipcu 1945 roku – jeszcze przed uruchomieniem dzia³alnoœci wroc³awskich uczelni – po-wsta³a Bratnia Pomoc Akademicka oraz Akademicki Zwi¹zek

Sportowy, których za³o¿ycielami byli cz³onkowie Uniwersyteckiej Stra¿y Akademickiej. PóŸniej do³¹czyli do nich inni kandydaci na studentów lub studenci, lecz nie objêci s³u¿b¹ w Stra¿y.

O tych organizacjach tylko wspominam, poniewa¿ ich bogata i nadzwyczaj po¿yteczna dzia³alnoœæ nie mieœci siê w ramach tego opracowania, lecz zas³uguje na osobn¹ szerok¹ publikacjê.

Kilka stron poœwiêcono tym profesorom i pracownikom Poli-techniki, którzy w okresie istnienia Stra¿y Akademickiej byli pionierami tworz¹cymi Uczelniê.

Za³¹czone biogramy uczestników Stra¿y w wiêkszoœci zosta³y za-czerpniête z ksi¹¿ki „Pionierzy Miasta Wroc³awia” wydanej w 1994 roku przez Zarz¹d Sekcji Pionierów Towarzystwa Mi³oœników Wro-c³awia. Biogramy tych cz³onków Stra¿y Akademickiej Politechniki, którzy zostali zaanga¿owani jako pracownicy naukowo-dydaktyczni Politechniki Wroc³awskiej, zosta³y wyró¿nione znaczkiem Uczelni.

Du¿a czêœæ zamieszczonych zdjêæ nie jest najlepszej jakoœci, poniewa¿ zosta³a wziêta z innych publikacji.

W tym miejscu pragnê podziêkowaæ tym wszystkim, którzy udostêpnili materia³y fotograficzne i ró¿n¹ dokumentacjê, co wzbo-gaci³o treœæ tych wspomnieñ, a zw³aszcza:

– pani mgr Gabrieli Janiszewskiej, kierowniczce Archiwum Politechniki Wroc³awskiej, oraz pani Agnieszce Walkowiak za pomoc w korzystaniu ze zbiorów archiwalnych, jak równie¿ pani dr Teresie Sulei z Archiwum Uniwersytetu Wroc³awskiego,

– panu dr. hab. Ryszardowi Czochowi za udostêpnienie wielu zdjêæ archiwalnych,

– panom dr. in¿. Krzysztofowi Naplosze i dr. in¿. Rafa³owi Wiêc³awkowi za komputerow¹ obróbkê autorskiego tekstu.

Inicjatywa opracowania i wydania drukiem wspomnieñ o Stra-¿y Akademickiej Politechniki naleStra-¿y do Zarz¹du Stowarzyszenia Absolwentów Politechniki Wroc³awskiej pod przewodnictwem prof. dr. hab. in¿. Jana Kmity. J.M. Rektorowi prof. dr. hab. in¿. Andrzejowi Mulakowi wyra¿am serdeczne podziêkowanie za przy-chylnoœæ i wsparcie finansowe wydania tej ksi¹¿ki.

Z Krakowa do Wroc³awia

Po przejœciach zwi¹zanych z moim udzia³em w akcji „Burza”, a póŸniej po zatrzymaniu siê na okres kilku miesiêcy wojennego frontu walk kilka kilometrów na zachód od Dêbicy oraz po okre-sie przymusowego przeokre-siedlenia mieszkañców Dêbicy do miej-scowoœci po³o¿onych dalej na wschód, nast¹pi³a ofensywa wojsk radzieckich i szybkie wycofywanie siê armii niemieckiej w kie-runku zachodnim. Wraz z rodzin¹ powróci³em do zniszczonego i czêœciowo spalonego domu rodzinnego. Pomaga³em w przysto-sowaniu domu do warunków mieszkalnych, a jednoczeœnie kontynuowa³em naukê w ju¿ otwartym Liceum im. Króla W³ady-s³awa Jagie³³y w Dêbicy. Przyjmuj¹cy mnie do liceum dyrektor Franciszek Sadowski przestrzeg³ mnie, ¿e kurs licealny jest przy-spieszony i trzeba du¿o pracowaæ, by dobrze przygotowaæ siê z wszystkich przedmiotów do matury.

Pocz¹tek 1945 roku – zima. W Krakowie opuszczonym przez Niemców zamieszka³o wielu profesorów i m³odszych pracowni-ków wy¿szych uczelni ze Lwowa i Warszawy, którzy zastanawiali siê na jakiej uczelni podj¹æ pracê i z jakim miastem uniwersy-teckim zwi¹zaæ swoje dalsze ¿ycie. Do wyboru by³ ju¿ Lublin, Toruñ, Gdañsk, Gliwice, ale w niedalekiej perspektywie równie¿ jeszcze niedostêpny Wroc³aw.

W³aœnie w Krakowie dr Boles³aw Drobner w dniu 16. marca 1945 roku otrzyma³ nominacjê na prezydenta Wroc³awia i podj¹³ rozmowy z profesorem Stanis³awem Kulczyñskim (dawnym rek-torem Uniwersytetu im. Jana Kazimierza we Lwowie) oraz profe-sorem Stanis³awem Lori¹ na temat zorganizowania Grupy Nau-kowo-Kulturalnej, która jako ekipa pionierska bêdzie mia³a na celu zorganizowanie uniwersytetu i politechniki we Wroc³awiu oraz

Prof. Stanis³aw Kulczyñski kierownik

Grupy Kulturalno-Naukowej

zabezpieczenie materia³ów nauko-wych, dóbr kultury, zbiorów, urz¹-dzeñ i poniemieckich budynków. Inna, utworzona przez prezydenta Drobnera, grupa mia³a na celu zor-ganizowanie administracji, szkol-nictwa, s³u¿by zdrowia, przemys³u itp. [1].

Tymczasem Wroc³aw, zamie-niony rozkazem Hitlera na twier-dzê „Festung Breslau” pod do-wództwem gen. Hansa von Ahlfe-na, by³ objêty dzia³aniami wo-jennymi. Gauleiter Karl Hanke w styczniu 1945 roku wyda³ roz-kaz ewakuacji ludnoœci Wroc-³awia. Zostali tylko mê¿czyŸni zdolni do noszenia broni. Pozostawiono równie¿ du¿¹ grupê jeñców wojennych narodowoœci angielskiej, jugos³owiañskiej, belgijskiej, radzieckiej, polskiej i innych. Ewakuowana ludnoœæ, najpierw transportem kolejowym a póŸniej w pop³ochu piechot¹, w trzaskaj¹cym mrozie ucieka³a na zachód, pozostawiaj¹c na szla-ku ucieczki swój dobytek, a czêsto zw³oki zmar³ych z mrozu star-ców, niemowl¹t i dzieci.

Wojska radzieckie systematycznie zdobywa³y coraz wiêksz¹ czêœæ obrze¿nych dzielnic miasta i stale ostrzeliwa³y wybrane jego punkty. Broni¹cy siê Niemcy niszczyli ca³e ci¹gi niektórych ulic wyburzaj¹c i podpalaj¹c budynki, których ogieñ mia³ powstrzy-mywaæ patrole radzieckiego rozpoznania i natarcie wojsk. W ten sposób zosta³y zniszczone nie tylko domy i niektóre ulice, ale rów-nie¿ ca³e dzielnice miasta. Wycofuj¹ce siê w oblê¿eniu wojska niemieckie pozostawia³y za sob¹ zaminowany teren.

Na pocz¹tku marca nowym komendantem twierdzy zosta³ ge-nera³ Herman Niehoff, który broni³ miasta do pierwszych dni maja.

Tadeusz Herzig Roman Jaworski Edward Mielcarzewicz Cz³onkowie pierwszej pionierskiej Grupy Kulturalno-Naukowej

we Wroc³awiu

Kapitulacja niemieckiego garnizonu zosta³a podpisana 6. maja, o czym wiadomoœæ dosz³a do Krakowa nastêpnego dnia.

Zorganizowana wczeœniej Grupa Kulturalno-Naukowa pod prze-wodnictwem profesora Stanis³awa Kulczyñskiego wjecha³a do pal¹cego siê Wroc³awia 9. maja. Liczy³a ona 26 osób, w tym „zal¹¿ek Stra¿y Akademickiej” w osobach: Mieczys³aw Gêbczak, Alfred Gawe³, Tadeusz Herzig, Roman Jaworski, Edward Mielcarzewicz.

O tej 26-osobowej grupie tak napisano w ksi¹¿ce „Archipelag Nauki” [1]:

Z³ota lista odwa¿nych, którzy nie zawahali siê przed wkrocze-niem w to morze p³omieni i archipelag ruin, jakim by³ Wroc³aw nazajutrz po kapitulacji hitlerowskiej Festung Breslau.

Ju¿ 10. maja, po pierwszym rozpoznaniu stanu budynków Uni-wersytetu i Politechniki, postanowiono zwiêkszyæ stan Grupy Kulturalno-Naukowej o nowych, chêtnych do przyjazdu jej cz³on-ków. Nastêpne pionierskie Grupy Kulturalno-Naukowe pracow-ników naukowych przyjecha³y do Wroc³awia w dniach 21. i 28. maja, a z nimi Tadeusz Karlic. Do Grupy do³¹czyli niektórzy Po-lacy „uwolnieni z obozów”, czyli ludzie wywiezieni na

przymu-Dionizy Smoleñski Edward Marczewski Tadeusz Karlic

Herbert Edmund

Czauderna (Szauderna) Agnieszka Walkowiak

sowe roboty do Wroc³awia np. po powstaniu warszawskim. Wœród nich by³ in¿. Dionizy Smoleñski – chemik, dr Edward Marczew-ski – matematyk, Herbert Edmund Czauderna (Szauderna), Agnie-szka Walkowiak i inni [3].

Dionizy Smoleñski zosta³ wywieziony do Breslau po powsta-niu warszawskim i jako przymusowy robotnik by³ zatrudniony m.in. jako woŸnica. W maju 1945 roku zg³osi³ siê do Grupy Kultu-ralno-Naukowej i otrzyma³ zadanie ochrony mienia Politechniki.

Edward Marczewski – profesor matematyki, po upadku powsta-nia warszawskiego równie¿ trafia do Breslau, a po 11. maja 1945 roku jako cz³onek Grupy Kulturalno-Naukowej organizuje Insty-tut Matematyczny.

Herbert Edmund Czauderna w maju 1945 roku zg³osi³ siê do pracy w Grupie Kulturalno-Naukowej i zosta³ przydzielony do pracy w Referacie Muzeów i Ochrony Zabytków, a od 1950 roku pracowa³ jako starszy technik w Politechnice Wroc³awskiej.

Agnieszka Walkowiak zosta³a wywieziona na roboty do Breslau w 1942 roku. W maju 1945 roku zg³osi³a siê do pracy w Grupie Kulturalno-Naukowej i pracowa³a w referacie Muzeów i Ochrony Zabytków, a w 1950 roku przenios³a siê do pracy w Politechnice Wroc³awskiej [10].

Listê Pierwszych Pionierów Grupy Kulturalno-Naukowej zamieszczono w za³¹cznikach.

Pierwsze dni pobytu Grupy we Wroc³awiu dowiod³y, jak wiel-ki jest ogrom zniszczeñ obiektów kulturalno-naukowych. W dal-szym ci¹gu wybucha³y po¿ary, miny oraz sk³ady amunicji. Nie zabezpieczone budynki i mieszkania by³y pl¹drowane, rabowane i niszczone przez szumowiny pod¹¿aj¹ce za frontowymi wojska-mi. Niszczenie obiektów dokonywane by³o równie¿ przez dywer-syjne grupy Wehrwolfu, który ukrywa³ siê w ruinach i opuszczo-nych mieszkaniach rozbitego miasta. Grupy uzbrojoopuszczo-nych i czêsto pijanych ¿o³nierzy wpada³y do ró¿nych zak³adów naukowych w poszukiwaniu alkoholu, niszcz¹c przy tym cenne eksponaty.

Prof. Kulczyñski [12] tak pisze o klimacie grupy pionierskiej we Wroc³awiu: Wroc³aw pierwszych miesiêcy pionierskich podobny by³ do lasu, w którym ³atwo by³o dostaæ kul¹ zza wêg³a jak i no¿em w plecy. Sypialiœmy z karabinem przy ³ó¿ku. Dr Knot, dzia³aj¹cy dyrektor Biblioteki Uniwersyteckiej, zaczesuje do dziœ dnia sta-rannie przedzia³ na g³owie, wyrysowany kul¹ wystrzelon¹ doñ w bia³y dzieñ z ruiny w œródmieœciu. Szofer mój przepad³ jednego wieczoru jak kamieñ w wodzie. OdnaleŸliœmy go po tygodniu w szpitalu, przebitego no¿em, sk¹d da³ znaæ odzyskawszy

przy-tomnoœæ. Ks. Niemczyk, opiekun i odnowiciel g³ównego gmachu Uniwersytetu, wróciwszy po pracy na kwaterê znalaz³ j¹ ograbion¹ do koszuli i brzytwy w³¹cznie. Niejeden pionier wra-ca³ o zmroku do domu bez ma-rynarki.

Roman Jaworski – jeden z pierwszych cz³onków Stra¿y Akademickiej – opowiada³, ¿e pilnuj¹cy Muzeum Zoologicz-nego mieli du¿o k³opotów, poniewa¿ wielu maruderów i innych chêtnych spo¿ywania alkoholu upodoba³o sobie spirytus, którym zalane by³y preparaty ryb, wê¿y, ludzkich organów i ró¿nych zwie-rz¹tek. Dlatego sta³o siê piln¹ koniecznoœci¹ nie tylko zabezpie-czanie zniszczonych budynków przed wp³ywami atmosferyczny-mi, ale równie¿ ochrona tych obiektów przed rabunkiem. Tak¹ ochronê mog³a daæ tylko liczna grupa czêœciowo uzbrojonych pracowników, podjêto wiêc decyzjê sprowadzenia z Krakowa przysz³ych studentów, którzy stanowiæ bêd¹ Stra¿ Akademick¹, która uzbrojona ochraniaæ bêdzie wyznaczone obiekty nau-kowe. W Krakowie zorganizowano kilka grup sk³adaj¹cych siê nie tylko z kandydatów na studia, ale równie¿ z przedwo-jennych studentów pragn¹cych je ukoñczyæ. Wiadomym by³o, ¿e przynale¿noœæ do Stra¿y Akademickiej zapewniaæ bêdzie otrzymanie mieszkania, wy¿ywienie i pierwszeñstwo w dostaniu siê na studia.

Wiadomoœæ o organizowaniu we Wroc³awiu uniwersytetu, po-litechniki i innych uczelni obieg³a ca³¹ Polskê. By³a to bardzo wa¿na wiadomoœæ dla m³odych maturzystów pragn¹cych podj¹æ studia wy¿sze. Tymczasem uczelnie krakowskie, które rozpoczê-³y inauguracjê roku akademickiego, byrozpoczê-³y przepe³nione przyjêtymi na studia kandydatami i nowych ju¿ nie przyjmowano. Równie¿

Jedna z wroc³awskich ulic po dzia³aniach wojennych

szybko wype³niono limit przyjêtych kandydatów do nowo otwar-tej Politechniki Œl¹skiej w Gliwicach.

W prasie ukaza³y siê wiadomoœci, ¿e przyjmowane s¹ zg³osze-nia chêtnych do uczestniczezg³osze-nia w pracach Grupy Kulturalno-Nau-kowej przysz³ych kandydatów na studia w uczelniach wroc³aw-skich. Co jakiœ czas podawano termin naboru i wyjazdu z Krako-wa takich grup. W ten sposób do Wroc³awia sproKrako-wadzono oko³o 300 osób – przysz³ych studentów. Jak pisze prof. S. Kulczyñski [12], z tej liczby: po wyczyszczeniu tej gromady z niebieskich ptaków postawiliœmy na nogi milicjê akademick¹ w sile oko³o 200 ludzi, która objê³a skuteczn¹ ochronê budynków i trans-portu... T¹ milicj¹ by³a Stra¿ Akademicka Uniwersytetu (patrz za³¹czniki – wykaz cz³onków Stra¿y).

Akademicka Stra¿ Uniwersytecka

Poniewa¿ mia³em zamiar studiowania na Politechnice, po zdaniu egzaminu maturalnego w Dêbicy 5. lipca 1945 roku skorzysta³em z wiadomoœci o organizowanym wyjeŸdzie do Wroc³awia nastêpnej grupy i wraz z kilkoma kolegami wyjechaliœmy do Krakowa. Wcze-snym rankiem w dniu 15. lipca znaleŸliœmy siê na dziedziñcu Uni-wersytetu Jagielloñskiego, gdzie by³o miejsce zbiórki kandydatów do Akademickiej Stra¿y Uniwersytetu. Czeka³a tam ju¿ du¿a grupa wyje¿d¿aj¹cych do Wroc³awia. Po krótkiej odprawie i rejestracji, zajêliœmy miejsca na skrzyni samochodu ciê¿arowego Dodge – dar UNRRA – i ruszyliœmy do nieznanego nam jeszcze Wroc³awia. Podczas trwania podró¿y mieliœmy okazjê zaznajomiæ siê z ko-legami.

Do Wroc³awia zajechaliœmy wieczorem. Kierowca ju¿ by³ obe-znany z drog¹ mo¿liw¹ do przejazdu. Ulice Wroc³awia przedstawia³y przykry widok. Zburzone i popalone domy, gruz zalegaj¹cy jezdnie ulic, brak widoku ludzi, popalone wagony tramwajowe s³u¿¹-ce przedtem za barykady, w powietrzu nieœwie¿y zapach i wiele biegaj¹cych szczurów – to sce-neria, która sprawia³a, ¿e jecha-liœmy w milczeniu i zadumie. Most Grunwaldzki uszkodzony i podstemplowany, na Odrze unieruchomiona barka z le¿¹cy-mi jeszcze na niej zw³okale¿¹cy-mi nie-mieckiego ¿o³nierza, za mostem du¿y wybetonowany plac – to lotnisko zbudowane podczas oblê¿enia Wroc³awia.

Widok mostu Grunwaldzkiego w 1945 r.

Za chwilê wjechaliœmy w ulice Tiergartenstrasse (póŸniej Cu-rie-Sk³odowskiej) i w bramê klinik przy ul. Cha³biñskiego (dawna Robert-Kochstrasse), gdzie zatrzyma³ nas wartownik Stra¿y Aka-demickiej i skierowa³ pod budynek chirurgii. Tam spotkaliœmy ju¿ wczeœniej przyby³ych i pe³ni¹cych s³u¿bê cz³onków Akademic-kiej Stra¿y UniwersytecAkademic-kiej. Jeden z nich rozdzieli³ nas na grupy i zaprowadzi³ do sal, gdzie mieliœmy mieszkaæ. Tam wybraliœmy dla siebie wolne ³ó¿ka i szpitalne szafki. Zaprowadzono nas je-szcze do kuchni na kolacjê: czarna kawa, chleb z mielonk¹ unrow-sk¹ oraz talerz kaszy z sosem. Po kolacji, ju¿ w sali, poznaliœmy kilku kolegów, którzy opowiedzieli nam, jakie zajêcia nas czekaj¹ i jak siê tutaj ¿yje. Podano nam jeszcze informacje gdzie znajduje siê studnia (wodoci¹gi nieczynne) i latryna, po czym po³o¿yliœmy siê do snu pierwszej nocy we Wroc³awiu.

Nastêpnego ranka nast¹pi³o spotkanie z komendantem Akademic-kiej Stra¿y UniwersytecAkademic-kiej – ASU – W³odkiem Jurczakiem, studen-tem weterynarii, który zapozna³ nas z panuj¹cymi tu przepisami, opisa³ teren, którego bêdziemy strzegli i ustali³ porz¹dek wart. Otrzy-maliœmy bia³o-czerwone opaski z napisem „Akademicka Stra¿ Uni-wersytecka” oraz karabiny z amunicj¹, które mo¿na by³o braæ tylko do pe³nienia warty lub do konwoju transportu poza terenem klinik.

Koledzy, którzy przybyli tu wczeœniej, zaprowadzili nas do pomieszczenia, gdzie z³o¿one by³y ró¿nego rodzaju niemieckie wojskowe mundury. By³y wiêc mundury wermachtu, esesmañskie czarne – letnie i zimowe, stroje robocze lniane – bia³e, p³aszcze, kilka kurtek, czapki z daszkiem, fura¿erki oraz niewielka iloœæ butów. Ka¿dy z nas wybra³ dla siebie to, co uwa¿a³ za najlepsze, no i to, co mu wymiarami pasowa³o. Mundury by³y w dobrym stanie, po praniu, a czêœæ ich zupe³nie nowa. Wszystkie niemiec-kie naszywki i odznaki zosta³y usuniête, a na ich miejsce przyszy-liœmy bia³o-czerwone tasiemki. Poniewa¿ ka¿dy wybiera³ sobie ubiór odpowiedni dla siebie, wiêc niektórzy nosili bryczesy, inni mundury czarne, a niektórzy czêœæ ubioru swojego cywilnego, a drug¹ czêœæ mundurow¹.

S³u¿bê wartownicz¹ pe³niliœmy na ca³ym terenie klinik oraz s¹siaduj¹cej weterynarii. Kuchnia kliniczna sporz¹dza³a nam posi³ki. W magazynie ¿ywnoœciowym znajdowa³y siê œrodki spo-¿ywcze przywiezione z magazynów pozostawionych przez woj-sko niemieckie – by³y to kasze, m¹ka, kawa zbo¿owa, przecier jab³kowy, cukier, groch oraz nie pierwszej œwie¿oœci r¹banka, go-lonka i inne miêsa. Równie¿ w tym magazynie znajdowa³y siê unrowskie konserwy miêsne, w dziesiêciokilogramowych pu-szkach. Do tych magazynów mia³y dostêp tylko trzy osoby, a ¿yw-noœæ transportowa³y do kuchni pracownice niemieckie. Po pew-nym czasie dowiedzieliœmy siê, ¿e to miêso trzeba by³o moczyæ w nadmanganianie potasu, by zabiæ jego zapach przed w³o¿eniem do garnka. W pewnym okresie wielu ze Stra¿y zachorowa³o na biegunkê. Jak siê póŸniej okaza³o, czêœæ magazynowanej ¿ywno-œci nie by³a œwie¿a i dlatego wywo³a³a rozstrój ¿o³¹dka. Lekarstw nie by³o, ale jeden z lekarzy poleci³ nam postaraæ siê o jab³ka – nawet zielone – i roztarte zjadaæ kilka razy dziennie. Jab³ka zry-waliœmy z ogrodów na Biskupinie, ale nie by³o to ³atwe, poniewa¿ teren by³ zajêty i pilnowany przez wojska radzieckie. Ta jab³kowa kuracja jednak nam pomog³a.

Prze¿ywaliœmy ró¿ne zdarzenia. Na podwórzu weterynarii sta³ du¿ej mocy nieczynny ci¹gnik. Pewnego niedzielnego przedpo-³udnia jeden z kolegów pe³ni¹cy tam wartê zawiadomi³ nas, ¿e „ruskie chc¹ si³¹ zabraæ ten ci¹gnik”. Zadzwoniliœmy w gong na alarm i ca³¹ du¿¹ grup¹ pobiegliœmy na pomoc. Radziecki oficer stara³ siê nas przekonaæ o koniecznoœci zabrania tego „trofiejne-go” ci¹gnika, ale w koñcu widz¹c, ¿e nas nie przekona i ¿e mo¿e dojœæ do strzelaniny, ust¹pi³ i odjecha³ swoim wozem.

Pewnej nocy wartownicy zobaczyli wyje¿d¿aj¹cy z bramy samochód ciê¿arowy, którego kierowca nie chcia³ siê zatrzymaæ na wezwanie. Dopiero kiedy us³ysza³ strza³y, zatrzyma³ siê. W ciê-¿arówce by³a aparatura rentgenowska do przeœwietlania byd³a. Na pytanie sk¹d, dok¹d i na czyje polecenie wywozi te aparaty, stara³ siê nas zastraszyæ nazwiskiem „wa¿nej osoby”. Raport w tej

sprawie dorêczono naszym prze³o¿onym. „Wa¿na osoba” t³uma-czy³a siê póŸniej, ¿e aparatura mia³a zasiliæ jak¹œ naukow¹ placówkê badawcz¹, któr¹ pragnie zorganizowaæ w Krakowie. W rezultacie aparatura zosta³a we Wroc³awiu.

By³y te¿ próby wynoszenia narzêdzi chirurgicznych, drobnych aparatów medycznych, bielizny poœcielowej i innych przedmiotów.

Pewnego dnia zakomunikowano nam, ¿e dom przy ul. Curie--Sk³odowskiej 86 (wtedy jeszcze Tiergartenstrasse) zosta³ oddany pod nasz¹ ochronê, poniewa¿ ma tam powstaæ dom akademicki. Zaraz wyznaczono kilka osób by tam zamieszka³y, co z du¿¹ chê-ci¹ uczyni³y. Z tym domem ³¹czy siê pewna weso³a historia. Otó¿ koledzy, zwiedzaj¹c tereny Hali Ludowej, znaleŸli tam namalo-wany na p³ótnie, bardzo du¿ych rozmiarów herb Bia³ego Or³a z koron¹. By³a to pozosta³oœæ po jakiejœ przedwojennej wystawie. Herb zosta³ przeniesiony do tego budynku pod nr 86 i zawieszony z frontu na wysokoœci drugiego i pierwszego piêtra. W tym czasie ktoœ wpad³ na pomys³, by zaopatrzyæ siê w opaski z napisem USA, co mia³o oznaczaæ „Uniwersytecka Stra¿ Akademicka”. Po pew-nym czasie w³adze UB nakaza³y zmieniæ te opaski, poniewa¿ „ce-lowo sieje siê wrog¹ propagandê”. Bia³y Orze³ wisia³ doœæ d³ugo, mimo uwag niektórych osób o niestosownym wizerunku. Dopiero kiedy ruszy³ pierwszy tramwaj nr 1 na Biskupin w dniu 22. sierp-nia, kazano god³o usun¹æ. Ale gdy sprawdzaliœmy na poczcie, czy nie ma dla nas listów (w tym czasie nie by³o roznosicieli poczty), starsi urzêdnicy poczty witali nas przyjaŸnie: „To panowie spod Bia³ego Or³a!”

Jak ju¿ wspomniano, cz³onkami ASU byli nie tylko kandydaci na wy¿sze studia, ale równie¿ studenci wy¿szych lat, którym woj-na przeszkodzi³a w dokoñczeniu studiów. Niektórzy z nich posta-nowili zorganizowaæ istniej¹ce przed wojn¹ struktury studenckie. Student prawa Józef Kaufman (póŸniej, w 1946 roku, zmieni³ nazwisko na Pstrokoñski) zorganizowa³ Akademicki Zwi¹zek Spor-towy ju¿ w koñcu lipca 1945 r. Powsta³y ró¿ne sekcje: gier spor-towych, pi³ki no¿nej, motorowa, ¿eglarska i inne. Oficjalnie Klub

wystêpowa³ pod nazw¹: AZS „STRA¯ AKADEMICKA”. O ile pamiêtam, pierwszym opiekunem AZS-u z ramienia rektora zosta³ prof. Mieczys³aw Cena.

Równie¿ w tym czasie z inicjatywy cz³onków ASU zosta³a re-aktywowana przedwojenna organizacja studencka BRATNIA POMOC AKADEMICKA. Zainicjowali j¹ starsi koledzy, przedwojenni studenci: Jerzy Cieœlikowski, który pe³ni³ funkcjê komendanta ASU, Józef Kaufman i Jan Damas. Jerzy Cieœlikow-ski obj¹³ funkcjê prezesa, Jan Damas intendenta, magazynierem

zo-Pionierska sekcja siatkówki AZS. Stoj¹ od lewej: Henryk Hawrylak, Jerzy Stroñski, Jerzy Derubski,

Czes³aw Kluk, Zbigniew Ubysz, Henryk Antczak

Józef Kaufmann (Pstrokoñski) Jerzy Cieœlikowski Henryk

Hawrylak

sta³ Henryk Hawrylak, sekretark¹ Henryka Karkowska, kierownikiem kuchni Adam Ró¿ycki, kontrolerem pracy Stanis³aw Budweil, preze-sem AZS Józef Kaufman. Ponadto byli zatrudnieni: w spó³dzie-lni – Czes³aw Wierzbowski, w zarz¹dzie Klinik – Jerzy Kossowicz, a w referacie budowli – Jerzy Banasik, w sekcji zdrowia Roman Haizik W nied³ugim czasie osoby te, z udzia³em innych kolegów ze Stra¿y, zaczê³y organizowaæ adaptacjê pomieszczeñ przy ul. Cu-rie-Sk³odowskiej 91, które na pocz¹tku przeznaczono na maga-zyny. Tam, w nied³ugim czasie po adaptacji, przychodzi³y transporty darów paczek ¿ywnoœciowych z UNRRA i odzie¿y z misji Kwakrów Amerykañskich, które by³y rozdzielane wœrod m³odzie¿y akade-mickiej. Wa¿n¹ dzia³alnoœci¹ Bratniej Pomocy by³o zorganizowanie i prowadzenie kilku sto³ówek akademickich.

Bratnia Pomoc w okresie póŸniejszym bardzo siê rozros³a, sk³a-da³a siê z wielu sekcji, wielu studentów bra³o czynny udzia³ w jej pracach. Do aktywnych dzia³aczy Bratniej Pomocy nale¿eli stu-denci Politechniki: Zdzis³aw Drozdowski, Stanis³aw Mazur, An-drzej Idzikowski i Józef Kania. Ale ta czêœæ bardzo po¿ytecznej dzia³alnoœci wybiega ju¿ poza opisywany tutaj czas istnienia Stra-¿y Akademickiej.

Cz³onkowie Stra¿y Akademickiej: Zbigniew Gawlik i Ignacy Sieros³awski przed wejœciem do sto³ówki

Akademicka Stra¿ Uniwersytecka, dzia³aj¹ca na terenach klinik, by³a równie¿ zajêta przy ró¿nych pracach zlecanych przez profeso-rów przygotowuj¹cych ten obiekt do normalnego funkcjonowania. By³y to przewa¿nie prace porz¹dkowe i konwojowanie transportów. Z inicjatywy Jana Damasa w ka¿d¹ niedzielê, w zwartych sze-regach, czwórkami, maszerowaliœmy do koœcio³a œw. Bonifacego na plac Staszica, gdzie m³ody ksi¹dz odprawia³ mszê œwiêt¹ po polsku i wyg³asza³ homilie zabarwione patriotycznym akcentem. Ju¿ sam przemarsz przez ca³e miasto, ze œpiewami piosenek ¿o³-nierskich i akowskich, by³ pe³en akcentu patriotycznego, który – jak siê okaza³o – nie podoba³ siê ubeckim w³adzom. W tym ko-œciele, trochê póŸniej, s³uchaliœmy solowego œpiewu in¿yniera Mie-czys³awa Zachary, póŸniejszego profesora Politechniki.

Z koñcem lipca i w pierwszej po³owie sierpnia, kierownictwo Grupy Kulturalno-Naukowej postanowi³o rozszerzyæ dzia³alnoœæ ASU na inne jeszcze obiekty. Najpierw zaistnia³a koniecznoœæ ochrony dzielnicy Oporów, która mia³a w najbli¿szej przysz³oœci staæ siê dzielnic¹ pracowników naukowych Uniwersytetu. Pocz¹tki dzia³alnoœci Stra¿y Akademickiej na tamtym terenie tak zosta³y opisane przez Ryszarda Wójcika [4]: Magister Jeleniewski, ko-mendant, wlatuje raz do naszej sypialni i krzyczy: Moi panowie! Kanada! Ciep³e kraje!... Wynosimy siê na Oporów. Zak³adamy Ko-loniê Akademick¹. Bêdzie sto³ówka, wyremontujemy piekarniê, uruchomimy ogrodnictwo...¿yæ nie umieraæ! Najbardziej nas

Aktywni dzia³acze Bratniej Pomocy – studenci Politechniki: Zdzis³aw Drozdowski, Andrzej Idzikowski, Józef Kania, Stanis³aw Mazur

podbechta³ do tego Oporowa wiadomo-œci¹, ¿e jest tam podobno basen...praw-dziwy basen do p³ywania. To by³o lato, lipiec, a myœmy siê myli przy studni bo kanalizacja nie dzia³a³a... Najpierw poje-chaliœmy na zwiad, Bober, Rudawski i ja (Janusz Majer) na rowerach bez opon, bo lepszych nie mieliœmy. PóŸniej ju¿ na Oporowie okrêci³ im je sznurkiem Pach-lewski, ¿eby nie grzechota³y za bardzo...

Janusz Majer i Andrzej Pachlewski po-daj¹ [9], ¿e sk³ad grupy rekonesansowej stanowili: Eugeniusz Jeleniewski, Józef Bober, Jan Damas, Zbigniew Gawlik, Tadeusz Grochal, Jerzy Mutz, Boles³aw

Po-tocki,Tadeusz Szczêsny i Tadeusz Turczyñski, a po dwóch dniach dojechali nastêpni: Janusz Majer, Jerzy Rudawski i Adam WoŸniak. Po kilku dniach odeszli: Jan Damas, Tadeusz Grochal, Zbigniew Gawlik, Bolek Potocki, Tadeusz Turczyñski. Stosunkowo na krót-ki czas doszli: Ryszard Wabno i Stanis³aw Nosowskrót-ki, Andrzej Pachlewski, Wies³aw Piwowarski, Stefan Kaleta, Jan Pi¹tek, W³adys³aw Lachowski i Adam Janowski.

Pierwszy wpis, dokonany 17 wrzeœnia 1945 roku w ksi¹¿ce obecnoœci cz³onków posterunku, obejmowa³ nazwiska: Eugeniusz

Janusz

Majer JerzyMutz RudawskiJerzy PachlewskiAndrzej Eugeniusz Jeleniewski komendant posterunku

„Oporów”

(z Archiwum Uniwersytetu Wroc³awskiego)

Jeleniowski – komendant posterunku i kierownik kolonii, Józef Bober – szef s³u¿by bezpieczeñstwa posterunku, Janusz Majer – zastêpca szefa s³u¿by bezpieczeñstwa posterunku, Andrzej Pachlewski i Wies³aw Piwowarski – s³u¿ba bezpieczeñstwa, Tadeusz Szczêsny i Zbigniew Janiec – aprowizacja, Stanis³aw Nosowski, Stefan Kaleta i Jan Pi¹tek – referat mieszkaniowy, W³adys³aw Lachowski – referat pracy, Adam Janowski – referat transportu.

Eugeniusz Jeleniewski by³ starszym, 44-letnim koleg¹, który mia³ nie dokoñczone studia w Uniwersytecie Warszawskim. Ukoñ-czy³ je we Wroc³awiu na Wydziale Humanistycznym.

Nale¿y zaznaczyæ, ¿e „Posterunek Stra¿y Akademickiej Opo-rów” mia³ wyj¹tkowo szeroki zakres zadañ. Oporów mia³ siê staæ koloni¹ akademick¹ i dlatego podstawowym zadaniem Stra¿y by³a ochrona istniej¹cych budynków, które ju¿ teraz zaczêli zajmowaæ pracownicy naukowi uczelni wroc³awskich.

Po pewnym czasie zosta³y wydzielone jeszcze dwie grupy ASU: jedna do pilnowania Gimnazjum Magdaleny przy ul. Parkowej, druga zaœ do wzmocnienia za³ogi Ogrodu Botanicznego.

Stra¿ Akademicka Politechniki

Nied³ugo po tym, do sali jednego z plutonów ASU w godzi-nach rannych przyszed³ nieznany nam wczeœniej cz³onek Grupy Kulturalno-Naukowej z wiadomoœci¹, ¿e istnieje mo¿liwoœæ przej-œcia na tereny Politechniki osób, które zamierzaj¹ w przysz³oœci studiowaæ kierunki techniczne. Ju¿ po kilkudziesiêciu minutach zebra³a siê 10-osobowa grupa, zdecydowana do przejœcia na nowe,

Pierwsza grupa cz³onków Stra¿y Akademickiej Politechniki Zdzis³aw Szatan (Szata) Ignacy Sieros³awski Jerzy Stok³osa Zbigniew

Mroczkowski Janusz Pietruszka(Pluciñski) PyzikowskiJerzy SamsonowiczZdzis³aw

Zbigniew Gawlik

lecz równie¿ oczekiwane miejsce. Postanowiliœmy rozeznaæ obiekt naszej przysz³ej s³u¿by i w asyœcie osoby, która nas werbowa³a, przez bramê budynku A-3 Starej Chemii na teren Uczelni wesz³a pierwsza grupa w osobach: Zbigniew Gawlik, Zenon Kloczkow-ski, Zbigniew MroczkowKloczkow-ski, Janusz Pietruszka (Pluciñski po zmia-nie nazwiska), Jerzy Pyzikowski, Wac³aw Romaniuk, Zdzis³aw Samsonowicz, Jerzy Stok³osa, Ignacy Sieros³awski, Zdzis³aw Sza-tan (Szata po zmianie nazwiska).

Chwilê po naszym wejœciu przywita³ nas „zarz¹dzaj¹cy Poli-technik¹” in¿. Dionizy Smoleñski, który przyszed³ wraz z kapita-nem Franciszkiem Pa³k¹. Przywitanie by³o krótkie i zwiêz³e:

Cieszê siê bardzo, ¿e przyszliœcie mi pomóc. Bêdê od Was wy-maga³ pracy przez 24 godziny na dobê. W zamian za to nie dosta-niecie nic prócz pomieszczenia do chwilowego zamieszkania, które musicie sobie sami urz¹dziæ. Zastanówcie siê, czy moja propozy-cja Wam odpowiada.

Nie by³o siê nad czym zasta-nawiaæ. Zauwa¿yliœmy, ¿e po raz pierwszy we Wroc³awiu spo-tkaliœmy cz³owieka, który nie obiecuje rzeczy nierealnych i dlatego wzbudza zaufanie. A 24-godzinny czas pracy ju¿ wczeœniej by³ nam znany. Dlatego wszyscy zg³osiliœmy chêæ pracy w nowym dla nas miejscu. Naszym komendan-tem mia³ byæ kapitan Pa³ka – przedwojenny oficer Korpusu Ochrony Pogranicza. W³aœnie z nim przeszliœmy na podwórze obok budynku chemii, gdzie spotkaliœmy dwóch m³odych mê¿czyzn z przewieszonymi

Dionizy Smoleñski

Zarz¹dzaj¹cy Politechnik¹ Wroc³awsk¹ w 1945 r.

przez ramiê karabinami. Kapitan po niemiecku poleci³ im przekazaæ broñ w nasze rêce. To zdarzenie trochê nas zdziwi³o. Warty niemieckich cywilów? Ale ta sprawa wkrótce siê wyjaœni³a.

W pierwszych dniach maja 1945 roku dwaj oficerowie Armii Radziec-kiej: major Anatolij Niko³ajewicz Minkiewicz (w cywilu pracownik naukowy Moskiewskiego Instytutu Transportu) oraz Oleg Pietrowicz Jelutin, otrzymali rozkaz odnalezienia i zabezpieczenia budynków Techni-sche Hochschule Breslau.

Id¹c przez p³on¹ce miasto przypadkowo spotkali m³odego Niemca, który zaprowadzi³ ich na Uferzeile pod czêœciowo zniszczony g³ówny gmach Politechniki.

Przystêpuj¹c do zadañ zwi¹zanych z zabezpieczeniem i ochro-n¹ obiektów uczelni, zatrudnili ludzi mieszkaj¹cych w pobli¿u oraz tych laborantów i portierów, którzy mieszkali w budynkach Po-litechniki. Z tych osób ustanowili stra¿e ochronne. Ci dwaj wartownicy, od których przejmowaliœmy karabiny, to w³aœnie te „stra¿e ochronne”.

Po kilku dniach stan ochrony po-wiêkszy³ siê o kilku ¿o³nierzy, którzy przybyli wraz z kapitanem Or³owem, i wtedy przyst¹piono do usuwania amunicji, w du¿ych iloœciach zalega-j¹cej piwnice i parter budynku Hutni-czego B-1, gdzie na pierwszym piêtrze zosta³y urz¹dzone kwatery.

Po 25. latach od opisanych wy-darzeñ, w 1985 roku, Niko³ajewicz

Franciszek Pa³ka

mjr Anatolij Niko³ajewicz Minkiewicz

mjr A.N. Minkiewicz i kpt. B.N. Or³ow w kwaterze budynku B-1

Minkiewicz, wówczas major wojsk radzieckich, teraz profesor doktor nauk technicznych, in¿ynier kierownik Katedry Technolo-gii Metali Moskiewskiego Instytutu Transportu, otrzyma³ godnoœæ doktora honoris causa Politechniki Wroc³awskiej, a Prezydium Rady Narodowej m. Wroc³awia nada³o odznakê Budowniczego Wroc³awia.

Jeszcze niedawno wszystkie budynki Politechniki by³y zajête jako zdobyczne przez radzieck¹ za³ogê dowodzon¹ przez kapita-na Or³owa. Drog¹ pertraktacji czêœæ budynków zosta³a przez kpt. Or³owa przekazana pod opiekê in¿yniera Smoleñskiego. O tym fakcie tak napisano w Ksiêdze XXV-lecia Politechniki Wroc³aw-skiej 1945–1970 [2]:

Tu na czo³o wysuwa siê postaæ in¿. Dionizego Smoleñskiego, póŸniejszego profesora, doktora h.c. i wieloletniego rektora Poli-techniki Wroc³awskiej. Dionizy Smoleñski, in¿ynier-chemik, wy-wieziony przez Niemców do Wroc³awia, pracowa³ tu jako przymu-sowy robotnik fizyczny. Po kapitulacji, niezale¿nie od dzia³añ Grupy Naukowej, postawi³ sobie za zadanie zdobycie gmachów ponie-mieckiej Politechniki i uruchomienie Uczelni. Nie czekaj¹c na decyzjê w³adz centralnych, wymagaj¹c¹ ¿mudnej korespondencji lub k³opotliwych podró¿y, nawi¹za³ kontakt z dowódc¹ za³ogi ra-dzieckiej kapitanem Or³owem i uzyska³ od niego w krótkim czasie

zwolnienie gmachów. Natychmiast zorganizowa³ ekipê zabezpie-czaj¹c¹ budynki.

Przejêcie budynków przez nieliczn¹ grupê kierowan¹ przez in¿. Smoleñskiego nast¹pi³o w dniu 2. lipca 1945 roku.

Nasza 10-osobowa grupa Stra¿y zosta³a zaprowadzona przez podwórze gmachu g³ównego (patrz plan sytuacyjny budynków Politechniki – za³¹czniki 18 i 19) do pomieszczeñ znajduj¹-cych siê na niskim parterze i oznaczonych dzisiaj numerami: 64, 65 i 66. By³y to pomieszczenia niezbyt wysokie. W najob-szerniejszym zastaliœmy w dwóch rzêdach ustawione ¿elazne ³ó¿ka i kilka szaf pod œcian¹. Jeszcze wnieœliœmy du¿y stó³ i po-trzebn¹ iloœæ krzese³, i tak by³o urz¹dzone nasze nowe miesz-kanie, które zajmowaliœmy przez kilka miesiêcy. W póŸniej-szym okresie, gdy nadesz³y ch³odne dni, w tej sali umieœciliœmy ¿elazny piecyk, z którego przewód kominowy zosta³ wyprowa-dzony przez okno. Najmniejszy zajmowany przez nas pokój prze-znaczony zosta³ do ³adowania i roz³adowywania oraz czyszczenia broni.

Broñ dostaliœmy lepsz¹ od tej, któr¹ mieliœmy w klinikach. By³y to cztery karabiny typu Mauser, w tym – ku naszej radoœci – jeden produkcji polskiej z wytwórni radomskiej, oraz trzy karabiny w³o-skie – lekkie, krótkie i zgrabne. Te w³ow³o-skie karabiny zosta³y zna-lezione w gruzach hollu budynku przy ul. Curie-Sk³odowskiej 55/56, gdzie obecnie znajduje siê Instytut Elektrotechniki, nale¿¹cy za czasów niemieckich do firmy ubezpieczeniowej. Poniewa¿ je-den z naszych kolegów spotka³ jakiegoœ cywila wynosz¹cego z budynku ma³¹ elektryczn¹ maszynê do liczenia, zainteresowa³ siê tym obiektem i wraz z kilkoma kolegami poszed³ penetrowaæ budynek. Jakie by³o ich zdziwienie, a jednoczeœnie radoœæ, gdy w gruzach znaleŸli najpierw jeden karabin, a po dalszej pracowitej penetracji po³¹czonej z przekopywaniem gruzowiska, wyci¹gnêli jeszcze kilka karabinów. Podobno podczas nalotu radzieckich samolotów schroni³a siê tam grupa w³oskich ¿o³nierzy i w³aœnie w to miejsce spad³a lotnicza bomba.

Po pewnym czasie nasz arsena³ wzbogaci³ siê o rakietnice oraz dzia³ko przeciwlotnicze, które Zbyszek Gawlik znalaz³ na tere-nach obecnej Hali Ludowej i wraz z kilkoma kolegami przetrans-portowa³ na teren Politechniki.

Poniewa¿ na terenie Politechniki by³o du¿o niemieckich mun-durów wojskowych, wybraliœmy najlepsze w zamian za te, które pochodzi³y z klinik.

Po kilku dniach obecnoœci na terenie Politechniki, postanowi-liœmy zmieniæ napis na naszych bia³o-czerwonych opaskach na STRA¯ AKADEMICKA POLITECHNIKI, co zosta³o zaakceptowane przez nasze w³adze.

Na pocz¹tku dzia³alnoœci Stra¿y Akademickiej Politechniki teren, który mia³ byæ przez ni¹ strze¿ony, przedstawia³ siê nastê-puj¹co:

Obecnie istniej¹cy gmach A-2 Nowej Chemii, znajduj¹cy siê przy ulicy £ukasiewicza (dawna Heidenhainstr.) i Wybrze¿u Wyspiañskiego by³ dopiero w budowie, a jego mury wznosi³y siê do wysokoœci pierwszego i czêœciowo drugiego piêtra. Du¿a czêœæ tych murów w pobli¿u Gmachu G³ównego A-1 zosta³a zniszczo-na przez bombê lotnicz¹, tworz¹c du¿y lej i gruzowisko cegie³. Dlatego od strony Wybrze¿a Wyspiañskiego widaæ by³o niektóre budynki od strony podwórza, a przez gruzowisko stworzy³ siê dla „nieproszonych goœci” stosunkowo ³atwy dostêp na teren Politechniki.

Od strony podwórza, wyznaczonego czworobokiem budynków A-1, nie by³o istniej¹cej dzisiaj dobudowy (patrz za³¹cznik nr 19). Do jej pomieszczeñ wchodzi siê od korytarzy. Wtedy okna kory-tarzy wychodzi³y na podwórze. Tam, gdzie dzisiaj jest Klub Studencki na niskim parterze A-1, by³o laboratorium materia³ów drogowych i budowlanych, do którego dojazd prowadzi³ przez podwórze. Tam urz¹dzi³em prowizoryczny warsztat samochodowy. Budynek przy ul. Norwida (dawniej Hansa-Strasse), gdzie obecnie jest filia Banku Zachodniego, by³ warsztatem mechanicz-nym, który póŸniej zosta³ dobrze zorganizowany przez Tadeusza

Karlica – st¹d nazwa „Karlicówka”, która jest znana do dnia dzi-siejszego.

Budynek Elektrotechniczny A-5 by³ powa¿nie uszkodzo-ny, poniewa¿ blisko niego spad³a bomba lotnicza, której wy-buch spowodowa³ pêkniêcie murów szerokie na kilka, a w czêœci szczytowej na kilkanaœcie centymetrów. W wi¹zaniach dacho-wych tego budynku jeszcze niedawno tkwi³y dwie 100-kilo-gramowe bomby lotnicze (ju¿ usuniête), a w stropie bomby za-palaj¹ce.

Budynek kot³owni A-4 zniszczony wybuchem bomby lotniczej Widok budynku Elektronicznego (A-5)

oraz „Karlicówka” od strony ulicy Norwida – 1945 r.

(dawna Hansa-Strasse)

Trzecia bomba lotnicza spad³a w pobli¿u budynku A-4 starej kot³owni i ca³kowicie zniszczy³a jej œcianê, której gruzy zalega³y w du¿ym i g³êbokim leju. Te trzy bomby lotnicze zniszczy³y rów-nie¿ kana³y sieci wodoci¹gowej i kanalizacyjnej oraz kable sieci elektrycznej.

Budynek Hutniczy B-1 by³ zajêty przez ma³¹ grupê wojsk radzieckich i wstêp do niego by³ zabroniony. Na rogu budynku B-1, na skrzy¿owaniu ulic £ukasiewicza i Smoluchowskiego, pozosta³o poniemieckie umocnienie, jako gniazdo karabinów maszynowych, zbudowane z worków wype³nionych piaskiem. Wewn¹trz tego gniazda le¿a³y jeszcze przez kilka dni 3 pancer-fausty.

Naprzeciw budynku B-1 przy ulicy Smoluchowskiego (daw-niej Borsig Strasse), tam, gdzie obecnie znajduje siê budynek B-4, widoczne by³y zgliszcza po spalonych pomieszczeniach barako-wych. W pomieszczeniach tych podobno mieœci³y siê laboratoria chemiczne pracuj¹ce dla celów wojennych. Mówiono, ¿e ten bu-dynek zosta³ specjalnie zniszczony przez wycofuj¹cych siê Niem-ców, by nie zostawiæ œladów prac o du¿ym znaczeniu dla wojska. Naprzeciw budynków znajduj¹cych siê przy ulicy Norwida miêdzy ulicami Smoluchowskiego i Wybrze¿em Wyspiañskiego, tam gdzie obecnie znajduj¹ siê budynki A-4, A-5, A-6, A-7, A-8, A-12 oraz C-6 i C-9 by³y tereny ogródków dzia³kowych, sadów oraz ró¿nych – zw³aszcza gospodarczych – zabudowañ. Mniej

Zniszczony dach budynku A-1

Zniszczenia dachów Budynek Hutniczy B-1

od strony ul. £ukasiewicza (dawna Heidenhainstr.)

Zniszczony gmach Nowej Chemii (A-2) od strony Wybrze¿a Wyspiañskiego

wiêcej naprzeciw bramy gospodarczej od ul. Norwida 1/3 by³ po-cz¹tek ulicy Ludwisarskiej (dawniej Schulgasse), dochodz¹cej do koœcio³a Najœwiêtszego Serca Pana Jezusa i do placu Grun-waldzkiego. Przy tej ulicy znajdowa³a siê odlewnia dzwonów (lu-dwisarnia) oraz kilka budynków gospodarczych (stajnie i szopy). Dzisiejszy skwer przy ulicy £ukasiewicza, gdzie obecnie znaj-duje siê plac zabaw dla dzieci, to miejsce, gdzie w owym czasie by³ prowizoryczny cmentarz niewolników narodowoœci angielskiej, radzieckiej, polskiej i innej, którzy stracili ¿ycie przy budowie lot-niska na terenie obecnego placu Grunwaldzkiego, podczas oblê-¿enia Wroc³awia.

Budynek przy Wybrze¿u Wyspiañskiego 40, w którym dzisiaj jest AZS oraz przystañ ¿eglarska, mia³ górne kondygnacje powa¿-nie uszkodzone pociskami artyleryjskimi. W gara¿ach tego bu-dynku znajdowa³y siê jednostki p³ywaj¹ce oraz ró¿ne przedmioty pozostawione przez armiê niemieck¹.

W miejscu gdzie dzisiaj znajduje siê budynek A-10 sto³ówki studenckiej, miêdzy ulic¹ Smoluchowskiego 29 i Wybrze¿em Wyspiañskiego, by³y do-brze utrzymane ogródki dzia³kowe.

Wszystkie budynki Politechniki Wro-c³awskiej objête ulicami: Norwida, Wy-brze¿e Wyspiañskiego, £ukasiewicza i Smoluchowskiego, by³y uszkodzone na skutek dzia³añ wojennych. Pokrycia dachów, przewa¿nie dachówka, by³y zniszczone w oko³o 80. procentach. W du¿ej wiêkszoœci okna by³y pozba-wione szyb, a ramy okienne uszkodzo-ne lub powyrywauszkodzo-ne. Wodoci¹gi by³y nieczynne, dlatego urz¹dzenia sanitar-ne nie mog³y byæ normalnie u¿ywasanitar-ne. Za umywalniê s³u¿y³a nam studnia,

Budynek A-1 od strony wejœcia do pomieszczeñ Stra¿y Akademickiej

Politechniki (dawna Schulgasse)

usytuowana na samym œrodku podwórza Gmachu G³ównego. W po-bli¿u budynku Elektrycznego by³y postawione – jeszcze przez wojska niemieckie – ustêpy, a raczej latryna. Elektrycznoœci tak¿e nie by³o, wiêc z pocz¹tku do oœwietlenia s³u¿y³y nam znalezione œwiece. Po kilku dniach naszego pobytu, w zajmowanych przez nas pomieszczeniach pojawi³o siê œwiat³o elektryczne, które mo-gliœmy u¿ywaæ jednak tylko przez ograniczony czas, poniewa¿ pr¹d pochodzi³ z akumulatorni uruchomionej w budynku elektrycznym. Nale¿y nadmieniæ, ¿e we Wroc³awiu do wiêkszoœci dzielnic by³ doprowadzony pr¹d sta³y!

W niektórych okolicznych domach mieszka³y jeszcze rodziny niemieckie, które czêsto – zw³aszcza w nocy – by³y nachodzone przez z³odziei, rabusiów i „niebieskie ptaki” celem nielegalnego konfiskowania ich dobytku. Dochodzi³o równie¿ do gwa³tów. Po-niewa¿ na podwórzach i w niektórych miejscach ulic pozosta³y ró¿nego rodzaju gongi, czêsto w nocy s³ychaæ by³o dŸwiêki alar-mowe i wo³anie o pomoc.

W pierwszym dniu naszego wejœcia na teren Politechniki pra-cowa³o tam ju¿ kilka osób, z których zapamiêta³em: Dionizego Smoleñskiego, Henryka Kuczyñskiego, Franciszeka Pa³kê, Wik-tora Mamaka, Andrzeja Jellonka, Tadeusza Karlica, Edwarda Miel-carzewicza, Krzysztofa Bednarczyka, Teodora Bo¿ica oraz Muza-fera Spu¿ica (Jugos³owianie), Andrzeja Konorskiego, Zbigniewa Orzeszkowskiego, oraz kierowca polski i niemiecki. Po kilku tygo-dniach doszli: Tadeusz Herzig i Tadeusz Jagie³³o. W mieszkaniu przy bramie gospodarczej ul. Norwida 1/3, tam gdzie obecnie znajdu-je siê Laboratorium Drogowe, zamieszkiwa³ niemiecki laborant wraz z rodzin¹, który miêdzy innymi opiekowa³ siê akumulatorni¹.

Tu trzeba wyjaœniæ, ¿e w budynkach politechnicznych takich mie-szkañ zajmowanych przez laborantów i ich rodziny by³o kilka. Labo-ranci byli zatrudnieni nie tylko w konkretnej katedrze, lecz równie¿ byli gotowi do wykonywania ró¿nych prac w godzinach wieczornych, a czêsto nocnych. Na przyk³ad przy realizacji prac badawczych, gdy zachodzi³a potrzeba w³¹czenia lub wy³¹czenia jakiegoœ urz¹dzenia

Dionizy

Smoleñski BednarczykKrzysztof JellonekAndrzej TadeuszKarlic

Andrzej

Konorski KuczyñskiHenryk MamakWiktor MielcarzewiczEdward

Zbigniew

Orzeszkowski FranciszekPa³ka

o ustalonym czasie w nocy, zlecano to laborantowi mieszkaj¹-cemu w danym budynku. Kilku laborantów mieszka³o jeszcze parê miesiêcy, do czasu ich wyjazdu do Niemiec.

S³u¿bê wartownicz¹ i patrolow¹ pe³-niliœmy przez ca³¹ dobê. Warty zmie-nia³y siê co trzy godziny w ci¹gu dnia i co cztery godziny w nocy.

Przy bramie gospodarczej wartow-nicy mieli za zadanie sprawdzanie i re-jestrowanie wchodz¹cych i wychodz¹-cych. Niezale¿nie od s³u¿by wartowni-czej, ka¿dy mia³ przydzielon¹ inn¹ pracê – sta³¹ lub w danej chwili potrzebn¹. A pracy by³o bardzo du¿o i polega³a ona na porz¹dkowaniu laboratoriów, pra-cowni, sal, konwojowaniu transportów, wyszukiwaniu na terenie Wroc³awia materia³ów budowlanych itp.

Do dyspozycji by³y nastêpuj¹ce œrodki transportowe: samochód osobo-wy marki Hansa pomalowany na

woj-skowy kolor ochronny, samochód ciê-¿arowy 3-tonowy marki Opel–Blitz napêdzany gazem drzewnym (Holzgaz) lub benzyn¹. Za szoferk¹ znajdowa³ siê generator gazu drzewnego w postaci stalowego zbiornika dwumetrowej wy-sokoœci, do którego za³adowywa³o siê drobne kawa³ki drewna bukowego, dêbowego lub olchowego. Na dole w zbiorniku znajdowa³o siê palenisko, wentylator elektryczny oraz dysze. Taki jeden za³adunek drewna wystarcza³ na kilka godzin pracy silnika. Tym sa-mochodem jeŸdzi³ polski kierowca. Do drobnego transportu dobrze s³u¿y³ trójko³owy samochód marki Tempo.

Ignacy Sieros³awski (pe³ni stra¿ przed wejœciem

do budynku Politechniki przy ul. Norwida 3)

Janusz Pietruszka (Pluciñski) obserwuje „z wysoka”

By³ napêdzany ma³ym motocyklowym silnikiem dwusuwnym zamontowanym nad ko³em z przodu. Skrzynia mog³a udŸwign¹æ 750 kg ³adunku. Do czasu naszego przybycia, transportem za-wiadywa³ Krzysztof Bednarczyk.

Mnie przydzielono techniczn¹ opiekê nad œrodkami transpor-tu. Tu muszê wyjaœniæ, ¿e podczas wojny ca³y czas pracowa³em przy naprawach samochodów, które zna³em wyœmienicie. Dlate-go kapitan Pa³ka wyda³ polecenie, bym tak zorganizowa³ trans-port ...by przestoje z powodu awarii nie mia³y miejsca. I tak siê sta³o. Codziennie samochody by³y sprawdzane, a usterki szybko i fachowo usuwane.

Na podwórzu sta³y wraki dwóch pojazdów: samochodu ciê¿a-rowego 4-tonowego marki Borgward z silnikiem wysokoprê¿nym. Niestety silnik by³ bez g³owicy. Obok sta³ wrak ci¹gnika dwucy-lindrowego, wysokoprê¿nego, marki Deutz z brakiem pompy wtry-skowej i œwiec ¿arowych. Uruchomienie tych pojazdów przyspie-szy³oby odbudowê Politechniki, dlatego postanowi³em rozeznaæ mo¿liwoœæ ich naprawy. Mia³em du¿o szczêœcia, bo penetruj¹c ró¿ne pomieszczenia znalaz³em g³owicê Borgwarda, która by³a naprawiana w warsztatach w budynku kot³owni. Przez dwa popo-³udnia kompletowa³em porozrzucane brakuj¹ce elementy silnika, które po naprawie mo¿na by³o zamontowaæ.

In¿. Smoleñski zobaczy³ mnie robi¹cego coœ pod mask¹ samo-chodu i zapyta³: ...co tam grzebiesz w tym z³omie?... Odzyskujê samochód panie in¿ynierze – odpowiedzia³em. To staraj siê, by ci siê to uda³o, a dostaniesz nagrodê. Naprawa trwa³a kilka dni, po-niewa¿ wpierw musia³em poszukaæ odpowiednich narzêdzi, co wcale nie by³o ³atwe. Pomóg³ mi w tym kierowca samochodu osobowego o nazwisku Dudek, bardzo dobrze mówi¹cy po pol-sku i zorientowany, gdzie w ruinach Wroc³awia mo¿na znaleŸæ narzêdzia i czêœci samochodowe. Samochód zosta³ uruchomiony, próbna jazda wykonana, a koledzy gratulowali sukcesu. In¿ynier Smoleñski dotrzyma³ obietnicy. W nagrodê otrzyma³em jedn¹ kilogramow¹ puszkê unrowskiej mielonki i dwie puszki

niemiec-kiego przecieru jab³kowego. Wieczorem skonsumowaliœmy je z kolegami.

Ci¹gnik Deutz by³ nastêpnym pojazdem, który zosta³ napra-wiony i uruchomiony stosunkowo szybko. Ale ci¹gnik bez przy-czepy by³ bezu¿yteczny. Ma³¹ przyczepê 1,5 t znaleŸliœmy na tere-nach powystawowych obok ogrodu zoologicznego. Przyczepa mia³a ko³a wykonane z blachy stalowej (zamiast ogumienia), dla-tego podczas jazdy po kostce lub bruku rozchodzi³ siê niesamowi-ty rumor. Po pewnym czasie byliœmy w posiadaniu „prawdziwej” przyczepy na ko³ach z normalnymi oponami. Ale drugiej nagrody od in¿. Smoleñskiego ju¿ nie otrzymaliœmy.

Sprawny transport umo¿liwi³ zwiêkszenie tempa odbudowy, o czym tak napisa³ Dionizy Smoleñski [7]:

Ogromne potrzeby materia³owe zaspakajane by³y w pierwszej kolejnoœci w³asn¹ przemyœlnoœci¹. Szybkie postawienie na nogi w³asnego transportu (co Politechnika zawdziêcza dwóm studen-tom – Bednarczykowi i Samsonowiczowi jako kolejnym kierowni-kom tego dzia³u) umo¿liwi³y œci¹ganie materia³ów z opuszczonych magazynów lub wprost z ulicy.

Z koñcem sierpnia AZS otrzyma³ samochód z demobilu ame-rykañskich wojsk, który by³ darem UNRRA. By³ to pojazd marki Dodge z nisk¹ skrzyni¹ wyposa¿on¹ w dwie ³awki do przewo¿e-nia 10. osób. Samochód ten by³ pod moj¹ opiek¹ i by³ przydzielo-ny sekcji motorowej, której by³em przewodnicz¹cym. Samochód ten parkowa³ na terenie Politechniki i czasem by³ wypo¿yczany Politechnice, ale tylko do transportu osób.

Posiadanie czterech pojazdów samochodowych do transportu towarowego i jednego wozu konnego wywo³a³o potrzebê powiêk-szenia liczby pracowników do prac prze³adunkowych, oraz liczby cz³onków Stra¿y Akademickiej potrzebnych do konwojowania transportów i do intensyfikacji innych prac. St¹d decyzja in¿. Smoleñskiego powiêkszenia liczebnego stanu Stra¿y Akademic-kiej Politechniki do 22. osób. Nazwiska tych 12. osób, które prze-sz³y w drugim rzucie z klinik s¹ nastêpuj¹ce: Jerzy Barwiñski,

Jerzy Batorowicz, Antoni Dziama, Zdzis³aw Godlewski, Kazimierz Ko³odziej, Bohdan Krachelski, Andrzej Karp, Tadeusz Patryn, Andrzej Walisch, Stanis³aw Wróbel, Tadeusz Ziêba, Jerzy Ziomek.

Taka liczba cz³onków Stra¿y Akademickiej wyraŸnie przyspie-szy³a dostawy materia³ów budowlanych. Wyszukiwano i zwo¿o-no ceg³y, dachówki, wapzwo¿o-no, cement, deski, szk³o, blachy, farby i inne materia³y. Najczêœciej in¿. Smoleñski lub inni pracownicy najpierw zbierali informacje od pracowników niemieckich, gdzie takie materia³y s¹ zlokalizowane, póŸniej jechaliœmy lub szliœmy piechot¹ na rekonesans, po którym – jeœli by³ pozytywnie trafiony – wysy³ano w okreœlone miejsce samochody z pracownikami

Cz³onkowie Stra¿y Akademickiej Uniwersytetu, którzy w „drugim rzucie” powiêkszyli liczebnoœæ posterunku Stra¿y Akademickiej Politechniki

Bohdan

Krachelski AndrzejWalisch Stanis³awWróbel TadeuszZiêba Antoni

i Stra¿¹. Takie wyszukiwanie i za³adunek materia³ów zawsze ³¹-czy³y siê z ryzykiem utraty ¿ycia lub zdrowia, poniewa¿ stale znaj-dowa³o siê niewypa³y i porzucone granaty, a ryzyko zaminowane-go terenu jeszcze istnia³o. Ale szczêœcie nam sprzyja³o. Pamiêtam tylko jeden wypadek. Stanis³aw Wróbel uzyska³ informacje na temat mo¿liwoœci znalezienia miedzianej blachy do pokrycia da-chów i wykonania rynien. By³o to RAD – Übungsplatz (plac æwi-czeñ s³u¿by pracy Reichu), mieszcz¹cy siê na terenie w³¹czonym do „Pafawagu”. Stamt¹d przywieziono du¿e iloœci blachy, cementu i dachówek. By³ tam du¿y dó³ z wylasowanym wapnem, po które pojecha³ Zdzis³aw Godlewski. Podczas przerzucania wapna z do³u na prowizoryczn¹ platformê, nast¹pi³ wybuch le¿¹cej pod ni¹ miny, która zrani³a – na szczêœcie niegroŸnie – niemieckiego pracownika.

O wartoœci prac zwi¹zanych z poszukiwaniem, zwo¿eniem, a póŸniej wykorzystaniem do remontu materia³ów budowlanych, niech pos³u¿¹ nastêpuj¹ce liczby [5]: Pokryto dachówk¹ 15 000 m2

dachu, oszklono 5 000 m2 _{okien oraz wykonano 450 m}3 _murów.

Nale¿y podkreœliæ, ¿e zdobywanie i zwo¿enie materia³ów prze-znaczonych do odbudowy Politechniki odbywa³o siê w warunkach chaosu powojennego, w mieœcie pokrytym gruzami budynków, za którymi czêsto ukrywali siê maruderzy i grupy niemieckiego Wehrwolfu. Nieraz podczas za³adunku lub transportu materia³ów, gdzieœ z ukrycia pada³y pojedyncze strza³y.

Inne utrudnienia i niebezpieczeñstwa czyha³y na terenach Poli-techniki. Niemcy w pomieszczeniach piwnicznych gmachu g³ów-nego urz¹dzili fabrykê amunicji. By³y tam ustawione obrabiarki, zmagazynowane czerepy pocisków oraz du¿e iloœci trotylu i in-nych materia³ów wybuchowych. Dla „zmylenia przeciwnika” za-chodnia czêœæ dachu budynku A-1 oznaczona by³a czerwonym krzy¿em jako budynek szpitalny, a w dwóch ma³ych pomieszcze-niach urz¹dzono gabinet laryngologiczny i okulistyczny.

Jak pisze Krzysztof Bednarczyk [6], od tych podziemnych po-mieszczeñ, w których produkowana by³a amunicja, przebity by³ tunel wychodz¹cy na nabrze¿e przystani akademickiej nad Odr¹.

Prawdopodobnie tym kana³em transportowano amunicjê do barek rzecznych i odwo¿ono do stanowisk artylerii przeciwlotniczej.

Te wszystkie niebezpieczne materia³y by³y z piwnic wynoszo-ne, ³adowane na wozy i przyczepy, po czym zaprzêgiem kon-nym lub rêcznie pchakon-nymi wózkami by³y wywo¿one do stawu przy ulicach Prusa i Nowowiejskiej i tam zatapiane. Przy tych pra-cach i transporcie by³o zatrudnionych bardzo wielu Niemców, których ca³y czas pilnowa³a Stra¿, by przypadkiem nie zaprószo-no ognia, i by te niebezpieczne materia³y naprawdê znalaz³y siê w wodzie.

Jak ju¿ by³o wspomniane, w pobli¿u bramy gospodarczej mie-szka³ laborant niemiecki wraz z rodzin¹. Czêsto, w póŸnych go-dzinach popo³udniowych, byli oni odwiedzani przez – jak twier-dzili – swoj¹ rodzinê. Jeden z wartowników zauwa¿y³, ¿e ludzie powracaj¹cy z odwiedzin czêsto maj¹ torby doœæ mocno wypcha-ne. Po naradzie z kapitanem Pa³k¹, postanowiono przeprowadziæ kontrolê zawartoœci tych wypchanych toreb. Okaza³o siê, ¿e by³y wynoszone ró¿ne produkty ¿ywnoœciowe. Wzbudzi³o to nasze podejrzenie i dokonaliœmy rewizji mieszkania. Na œcianie wiatro-³apu by³ zamocowany wieszak z du¿¹ iloœci¹ odzie¿y roboczej, pod któr¹ znajdowa³y siê zamaskowane drzwi. Po ich otwarciu ukaza³o siê zejœcie po schodach do piwnicy, w której by³ du¿y magazyn ¿ywnoœciowy, a w nim kasze, makarony, konserwy z mielonk¹, prasowane kostki kawy z cukrem, marmolada, przecier jab³kowy, sztuczny miód itp. Wszystkie produkty by³y w doskona³ym stanie do spo¿ycia.

W ostatnim pokoju rewidowanego mieszkania znaleŸliœmy na-stêpne ukryte drzwi, za którymi znajdowa³o siê pomieszczenie o jednej œcianie ukoœnej, utworzonej ze stropu schodów wejœcio-wych do budynku A-1 od strony ul. Norwida 1/3. Tam zgro-madzone by³y rzeczy pozostawione podobno przez dwóch nie-mieckich profesorów. By³y tam koce, ubrania, senackie togi, bielizna poœcielowa, rowery, broñ myœliwska i wiele innych przed-miotów.

Po kilku dniach zosta³ znaleziony jeszcze jeden magazyn z ¿yw-noœci¹, do którego wejœcie przez w³az w pod³odze stolarni zama-skowane by³o warstw¹ wiórów i trocin. By³ to sukces niebywa³y, który zmieni³ nasze ¿ycie i tempo odbudowy Politechniki. Od tego czasu cz³onkowie Stra¿y i pracownicy Politechniki dostawali co tydzieñ przydzia³y ¿ywnoœciowe w postaci konserw. Koledzy po-stanowili od czasu do czasu ugotowaæ coœ po swojemu, poniewa¿ kliniczne jedzenie nie zawsze by³o odpowiednie. Któregoœ popo-³udnia rozpalono na podwórzu Gmachu G³ównego ma³e ognisko i zaimprowizowano polow¹ kuchniê. Niestety, nie uda³o siê ugo-towaæ pierwszej w³asnej kolacji, gdy¿ zjawi³ siê zwabiony dymem z ogniska in¿ynier Smoleñski i „wyg³osi³ d³ug¹ mowê na temat naszej nieostro¿noœci”, w której da³ nam do zrozumienia, ¿e nie ¿yczy sobie powtórzenia naszego czynu. Ale w kilka dni po tym incydencie „Dyzio” (tak nazywano prywatnie in¿yniera Smoleñ-skiego) zarz¹dzi³ zorganizowanie sto³ówki dla Stra¿y i pracowni-ków Politechniki. Czerpa³a ona zapasy z odkrytych przez nas magazynów ¿ywnoœciowych i wydawa³a raz dziennie obfity, smaczny jednogarnkowy obiad. Stra¿ dostawa³a w dalszym ci¹gu cotygodniowe przydzia³y ¿ywnoœciowe. Sto³ówka mieœci³a siê w pomieszczeniach tego mieszkania, w którym przeprowadzili-œmy rewizjê. Zaanga¿owano kucharkê, Niemkê, która by³a wpra-wiona w gotowanie dobrych jednodaniowych obiadów. Od tej pory koledzy, sto³uj¹cy siê w klinicznej kuchni, zazdroœcili nam naszych obiadów i przydzia³ów ¿ywnoœciowych.

Odkrycie obficie zaopatrzonych magazynów ¿ywnoœciowych pozwoli³o na wydawanie racji ¿ywnoœciowych równie¿ pracow-nikom niemieckim, z czego byli oni bardzo zadowoleni. Wiado-moœæ o tych przydzia³ach szybko siê rozesz³a w mieœcie, i do pra-cy zaczêli siê zg³aszaæ codziennie nowi Niempra-cy. W ten sposób przyjêto wystarczaj¹c¹ liczbê pracowników niewykwalifikowanych do prac porz¹dkowych i do transportu materia³ów wybuchowych, jak równie¿ rzemieœlników do prac budowlanych. Ku naszej rado-œci, tempo odbudowy Politechniki wyraŸnie wzros³o. Jest rzecz¹

naturaln¹, ¿e wzrost liczby pracowników poci¹gn¹³ za sob¹ koniecznoœæ zwiêkszenia iloœci wart i konwojów Stra¿y, dlatego czasami schodz¹cy z nocnej warty by³ natychmiast kierowany do konwoju lub nadzoru grupy pracowników. Przyspieszone tempo prac czêsto stwarza³o koniecznoœæ napraw lub przygotowania w godzinach popo³udniowych pojazdów samochodowych przez cz³onków Stra¿y. Pracownicy, którzy mieszkali w dalszej odleg³o-œci od Politechniki, nie mogli zostawaæ „na drug¹ zmianê”, ponie-wa¿ musieli piechot¹ bezpiecznie dotrzeæ do domu przed zapa-dniêciem zmroku.

Przegl¹danie terenu Politechniki dawa³o czasem niespodzie-wanie dobre rezultaty. Jednego popo³udnia przeszukiwa³em roz-walone przez podmuch bomby sk³adowisko ró¿nych rupieci, opakowañ i zniszczonych mebli, znajduj¹ce siê w podwórzu obok wznoszonych budynków Nowej Chemii (obecnie budynek A-11). Szuka³em desek odpowiednich na naprawê przyczepy. Pod zwa-³owiskiem drewna widoczna by³a jakaœ skrzynka, piêknie okuta, z politurowanego drewna. Aby j¹ wyci¹gn¹æ, musia³em usun¹æ trochê gratów oraz zrobiæ z ¿elaznego prêta haczyk, za pomoc¹ którego wyci¹gn¹³em znalezisko. Na szczêœcie w zamku tkwi³y klucze przymocowane dodatkowo drutem tak, by siê nie zgubi³y podczas transportu. Po otwarciu zobaczy³em piêkny mikroskop wraz z wyposa¿eniem. Po chwili pokaza³em znaleziony przedmiot „Dyziowi”, którego bardzo ucieszy³o zdobycie cennego aparatu. Wkrótce potem pracownicy porz¹dkowali ten sk³ad rupieci i wy-wozili niepotrzebne rzeczy na z³om. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e mi-kroskop zosta³by wywieziony i sprzedany na „szaberplacu”.

Janusz Pietruszka (Pluciñski), jako przysz³y student chemii, by³ przydzielony do porz¹dkowania budynku chemii. Tam w jednym z pomieszczeñ piwnicznych odkry³ dobrze zamaskowany scho-wek, po otwarciu którego wyci¹gn¹³ znaczn¹ iloœæ platyny. By³y to tygielki ró¿nej wielkoœci, siatki i pa³eczki. Zosta³o to skrupulat-nie zwa¿one w obecnoœci in¿yskrupulat-niera Smoleñskiego, spisane do pro-toko³u i schowane w bezpieczne miejsce.

Innym razem Tadeusz Herzig przyniós³ znalezione gdzieœ w ukryciu, prawdopodobnie przygotowane do wyniesienia, dwa teodolity. Porz¹dkuj¹cy, zw³aszcza pracownicy niemieccy, czêsto wyrzucali na z³om rzeczy, które z wygl¹du by³y zupe³nie nieprzy-datne. Przyk³adem tego niech bêdzie nastêpuj¹cy fakt. Na podwórzu budynku Hutniczego B-1 utworzono pokaŸnej wielko-œci sk³adowisko z³omu. Roman Jaworski lubi³ wygrzebywaæ œrubki, druciki i inne przedmioty, „...które mog¹ siê przydaæ”. Zobaczy³ cienki, b³yszcz¹cy drut, wiêc zwija³ go na d³oni. Zwija³ i zwija³.... i tak zwin¹³ 12 metrów drutu platynowego, z którego wykonuje siê termopary Pt–PtRh. W ten sposób póŸniejsze laboratoria mia-³y wystarczaj¹cy na kilka lat zapas cennego materia³u.

Dionizy Smoleñski tak o tym wspomina [7]: Pamiêtam jak wyci¹gnêli mnie z domu póŸnym wieczorem, aby z tryumfem po-kazaæ œwietny mikroskop znaleziony pod zwa³ami rupieci przy-godnego magazynu. Do rana czekaæ by³o stanowczo zbyt d³ugo.... Pamiêtam jak przynosili znalezione naczynia platynowe. Potrafili nastroiæ siê na panuj¹cy w Politechnice ton ideowoœci i pracy. Mog¹ byæ dumni ze swej s³u¿by w Stra¿y, jak Uczelnia jest dumna z nich.

Dziêki pe³nieniu s³u¿by wartowniczej przy bramie gospodar-czej, przez któr¹ by³o jedyne wejœcie na teren Politechniki, mieli-œmy okazjê jako pierwsi widzieæ niektórych swoich przysz³ych profesorów. Ciekawe i weso³e zdarzenie prze¿y³ jeden ze Stra¿y. Wartownik mia³ obowi¹zek wylegitymowania osób wchodz¹-cych, zatrzymania legitymacji i wpisania danych do zeszytu. Pew-nego przedpo³udnia przez bramê wszed³ starszy pan drobnej po-stury, skromnie ubrany w ciemny p³aszczyk, w szarym kaszkiecie na g³owie, i udawa³ siê w stronê budynku elektrycznego. Wartow-nik – Wacek Romaniuk – potê¿ne ch³opisko, zajêty by³ w tym czasie kimœ innym, dlatego nie zatrzyma³ starszego pana zaraz przy wejœciu. Dopiero po chwili wartownik zawo³a³ (trochê siê j¹ka-j¹c): ...a gdzie to idziecie dobry cz³owieku? Proszê zostawiæ legi-tymacjê!! Dobry cz³owiek uœmiechn¹³ siê, zawróci³, a oddaj¹c

le-gitymacjê, tymi s³owami pochwa-li³ wartownika: Bardzo dobrze! Porzundek zaœ ino tylko musi byæ!! Za chwilê wartownik otworzy³ le-gitymacjê i zacz¹³ wpisywaæ w ze-szycie dane personalne. Jakie by³o jego zdziwienie i przera¿enie, gdy przeczyta³: Profesor doktor in¿y-nier KAZIMIERZ IDASZEWSKI – profesor Politechniki Lwowskiej. Boj¹c siê, ¿e wracaj¹cy profesor za-pamiêta³ jego twarz, mo¿e swego przysz³ego studenta, poprosi³ ko-legê, by go zast¹pi³ na posterunku.

Inny wartownik mia³ okazjê i przyjemnoœæ legitymowaæ

póŸ-niejszego profesora W³adys³awa Chowañca. Tak opisa³ jego wej-œcie: Patrzê i oczom swoim nie wierzê. Wchodzi jakiœ super elegancki jak przedwojenny Pan. Elegancki, jasnobe¿owy trencz, kapelusz eden na g³owie, w rêce pa-rasol i skórzane rêkawiczki... mó-wiê wam zjawisko! I nie mo¿na siê dziwiæ takiemu opisowi. W tym czasie we Wroc³awiu nie widywa-³o siê zbyt wielu ludzi na co dzieñ ubranych elegancko.

Innym razem przez bramê prze-chodzi³ in¿ynier Z., póŸniejszy pro-fesor Politechniki. Gdy wartownik poprosi³ o okazanie legitymacji, ten nie zatrzymuj¹c siê powiedzia³: A co? Jeszcze mnie Pan nie zna? Za kilka minut wracam! Jak

mu-Profesor Kazimierz Idaszewski

Profesor W³adys³aw Chowaniec

sia³ siê czuæ ów in¿ynier, gdy us³ysza³ trzask repetowanego kara-binu i zobaczy³ lufê skierowan¹ w jego nogi!! Ale skoñczy³o siê to zdarzenie bez urazy.

Pewnego póŸnego popo³udnia wartownik zatrzyma³ dwóch m³odych Niemców, którzy ukryli siê w ruinach czêœciowo zbom-bardowanego budynku Nowej Chemii. Zostali przyprowadzeni do wartowni, gdzie podczas przes³uchania przyznali siê, ¿e chcieli wynieœæ kilka ukrytych tam drobnych przedmiotów. Nad sposo-bem ukarania Niemców zastanawiano siê krótko. Zdecydowano, ¿e ka¿dy dostanie „po 25”, przy czym sprawiedliwoœæ wymierz¹ sobie obaj nawzajem. W koñcowym wyniku okaza³o siê, ¿e bar-dziej poszkodowany by³ pierwszy, poniewa¿ gdy przysz³a jego kolej na odbieranie kary, drugi nie ¿a³owa³ energii, aby siê odwzaje-mniæ swemu koledze.

Nocne warty i obchody mia³y czasem zabawny przebieg. Przez kilka dni z rzêdu wartownicy pe³ni¹cy nocn¹ s³u¿bê zg³aszali, ¿e na pierwszym i drugim piêtrze budynku g³ównego s³ychaæ kroki, a tak¿e jakby otwieranie i zamykanie drzwi i szaf. Postanowiono sprawdziæ przyczynê tych niepokojów, ale z zachowaniem wszel-kiej ostro¿noœci. Kilku uzbrojonych „po zêby” cz³onków Stra¿y w he³mach na g³owach rozdzieli³o siê na dwie grupy, i z dwóch stron budynku powoli, w ciemnoœci podchodzi³o na pierwsze piê-tro, gdzie s³ychaæ by³o owe kroki. Podchodzenie odbywa³o siê bardzo ostro¿nie i powoli. Gdy obie grupy zbli¿y³y siê na odle-g³oœæ nie wiêksz¹ ni¿ dziesiêæ metrów od s³yszanych kroków, oœwietlono pokój i zobaczono...kiwaj¹cy siê na wietrze kij, zawieszony na papierze, którym zaciemniano okno. Podmuch wia-tru powodowa³ miarowe uderzanie kija o œcianê, co wydawa³o odg³os zupe³nie podobny do kroków cz³owieka. Drzwiami i okna-mi równie¿ trzaska³ wiatr. DŸwiêki te, rozlegaj¹ce siê w nocnej ciszy, zwraca³y uwagê wartowników. Wyprawa zakoñczy³a siê mi³ym rozczarowaniem, a na jej temat jeszcze d³ugo kr¹¿y³y dowcipy.

Organizowanie nauki i dydaktyki

W sierpniu i wrzeœniu 1945 roku coraz wiêcej pracowników naukowych przyje¿d¿a³o do Wroc³awia i anga¿owa³o siê do pracy w Uniwersytecie i Politechnice Wroc³awskiej. W „Ksiêdze XXV-lecia Politechniki Wroc³awskiej 1945–1970”, na stronie 14 tak o nich napisano [2]:

Tu nale¿y siê g³êboki uk³on w stronê tych pracowników, którzy nie ulêkli siê tak wielkich trudów pracy pionierskiej, wytrwali i stworzyli fundament personalny Uczelni, bez którego istnienie jej nie by³o mo¿liwe. Tworzyli oni nieliczn¹ grupê ofiarnych zapa-leñców. W ci¹gu pierwszego semestru, zatem jesieni¹ 1945 r. wzro-s³a ona do kilkunastu, wreszcie do dwudziestu kilku osób, których nazwiska podajemy bez stopni naukowych i tytu³ów s³u¿bowych, sporo bowiem wœród nich by³o wówczas m³odymi asystentami, dziœ zaœ to ogólnie szanowani uczeni: W³adys³aw Bacz, W³adys³aw Chowaniec, Dobros³aw Czajka, Egon Dworzak, Konrad Dyba, Kazimierz Idaszewski, Irena Jach, Marian Janusz, Andrzej Jellonek, Tadeusz Karlic, Józef Ko¿uchowski, Henryk Kuczyñski, Stanis³aw Loria, Wiktor Mamak, Micha³ Mazur, Maria Mi³kowska, Zbigniew Orzeszkowski, Franciszek Pa³ka, Edwin P³a¿ek, Zdzis³aw Samsonowicz, Mieczys³aw S¹siadek, Dionizy Smoleñski, Edward Sucharda, Zygmunt Szparkowski, W³adys³aw Œlebodziñski, Janina Teppa, Tadeusz Wróbel, Maria Wyzga, Mieczys³aw Zachara, Kazimierz Zipser.

Pojawienie siê i zaanga¿owanie tych osób pozwoli³o na sto-sunkowo szybkie organizowanie katedr i dziekanatów oraz na przyjmowanie asystentów, studentów i kandydatów na studentów. Czêœæ z nich zosta³a wcielona w szeregi Stra¿y Akademickiej. Tempo porz¹dkowania i odbudowy pomieszczeñ wzros³o tym

bar-Dobros³aw

Czajka DworzakEgon KonradDyba Ko¿uchowskiJózef

Maria

Mi³kowska EdwinP³a¿ek Mieczys³awS¹siadek SzparkowskiZygmunt

Janina

Teppa TadeuszWróbel WyzgaMaria KazimierzZipser

dziej, ¿e kierownicy katedr – maj¹c do dyspozycji „m³ode rêce do pracy” – odpowiednio organizowali porz¹dkowanie swego rejonu.

Jedni z pierwszych pracowników zwi¹zanych z rozpoczêciem procesu dydaktycznego pierwszego semestru Politechniki

Studenci oraz cz³onkowie Stra¿y Akademickiej przy odgruzowaniu Politechniki

W tym czasie oraz ju¿ po rozpoczêciu dydaktycznej dzia³alno-œci Politechniki czêstym zjawiskiem by³a praca grup studenckich przy odgruzowaniu i porz¹dkowaniu obiektów Uczelni.

Nale¿y podkreœliæ, ¿e wielu cz³onków SAP-u zosta³o zatrudnio-nych na stanowiskach zastêpców asystentów i asystentów, a po zakoñczeniu studiów kontynuowa³o pracê jako pracownicy nau-kowo-dydaktyczni, zdobywaj¹c kolejne stopnie i tytu³y naukowe. W drugiej po³owie sierpnia 1945 roku, wojska radzieckie opu-szcza³y zajmowany przez siebie teren Biskupina. Widzia³o siê sa-mochody ciê¿arowe za³adowane pianinami, meblami, dywanami i innym dobrem. Rozpoczê³o siê zagospodarowanie tej dzielnicy przez Grupê Kulturalno-Naukow¹ i przez Stra¿ Akademick¹, której liczebnoœæ stale wzrasta³a o kolegów przyje¿d¿aj¹cych do Wro-c³awia z ró¿nych stron Polski. Niektóre budynki willowe by³y zaj-mowane przez przybywaj¹cych do Wroc³awia profesorów, w czym nieraz pomagali przyszli studenci, dzisiaj jeszcze cz³onkowie Stra-¿y Akademickiej. Natomiast domy przy dwóch ulicach: Jana Sta-nis³awskiego i Aleksandra Kotsisa zosta³y przeznaczone na mie-szkania dla studentów.

By³y to mieszkania skromne, w jednopiêtrowej zabudowie sze-regowej, dwu- i trzypokojowe, z kuchni¹ i ³azienk¹. W wiêkszo-œci mieszkañ by³y jakieœ meble, naczynia kuchenne, czasem firan-ki. Wszystko w niesamowitym nie³adzie, wygl¹daj¹ce tak, jakby