"Woprosy Istorii Jestiestwoznanija i Tiechniki" - rocznik 1984. Przegląd treści

swego rodzaju satysfakcja dla w ynalazcy, że w łaśn ie K atalonia uczciła rocznicę je­ go śmierci. W tym bowiem kraju był on najostrzej krytykow any przez katalońskie- go historyka w zorzystego tkactw a. Camil Rodón y Font pośw ięcił kilka książek h i­ storii rozwoju krosna z podciąganym i licam i ukazując licznych poprzedników loyń- skiego w ynalazcy i twierdząc, że w ykorzystał on tylko pom ysły sw ych poprzedni­ ków dla wdrożenia krosna m echnicznego ’. N a przykładzie kolejnych w ariantów krosna z podciąganym i licam i widać, jak złożona była produkcja tkanin o w ięk ­ szych raportach wzoru. J. M. Jacquard doprowadził do indyw idualnego sterowania nićm i osnowy na skutek zaprogram owania działania m aszyny za pomocą łańcucha perforowanych kart. B ył to pom ysł słynnego z budowy autom atów J. Vaucansona. Jednak słyn n y teoretyk nie potrafił sw ej opatentow anej w 1775 r. m aszyny dopro­ wadzić do sprawnego funkcjonowania. Rita J. Adresko z W aszyngtonu przygotow a­ ła książkę o krosnach do wyrobu tkanin wzorzystych. W obszernym artykule ukazuje ona znaczenie techniczne w ynalezienia krosna m echanicznego opatentowanego w 1801 r.2

W ystawa została zaopatrzona w drukowany po katalońsku katalog, ukazujący w obszernym w stępie rozwój krosna m echanicznego. Dyrektor m uzeum w Terras­ sa -— Francesc Torrella i Niubó przedstaw ił biografię Jacquarda (1752—1834). P o­ dobne zagadnienia porusza Jean Huchard, dyrektor m uzeum w łókienniczego w Barcelonie — Rosa Martin i Ros wraz z Albertem Barella i Miró zajęli się histo­ rią tkactw a w zorzystego do czasu w ynalezienia krosna m echanicznego. Joan L la- nas Andińach ukazał pierwsze próby wdrożenia krosna żakardowskiego w K ata­ lonii i ostateczne jego rozpowszechnienie w latach 1822—1930. N astępne trzy arty­ kuły przynoszą w yjaśnienie funkcjonow ania pierw szej w ersji krosna m echaniczne­ go i zastosow anie wyrobu tkanin wzorzystych do czasów najnowszych z uw zględ­ nieniem m echanicznego dziewiarstwa. Na w ystaw ie ukazano 180 eksponatów: m o­ dele i autentyczne krosna autom atyczne aż do w spółczesności; wybrane z bogatych m uzeów katalońskich tkaniny w zorzyste i ubiory z nich uszyte, a także fotografie. K atalonia dobrze uczciła 150-lecie śm ierci lyońskiego w ynalazcy.

Irena Turnau

(Warszawa) Z CZASOPISM

„WOPROSY ISTORII JESTIESTWOZNANIJA I TIECHNIKI” — ROCZNIK 1984. PRZEGLĄD TREŚCI

W 1984 r. opublikowane zostały cztery num ery radzieckiego kwartalnika „Wo- prosy Istorii Jestiestw oznanija i T iechniki” *.

Numer pierw szy otwiera specjalna w kładka zaw ierająca następujące teksty:

Inform acja o Plenum K om ite tu Centralnego K om u n isty czn ej Partii Zw iązku Ra­ dzieckiego; Przem ów ienie S ekreta rza Generalnego K C K P Z R to w arzysza K. U. Czernienki; Przem ów ienie członka Biura Polityczngo K C KPZR przewodniczącego

1 C. Rodón y Font: La in vention de la mâquina Jacquard. Badalona 1919; te­ goż: Jacquard en pro de la verdad. Badalona 1934; tegoż: L ’historique de Métier

pour la fabrication des Étoffes Façonnées. Paris 1934; I. Turnau: Mechanizacja je d - w ab n ic tw a europejskiego w okresie od XIII do końca XVII w. „K wartalnik H i­

storii Nauki i T echniki” R. X X IX : 1984 nr 1 s. 159— 176.

2 R. J. Adrosko: The invention of the Jacquard mechanism. “Bulletin de Liai­ son du Centre International d’Etude des T extiles A nciens”. 1982 nr 55—56 s. 89— — 117.

1 Por. om ówienia pióra S. Zam eckiego (W:) „Kwartalnik Historii Nauki i Tech­ niki” t. XXVIII: 1983 nr 1; t. X IX 1984 nr 1; t. X X X : 1985 nr 1.

R a d y Min istrów ZSRR to w a rzys za N. A. Tichonowa; W ystąpienie członka Biura Politycznego K C KPZR, sekretarza KC K P Z R to w a rzys za M. S. Gorbaczowa; K o n ­ stantin Ustin owicz Czernienko; O dezw a K om ite tu Centralnego K PZR , P re z y d iu m R ady N a jw y ż s z e j ZSRR, R a d y M in istrów ZSRR i Partii K o m u n isty czn ej do n a ro ­ du radzieckiego.

N astępnie w dziale Ogólne problem y rozw oju nauki i techniki zam ieszczono ar­ tykuły W. G. Gorochowa: Osobliwości form owania się nauk technicznych (na p r z y ­

kładzie radiotechniki) oraz J. M. Galla i E. I. K olczyńskiego: Badania z zakresu teorii ewolucji w ZSRR. W dziale Metodologiczne p roble m y badań h isto ryczno-nau­ k ow ych znalazł się tylko jeden tekst A. A. Pieczenkina: Uzasadnienie a k s jo m a ty c z - ne w rozw oju fizyki. W artykule tym zwraca uw agę próba sprecyzowania takich

terminów, jak: „aksjom atyzacja ’, „m atem atyzacja , „integracja”. Im ponująco przed­ staw ia się — w całym zresztą roczniku — dział: W 150-lecie urodzin D. I. Mende-

lejewa. Zam ieszczono w nim dwa obszerne artykuły: R. B. Dobrotina i E. P. K ar-

piejewa: Łomonosow i M endelejew — uczeni en cyklopedyści dwóch epok oraz M. G. Fajerszteina: O w z o rze A vogadro-M endelejewa. Ten ostatni tekst zainteresuje z pewnością historyków chem ii zajm ujących się dziejam i badań nad budową m ole­ kuł. Artykuł nawiązuje do w cześniejszych prac autora jeszcze z lat pięćdziesiątych i sześćdziesiątych. Dział: W 100-lecie urodzin A. J. Fersmana zaw iera następująca prace: N. M. Raskina i I. I. Szafranowskiego: Historia p r zy ro d o zn a w stw a w t w ó r ­

czości A. J. Fersmdna 2; A. W. Kolcowa: A. J. Fersman jako organizator nauki oraz

W. S. Urusowa: P od sta w o w e e tapy rozw oju i oddzia ływan ia w zajem n ego idei geo­

chemicznych i krystalochemicznych. Dział: N aukow e doniesienia przynosi kilka ar­

tykułów pośw ięconych przeważnie problemom historii nauk ścisłych, jak: B. W. Gniadienki i M. T. Pereza (Kuba): Z d zie jó w pojęcia praw dopodobień stw a z d a r z e ­

nia przypadkow ego; D. N. Trifonowa: O trzy m an ie p rze z A. I. Brodskiego p i e r w ­ szych laboratoryjn ych ilości radzieckiej ciężkiej w ody. (W 50-lecie początków pro­

dukcji ciężkiej w ody w Z SR R )3; A. P. Grinberga: O nazwach akceleratorów cząs­

tek naładowanych; L. Greymonata (Włochy): Prace Peano i ich miejsce w k u ltu ­ rze włoskiej (przedmowę do tego artykułu napisał E. A. M iedwiediew); B. T. Tlen-

bierdijewa: M ate m aty czn y atom izm na śre dniow ie czn ym Wschodzie oraz E. Rin- kon-Posy: Niektóre zagadnienia fizjologii serca w papirusie Ebers. Z kolei dział:

W ybitni radzieccy uczeni i in żynierowie zawiera artykuły biograficzne: J. I. K ri-

wonosowa: Iw an P aw łow icz Bardin oraz A. P. Juszkiew icza: Historia m a te m a ty k i

w pracach N. N. Luzina. P ierw szy zainteresuje historyków m etalurgii, drugi — h i­

storyków m atem atyki. W dziale Materiały do biografii uczonych i in żyn ie rów opu­ blikowano artykuł J. I. Leśniewskiego: Nowe m ate riały o życiu i tw órczości A.

Van den Broeka. Z pewnością zainteresuje historyków fizyki i chem ii, zajm ujących

się uporządkowaniem dorobku takich uczonych, jak: D. I. M endelejew , E. R uther­ ford, H. M oseley, A. Van den Broek, N. Bohr, F. Soddy. Dział: Z dzie jó w o d k ry ć i

w y n alazków zaw iera artykuł J. E. N iem irowskiego: Technika poligraficzna Iw ana Fiedorowa i jego uczniów. W dziale: M iędzynarodow e z w ią zk i n au kow e zam ieszczo­

no tylko artykuł K. A. Fiodorowa: Radziecko-francuskie z w ią z k i n aukow o-te ch n icz­

ne (lata 1960— 1980). Czytelników polskich zainteresow ałyby z pewnością tek sty o

tem atyce pokrewnej, dla przykładu — o radziecko-polskich związkach naukow ych (w tym: w zakresie historii nauki i techniki) tego sam ego okresu. Toteż z n iecier­

2 W kontekście rozważań autora chciałbym zwrócić uwagę polskich czyteln i­ ków na interesującą jego książkę: Istorija kristałografii. S drew n iejszich w r ie m io n

do naczała X I X stoletija. Leningrad 1978 oraz tegoż: Istorija kristałografii. X X

wiek. Leningrad 1980.

3 A. I. B r o d s k i jest autorem dwutom owego podręcznika: Chemia fizyczna. Warszawa 1954. Podręcznik ten stanow ił na przełom ie lat pięćdziesiątych -— sześć­ dziesiątych podstaw ę nauczania przedmiotu na W ydziale Chemii UW.

pliw ością będą oni oczekiw ać na tego rodzaju radzieckie publikacje. Dział: W m u ­

zeach i archiwach przynosi dwa szkice: A. B. Łozowej: Muzeum akadem ickie i j e ­ go rola w upowszechnianiu historii nauki i techniki oraz W. D. Bolszakowa: N aj­ starsze m u zeu m akadem ickie. Oba te teksty zdają się zachęcać do w ykorzystania

m uzeów w pracy historyków nauki i techniki, zw łaszcza — dodam od siebie — gdy zaw ierają one bogate zbiory biblioteczne. W dziale Wspom nienia J. M. Kreps w artykule: O p r z e ż y t y m i p r z e ż y w a n y m kontynuuje sw e rozważania osobiste — zapoczątkowane w 1983 r. W dziale K alen darz jubileuszowych dat znaleźć można stosow ne inform acje o uczonych przeszłości. N iestety, zabrakło w nim inform acji o 150-leciu urodzin D. I. M endelejewa (urodził się 7 lutego 1834 r.), a można było przypom nieć najw ażniejsze daty z życia w ybitnego uczonego. W działach recenzyj- nych zam ieszczono cztery recenzje, w tym jedną książki brytyjskiej. W nowym dzia­ le Przegląd zagranicznych periodyków , naw iązujących do dawnego Na stronach z a ­

granicznych periodyków , znajdujem y om ówienia: N. A. Firsowej: „Dejiny ved a

techn iky” (1982) oraz M. A. Nikinowej: „Revue d’histoire des sciences” w latach 1982— 1983. Są to jednostronicowe teksty. W dziale Zycie naukowe opublikowano kilka doniesień o różnych konferencjach z zakresu historii nauki i techniki, w tym — sądząc po opracowaniu Z. I. Szeptunowej — chyba jednej z bardziej interesują­ cych na tem at Chemia a cywilizacja. X X wiek. Konferencja ta odbyła się w dniach 26—28 kw ietnia 1983 r. w Użgorodzie. W reszcie w dziale Listy do redakcji I. W. Dor- man pisze o pew nych okolicznościach odkrycia neutronu — związanych z pracami uczonych niem ieckich w m aju-czerwcu 1930 r.

Num er drugi otwiera dział: W 150-lecie urodzin D. I. Mendelejewa, w którym zam ieszczono artykuły: I. S. Dm itriewa: Problem miejsca indu w układzie okreso­

w y m p ie rw ia s tk ó w oraz D. D. Kalafatiego: Odkrycie p rze z D. I. M endelejewa uni­ w e rsa ln ej stałej gazowej. Oba teksty są cennym i przyczynkam i do opracowania

spuścizny pisarskiej D. I. M endelejewa oraz przezwyciężenia niektórych przestarza­ łych stereotypów m yślenia związanych z interpretacją tej sp u ścizn y4. W dziale

Ogólne problem y rozw oju nauki i techniki znajdujem y artykuły: A. A. Gursztejna: Geneza nauki jako z ja w isk a socjo-kulturowego oraz W. W. Ilina: Problem począt­ ku nauki. M erytorycznie nawiązują one do opublikowanych na łam ach „Wopro-

sow ” artykułów I. N. Łosiew ej i P. P. Gajdienko (1981 nr 3) oraz B. G. Kuznieco- w a (1983 nr 3). W szystkie zaś mieszczą się w form ule naukoznawstwa historycznego z poważnym i elem entam i filozoficznej reflek sji nad nauką. Wskazane byłoby ich przełożenie na język polski i opublikowanie na łamach periodyku specjalizujące­ go się w tej dziedzinie — czyli w „Zagadnieniach N aukoznaw stw a”. Dział Nauko­

w e doniesienia przynosi obszerny artykuł I. G. Baszmakowa: Równania nieozna­ czone i ich rola w rozw oju algebry oraz kilka krótkich szkiców: I. S. Aleksiejewa: Od praw a Wiena do p r a w a Plancka; A. F. Burykina: Zycie oddane morzu. W 150- -lecie podróży m orskiej W S. Chromczenki dookoła świata; E. K. Koczetowej i W.

M. Potopowa: O Beilsteinie i „Beilsteinie” 5 oraz A. A. Parchom ienki: Naukow e f o ­

rum masz ynoznaw ców. W dziale W ybitni radzieccy uczeni i inżynierowie zam iesz­

czono teksty J. B. Zeldowicza: Pamięci przyja ciela (dotyczy akademika B. P. Kon- stantinowa) oraz W. J. Frenkla i B. G. Gaspariana: A k a d e m ik A. L. Alichanow.

(Materiały do naukow ej biografii). Dział M ateriały do biografii uczonych i in żyn ie­ rów zawiera artykuły: A. I. Cielikowa i J. P. Szynkarewicza: Twórca technologicz­ nej szkoły w M oskiew skiej W y ższe j Uczelni Technicznej. (O p ie r w s z y m d yr ek to rz e MWUT z w y b o ru — A. P. Gawrilenko) oraz A. T. Grigoriana i P. Costabela (Fran­

4 Por. I. S. D m i t r i e w : Historia p r ze w id y w a n ia i odkrycia galu (w:) „Kwar­ talnik H istorii Nauki i T echniki” t. XIX: 1984 nr 3— i s. 559—567.

5 Por. Ł. A. S z m u 1 e w i c z, J. S. M u s a b e k o w: Fiodor Fiodorowicz Beil-

cja): M arie-Anto in ette Tonnelat (chodzi o znaną francuską badaczkę w zakresie fizyki i historii fizyki). M iłośników archiw istyki zainteresuje z, pew nością zam iesz­ czony w dziale W muzeach i archwach artykuł A. W. Ełpatiew skiego: D okum en­

tacja naukowo-techniczna a rc h iw ó w Z SR R a badania z zakresu historii nauki i techniki. D ział Wspomnienia przynosi kolejny odcinek autobiografii J. M. K repsa-0 p r z e ż y t y m i p r z e ż y w a n y m oraz k ró tk i szkic J. M. Terentiewa: Z d z ie jó w p i e r w ­ szych radzieckich organizacji ra kietow ych (lata 1930— 1935). W ielka szkoda, że —

biorąc pod uw agę zajm owane przez autora stanow isko oraz jego kontakty (m.in. t

M. N. Tuchaczewskim ) — tekst liczy zaledw ie pięć stron druku. Bardzo zachęcam polskich czytelników do zapoznania się z zam ieszczonym w dziale D ysku sje i om ó­

wienia artykułem A. Ł. W assojewicza: Z powodu a rty ku łu M. M. P ostn ikow a i

„ku ltu rowo-historyczn ych ” publikacji jego w y zn a w có w . Okoliczności powstania tej

polem iki są dość osobliwe. Otóż latem 1982 r. w radzieckim periodyku: „Tiechnika 1 Nauka” opublikowany został artykuł M. M. Postnikow a: N ajw iększa m is tyfikacja

w dziejach? 6. Jego autor — jak pisze A. Ł. W assojewicz — pod w pływ em książek

N. A. Morozowa 7 twierdzi, że starożytność nigdy nie istniała! Osobliwe, że poglą­ dy krytykow anego uzyskały już pewną popularność wśród radzieckich n iespecja- listów w dziedzinie nauk społecznych. „M. M. P ostnik ow — pisze A. Ł. W assoje­ w icz — odrzucając istnienie starożytności za jednym zamachem stara się przekreś­ lić trzy tysiąclecia w rozwoju św iatow ej cyw ilizacji” (s. 114). Kończąc artykuł au­ tor wyraża sw e obawy, że „fenomen P ostnik ow a” może pojaw ić się na nowo, zaś „źródła jego tkw ią w szkole średniej” (s. 124). Dział Kalen darz ju bileuszow ych dat przynosi stosow ne inform acje o uczonych przeszłości. W dziełach recenzyjnych za­ mieszczono siedem recenzji, w tym książki w łosk iej i zachodnioniem ieckiej. Dział

Zycie n aukow e przynosi inform acje o różnych konferencjach, m.in. o konferencji

historyków techniki (Drezno, luty 1983), na której z referatam i w ystąpili m iędzy innym i ze strony polskiej: doc. W. Banasiewicz, prof. E. O lszewski i prof. R. Sro­ czyński. Num er kończy w dziale Listy do redakcji tekst J. A. Kuroczkina: M a x ­

w e ll a kwaternio ny, który zainteresuje historyków fizyki.

Num er trzeci otwiera dział: W 150-lecie urodzin D. I. M endelejewa, w którym opublikowano interesujący artykuł M. A. Jeliaszew icza i T. S. Protki: D. 1. Men-

d eleje w a spektroskopia oraz krótkie doniesienie T. M. K lim ow icza i D. N. Trifo^

nowa: O pobycie D. I. M endelejewa w Symferopolu. Dział: Ogólne p roble m y roz­

woju nauki i techniki zaw iera artykuły: B. I. Kozłowa: Archim edes a geneza w i e ­ d zy techniczn ej oraz W. A. Sakuna: Ogólne p raw idłow ości a w spółczesny etap ro z­ w oju techniki rolniczej. P ierw szy z tych artykułów należałoby czytać w kontekś­

cie opublikowanych w numerze drugim tek stów A. A. Gursztejna, W. W. Ilina i A. Ł. W assojewicza. W dziale: X V II M iędzyn arodow y Kongre s Historii Nauki znajduje­ my w artościow y artykuł T. W. Andrianowa i A. I.. Rakitowa: Filozofia nauki i m e ­

todologia badań h istoryczn o-nau kow ych S. Toulmina. Jest to tekst typowo nauko-

znawczy — utrzym any w konw encji artykułów zam ieszczanych w „Zagadnieniach Naukoznaw stw a” — toteż może celow e byłoby jego opublikowanie w polskim przekładzie w e wspom nianym periodyku. W dziale Historiografia badań h isto ry cz­

no-n aukowych J. I. Sołow iew i Z. I. Szeptunowa w artykule: Historiografia prac z zakresu historii chemii, odzw ierciedlenie po d sta w o w y ch okresów rozw oju chemii} (koniec X V III w. — początek X X w.) om awiają spraw y interesujące profesjonal­

nych historyków chem ii. A rtykuł z pew nością w arto byłoby opublikować w ję­ zyku polskim lub też kiedyśgo skomentować, a to ze w zględu na pew ne polem icz­ ne jego w ątk i W dziale M iędzynarodowy Kongres Geologiczny w M oskwie

* Por. M. M. P o s t n i k o w : Wieliczajszaja m istofikacija w istorii? (w:) „Tiech­ nika i N auka” 1982 nr 7 s. 28—33.

7 Por. N. A. M o r o z o w: O tk row ien ije w grozie i burcie. Moskwa 1914; t e n ż e :

zam ieszczono artykuł W. W. Tichomirowa: Z d zie jó w m ię dzynarodow ych organizacji geologów. Dział 30-lecie pracy In sty tu tu Historii P rzyrodozna­ w s t w a i Techniki A N ZSRR zawiera artykuł dyrektora tej placówki S. R.

M ikulinskiego pt.: Zestaw ić to, co osiągnięte z tym , co tr zeba uczynić. Jest to tekst referatu w ygłoszonego 12 maja 1984 r. na specjalnym posiedzeniu w M oskwie z okazji 30-lecia w spom nianego Instytutu. Z pewnością zainteresuje kierownictw o polskiej analogicznej instytucji, a m ianow icie Instytutu H istorii Nauki, O światy i Techniki PAN. Dodam, że w ystąpienia poszczególnych dyskutantów na w spom nia­ nym posiedzeniu będą opublikowane w najbliższych num erach „Woprosow”. Dział

k w a n to w y c h „ciągłych” rozwiązań paradoksu Cibbsa oraz komunikaty: Nguen Zuy

kwantow ych „ciągłych” rozwiązań paradoksu Gibbsa oraz komunikaty: Nguen Zuy Kuna (Wietnam): O roli ekspery m en tu m yślow ego w rozw oju fizyki; W. A. Jesa- kowa: P ie rw szy zjazd geograficzny; Ł. I. Irżaka: O odkryciu zjaw iska Orbeliego-

-Ginecinskiego. Zwarty tem atycznie jest dział Materiały do biografii uczonych i inżynierów, reprezentowany przez artykuły D. Flam m a (Austria): Zycie Ludwiga Boltzmanna i jego miejsce w dziejach teorii kin etycznej oraz O dpow iedź L. Boltz- manna na ankietę o metodach pracy m a te m a ty k ó w , przedstawioną przez p eriodyk „Enseingent m a te m a tią u e” W latach 1902— 1904. Warto dodać, że L. Boltzmann

był jedynym z w ybitnych fizyków, którzy odpowiedzieli na tę ankietę. W św ietle opublikowa łych w artykule danych trudno zorientować się, ile pytań zawierała ankieta i jakie t ył y pytania, na które uczony nie odpowiedział (w artykule stw ier­ dza się tylko, że brak odpowiedzi na co najm niej dziew ięć pytań). W dziale: Z

d zie jó w o d k ry ć i w y n a la z k ó w znalazł się tylko jeden artykuł, a m ianow icie W. S.

W irginskiego: Czerepanowie — w y b itn i rzecznicy techniki maszynowej. (W 150-le-

cie wynalezienia pierw szego rosyjskiego parowozu). W dziale: W muzeach i archi­ wach zam ieszczono artykuł S. S. Ilizarowa: Z dośw iadczeń t w o r z e i ia Muzeum Hi­ storii Nauki i Techniki. P ojaw ił się też now y dział: Przeglądy, w którym zam iesz­

czono w ykazy P. W. Pilszczikow ej: Dyserta cje z zakresu historii przyrodozn aw stw a,

obronione w latach 1980— 1982 (w sumie 50 pozycji) i B. S. Kogana: D yserta cje z zakresu historii techniki, obronione w latach 1980— 1982 (w sum ie 29 pozycji). B yło­

by interesujące, gdyby Redakcja „Kwartalnika Historii Nauki i Tech lik i” zam ieś­ ciła podobne w ykazy polskich dysertacji z zakresu historii przyrodoznawstwa i techniki. D ział Kalendarz jubileuszowych dat przynosi inform acje o uczonych prze­ szłości. W działach recenzyjnych omówiono tym razem w yłącznie książki zagra­ niczne (4). Dział Zycie n aukow e przynosi inform acje o kilku konfere rcjach i sym ­ pozjach, w tym o sympozjum Rewolu cyjn e przem ia ny w nauce i technice w koń­

cu X I X w. — na początk u X X w. jako przesłanka rewolu cji n aukowo-te chnicznej

(Liblice w Czechosłowacji, październik 1933 r.) — między innym i z udziałem prof. E. O lszewskiego i dra H. Hollendra jako współautora jednego z referatów. Wresz­ cie w dziale Pamięci uczonych znajdujemy nekrolog poświęcony radzieckiemu hi­ storykowi chem ii S. A. Pogodinow i (1894— 1984). W sumie — w ocenie recenzenta — numer bardziej zwarty tem atycznie i bardziej interesujący aniżeli dwa poprzed-Num er czwarty otwiera już tradycyjnie w tym roczniku dzia: W 150-lecie urodzin D. I. Mendelejewa, zaw ierający artykuły: A. N. W jalcewa: Stosunek D. I. M endelejewa do w y j ą t k ó w od praw a okre sowego oraz A. N. Szamina: D. I. Men- d eleje w a zagadnienia biotechnologii. Tak w ięc Redakcja „Woprosow” bardzo po­

w ażnie uhonorowała 150-lecie urodzin w ybitnego chemika rosyjskiego. Czytelnicy, nie tylko przecież radzieccy, z niecierpliw ością oczekiwać będą na zbiorcze w yda­ nie opublikowanych jubileuszow ych artykułów , stanowiących — jak sądzę — do­ bry w skaźnik rangi dotychczasowych radzieckich dokonań w tym zakresie. W dzia­ le XV II M iędzyn arodow y Kongres Historii Nauki opublikowano artykuły: W. I.

K uzniecow a i W. N. Gutiny Now e odczytanie je d n e j ze stronic z d z ie jó w nauki (chodzi o L. Pasteura); I. N. Łosiew ej — Pojęcie „ w i e d z y ” w sta rogreckiej trady cji oraz I. T. Kasawina i W. P. Fiłatow a — Historia n au kow y ch tra d y cji w in te r p re ­

tacji P. Feyerabenda. Ostatni z w ym ienionych tek stów ma charakter naukoznaw -

czy, toteż zachęcam Redakcję „Zagadnień N aukoznaw stw a”, aby zdecydow ała się na opublikowanie jego polskiego przekładu obok sygnalizow anych w cześniej arty­ kułów. Dział N aukow e doniesienia przynosi kilka ciek aw ych prac: krótki szkic A. Ł. Jaszina: Idee Aleksandra Humboldta dotyczące z w ią z k ó w m ię d z y procesami

ziem skim i a kosm iczn ym i i rozw ój tych idei w pracach uczonych rosyjskich X X w.; obszerny artykuł S. R. M ikulinskiego: W 200-lecie urodzin J. D iadkow skiego

oraz teksty I. M. Zabielina: E stetyka przy ro d y w tw órczości Aleksandra H u m bold­

ta.: M. A. Jeliaszew icza i T. S. Protki: °r< yram Clausiusa a program M axw ella w dziedzin ie kin ety czne j teorii gazów; J. Ł. W ieli je we j i I. R. Selim chanowa: O pier; w s z y m p r a k ty c z n y m w y k o rzy sta n iu metalicznego an tym on u i J. Ł. N iem irowskiego: Petersburski m istrz książki G. N. Skamoni. Dział: W y b itn i radzieccy uczeni i i n ż y ­ n ierow ie zawiera dwa artykuły wspom nieniow e: K. W. Frołowa i A. A. Parcho-

mienki: Historia nauki i techniki w tw ó rc ze j spuściżnie akadem ika A. A. Błagon-

/ a w o w a oraz Ê. N. Mirzojana: Iwan Iw anowicz Schmalhausen. (W 100-lecie u ro ­ dzin). W dziale Materiały do biografii uczonych i in żyn ie rów zam ieszczono artykuł

Ł. W. A leksiejew a: Iw an Nik oła jewicz Gorożankin na u niw ersy te cie i w życiu. Dwa ostatnie tek sty zainteresują historyków biologii. Z kolei w dziale Z dziejów

o dkry ć i w y n a la zk ó w znajdujem y artykuły: W. W. Jerm ołowa: R o z w ó j p n e u m a ­ ty czn yc h konstrukcji budowlanych oraz J. A. Kobynianskiego: Henri Fabr — t w ó r ­ ca pierwszego na św iecie hydroplanu. W dziale Przeglądy znajdujem y artykuł L.

M. Kosariewej: P roblem w ięzi w zajem n yc h m ię d zy filozofią nauki o historią nau­

ki. (Przegląd literatu ry zagranicznej). Jest to w ielce ciekaw y tekst naukoznawczy,

chociaż jego tytuł nie w pełni odpowiada treści, albow iem w artykule uw zględnio­ no tylko piśm iennictwo zachodnie, głów nie anglo-am erykańskie ,z jednej strony, z drugiej zaś radziecką literaturę o charakterze kom entatorskim . Brak odniesień do literatury z innych obszarów, w szczególności z krajów socjalistycznych. Dział

K alen darz ju bileuszow ych dat przynosi, jak zw ykle, stosow ne inform acje o uczo­

nych przeszłości. W działach recenzyjnych zam ieszczono siedem recenzji, głów nie prac radzieckich, przy czym jedną z nich napisał autor z NRD, co może być jakąś zachętą dla polskich potencjalnych autorów. W dalszym ciągu brak w „Woprosach” recenzji książek polskich. W dziale -Przegląd periodyków zagranicznych M. A. N i- konowa pisze o periodyku „Revue d’histoire des scien ces”, nr 2—4 z 1983 r. Na koniec dział: Zycie naukowe inform uje o różnych posiedzeniach, sem inariach etc., które odbyły się w Związku Radzieckim. Szukałem w tych sprawozdaniach śladów udziału polskich historyków nauki i techniki. N iestety, n ie znalazłem , co pozwala mi sądzić, że polscy historycy nauki i techniki w tych spotkaniach po prostu nie uczestniczyli.

W ocenie ogólnej „Woprosow” z 1984 r. chciałbym zwrócić uw agę na dwa po­ zytyw ne zjawiska. Pierw sze — to opublikowanie kilku obszernych artykułów nau- koznawczych stanow iących pokłosie XVII M iędzynarodowego Kongresu Historii Nauki. Teksty te stanow ią odpowiedź autorów radzieckich na prace zrodzone na Zachodzie. Ich opublikowanie na łamach „W oprosow” spełnić może pożyteczną funkcję inform acyjną z jednej strony, z drugiej zaś zachęcić potencjalnych tw ór­ ców radzieckich do w ypracow ania w łasnych poglądów w poruszanych sprawach.

Drugie pozytyw ne zjawisko — to opublikowanie w każdym num erze bloku arty­ kułów pośw ięconych różnym aspektom twórczości D. I. M endelejewa. Teksty te prezentują w ysoki poziom m erytoryczny i metodologiczny. N iestety, recenzent od­ notow ał także negatyw ne zjaw isko, a m ianow icie dalszy spadek nakładu czasopis­ ma (np. nr 3 — 2018 egzem plarzy) oraz zm niejszenie się ilości recenzji.

Stefan Zamecki

(Warszawa)

„Studia i M ateriały z D ziejów Nauki P olsk iej”. Seria B. Historia nauk biolo­ gicznych i m edycznych. Zeszyt 31. Z dziejóio polskiej balneochemii farm aceutycz­

nej. PWN W arszawa 1984 128 ss.

Staraniem Instytutu Historii Nauki, Oświaty i Techniki PA N ukazał się ko­ lejny numer „Studiów i M ateriałów z D ziejów Nauki P olsk iej”. Seria B. Historia nauk biologicznych i m edycznych (zeszyt 31). Jest to niejako łabędzi śpiew tej se­ rii, gdyż, jak w ynika z notatki redakcyjnej na końcu numeru, kontynuacja studiów i m ateriałów odbywać się będzie w e wspólnej sekcji II nauk przyrodniczych i technicznych. Ograniczy to i tak skąpe m ożliwości publikowania prac z dziedziny historii m edycyny i farm acji. A zawartość recenzowanego numeru przekonuje jesz­ cze raz, że w iele jeszcze można znaleźć nieznanych, a ciekaw ych m ateriałów z tej dziedziny.

Całość numeru, poświęcona historii polskiej balneologii, a zw łaszcza balneo­ chem ii, w nosi do tego zagadnienia w iele now ych elem entów. Artykuł Haliny Ko- w alenko Erazm Sixtu s — P ie rw szy balneochemik polski (1570— 1635), to zupełnie nowe spojrzenie na tę ciekawą, a mało w historii m edycyny polskiej znaną postać. A utorka polem izuje z tym i autorami, którzy Sixtusa uważają za profesora Akade­ mii Zamojskiej i w oparciu o dotychczasowe badania podkreśla jego mało dostrze­ ganą obecność w gronie profesorów Wydziału Lekarskiego Akadem ii Krakowskiej. W ślad za Zembrzuskim uważa, że nie ma żadnych przekonyw ających dowodów źródłowych, że kiedykolw iek S ixtu s był pofesorem w Zamościu, a w szystko prze­ m awia za tym, że jako lekarza lw ow skiego łączyły go jedynie ze środow iskiem za­ m ojskim w ięzy tow arzyskie i naukowe. Natom iast, w pozostającym poza, środo­ w iskiem uniw ersyteckim kręgu lw ow skich uczonych, zajm ował pozycję przodują­ cą z racji sw ych wszechstronnych zainteresowań, licznych św iatow ych kontaktów, działalności społecznej (jako rajca miejski) i bogatego księgozbioru. Ale najistot­ niejsze' są słowa Autorki odnoszące się do dzieła S ixtusa O cieplicach... Porównu­ jąc je z dziełem Oczki, słusznie uznaje w yższość pracy Sixtu sa tak z punktu w i­ dzenia' znajomości problemu, jak i nowoczesności przeprowadzonych obserwacji. W odróżnieniu od Oczki, który dzieło sw oje napisał na w yraźne polecenie Stefana B a­ torego, Sixtus był autentycznie zainteresow any w łaściw ościam i leczniczym i wód. Autorka ,jako pierwsza z historyków zajmujących się tym zagadnieniem, zwraca uwagę, że stw orzył on pierwsze w Polsce laboratorium do badania wód m ineral­ nych. Stąd w jego dziele obszerny rozdział poświęcony metodom tych badań, zna­ nym i stosow anym już w Europie, lecz w Polsce zastosow anym przezeń po raz pierwszy. W grupie trzech pierwszych uczonych polskich, zajm ujących się w łaści­ wościam i leczniczym i wód (Oczko, J. I. Petrycy, Sixtus), ten ostatni był najbliższy naukowem u pojm owaniu lecznictw a balneologicznego i stał na poziomie równym najbardziej przodującym w tejr dziedzinie badaczom europejskim . Brak znajomości jego dzieła (większość piszących o nim autorów posługiwała się wiadom ościam i z drugiej ręki) i badań źródłpwych, dotyczących samej postaci, sprawił, że dotych­ czas nip znalazł on;rw historii m edycyny polskiej m iejsca, jakie mu przysługuje.