Katarzyna Wierzbicka
"Stanisław Przybyszewski w
literaturach słowiańskich"
Biuletyn Polonistyczny 21/4 (70), 52-56
1978
52
Dynaka je st pierw szą próbą prezen tacji polskiej "sa ty ry na dekadenta". Andrzej M a k o w i e c k i w re fe ra c ie "Legenda Przybyszew skiego w oczach potomnyoh" przedstaw ił obszerną typologię legendy lite ra ck ie j, w przypadku Przybyszew skiego rozpatrując przede wszystkim trzy aspek ty: b io g rafii, tw órczości i osobow ości. B io g rafia, kreowana na wzór dramatu, po roku 1901 stała się biografią k lęsk i; jej legenda realizu je się w postaci antylegendy. Na legendę tw órczości składa się ro la twór cy przełom u, przekonanie o w iększej w artości niemieckiej tw órcżości p i sa r z a , jego sw oisty winkęlriedyzm, w reszcie niespraw dzalna legenda o pian iście - odtwórcy Chopina. Legenda osobowości uwzględniała m .in. inteligencję, dynamizm, brak kontroli emocjonalnej, kabotyństwo, ekshibi cjonizm, satanizm . Ta też c z ę ść legendy n ajczę śc ie j podlegała rew izji. C harakterystyczne, że legendotwórcze były tylko niektóre elementy bio
g rafii i tw órczości Przybyszew skiego.
Zamknięcia konferencji dokonał Roman L o t h , zapowiadając ogło sze nie referatów w osobne^ k sięd ze.
Mgr Jan Zieliński
„STANISŁAW PRZYBYSZEWSKI W LITERATURACH SŁOWIAŃSKICH”
\
Dwukrotnie w ciągu ostatnich kilku m iesięcy tw órczość P rzybyszew skie go staw ała się przedmiotem obrad historyków literatu ry : po s e s ji Instytutu Badań L iterack ich , która odbyła się w listopadzie 1977 r . , w pięćd zie sięciolecie śm ierci p isa r z a , Komitet Słowianoznawstwa i Instytut Słowia- noznawstwa PAN zorganizowały w dniach 10-11 m aja 1978 r . , z okazji 110 rocznicy urodzin autora "D zieci szatan a" »konferencję na temat "Stan isław Przybyszew ski w literaturach słow iańskich". Wzięli w niej udział - obok uczonych z ZS RR, Czechosłow acji, Bułgarii i Jugosławii - badacze z o śro d ków akademickich W arszawy, Krakowa, Poznania i Łodzi. Obecny był
również na se sji niestrudzony badacz i popularyzator tw órczości Przyby szew skiego jp ro f. dr Stanisław H elsztyński.
tłuma-czyć może nasilenie zainteresow ania dziełem Przybyszew skiego. Czy jed nak je st wyjaśnieniem w ystarczającym ? Wszak zarówno jego tw órczość,
jak on sam, a właściwie jego legenda i zdumiewająca popularność, już dość dawno, zdawałoby się , zostały wielostronnie zbadane i jako niew ąt pliwe zjawisko kulturowe umieszczone w p rz e sz ło śc i, zatem dla w spół czesn o ści niejako zamknięte.
Tymczasem w swoim wystąpieniu wstępnym na s e s ji, poświęconym aktualnemu stanowi badań nad tw órczością Przybyszew skiego zarówno w P o lsc e , jak i w krajach Europy i Ameryki, Stanisław H elsztyński wymie nił niemałą liczbę ostatnio wydanych lub dopiero przygotowywanych mono g rafii i opracowań poświęconych autorowi "Ś n ie g u "; wspomniał też o p la nowanych edycjach jego dzieł. Zjawisko to w iązać można na pewno z in tensyfikacją badań nad okresem Młodej Polski i - ogólniej - modernizmem. N iezależnie od tego jednak w spółcześni p isa r z e , teoretycy i badacze kul tury zw racają uwagę na zgodność różnorodnych form m anifestacji tzw. "świadom ości n ie sz c z ę śliw e j", n a ra sta ją c e j zw łaszcza wśród młodzieży zachodniej, zbuntowanej wobec św iata kultury burżuazyjnej, z formami m anifestacji kawiarnianej bohemy z końca ubiegłego stu lecia, co również może mieć związek ze wzrostem zainteresow ania "przybyszęw szczyzną".
Doc. dr hab. Halina J a n a s z e k - l v a n i ć k o v a zainaugurowała se sję referatem "Słow ianie w św iecie antynorm Stanisław a P rzybyszew skiego", w którym przedstaw iła m .in . tezę c konieczności nowego odczytania dzieł polskiego "satan isty " z perspektywy doświadczeń współczesnego nam św ia ta. Wystąpienie to - zw łaszcza we fragmentach, w których autorka szuka ła podobieństw między modernistycznym buntem zrodzonym z negacji kultury schyłku wieku u Przybyszew skiego a formami i teoretycznymi podstawami protestu u współczesnych "młodych gniewnych" - wywołało żywą dysk usję: polemicznie wypowiadali się m .in . p rof. p rof. Atanas Natew i Penjo Ru- sew z B ułgarii oraz p ro f. dr M arian Jakóbiec.
Nie wyrokując na tym m iejscu, czy rzeczyw iście można mówić o pew nym "re n e sa n sie " badań nad tw órczością Przybyszew skiego, a je śli tak, to jakie mogłyby być jego przyczyny, stw ierdzić wypadnie, że zarówno wspomniana tu s e s ja 1BL - a więc polonistyczna, jak omawiana konferen c ja Instytutu Słowianoznawstwa - a więc slaw istyczna, staw iały sobie za
-cel rew aloryzację ocen: p ierw sza w stosunku do samej tw órczości P r z y byszew skiego, druga - co do przyczyn rozległej re ce p cji polskiego p is a r z a na terenie Słow iańszczyzny i je j ro li w rozwoju kulturalnym narodów
słow iańskich.
Szeroko sformułowany temat obrad spowodował, że referaty podejmo wały bardzo zróżnicowane problemy - od najogólniejszych, dotyczących przebiegu re cep cji tw órczości i myśli Przybyszew skiego w poszczególnych k rajach , aż po drobiazgowe analizy oddziaływania jego dzieł na konkret nych autorów, konfrontacje postaw światopoglądowych i artystycznych Przybyszew skiego - z jednej, i przedstaw icieli modernizmu innych krajów słow iańskich - z drugiej strony, analizy przekładów itp.
Do pierw szej grupy, poza wspomnianym już referatem Jl. Janaszek- -lvan ićkovej, zaliczyć wypadnie (w kolejności w ygłaszania) re fe ra ty : p rof. d ra K arela K r e j f i e g o (& R S ): "C zescy p rzy jaciele S .
Przyby-V
szew sk iego", d ra Jo sefa H v i 5 5 a ( C S P S ) : "Poetyka moderny słow ackiej w świetle poglądów estetycznych S . P rzybyszew skiego", p ro f. dr Heleny C y b i e n k o ( Z S R R ) : "R ecep cja tw órczości S . Przybyszew skiego w Ro s ji " , d ra Wiktora C h o r i e w a ( Z S R R ) : " S . Przybyszew ski w świetle krytyki ro sy jsk ie j i ra d z ie c k ie j", p ro f. d ra Penjo R u s e w a (B u łg a ria ): "Dramaty S . Przybyszew skiego na scenach b u łgarsk ich ", p ro f. d ra Atana- sa N a t e w a (B u łg a ria ): "Aktualne problemy minionej sław y, czyli o tym, jak w B ułgarii czytano Przybyszew skiego na równi z T ołstojem ", dra Bogdana K r u p s k i e g o : " S . P rzybyszew ski a moderna b u łg arsk a", dr Katarzyny W i e r z b i c k i e j : "O stereotypach odbioru S . P rzybyszew skie go w B u łg a rii", p ro f. dr Nevenki K o ś u t i ć - B r o z o v i ć (Ju gosław ia): " S . Przybyszew ski a moderna chorw acka", doc. d ra R afała L e s z c z y ń
-V
s k i e g o : " S . Przybyszew ski a Ł u ży ce", dr Katariny S a l a m u n - B i e - d r z y c k i e j : " S . Przybyszew ski a Słow eńcy". Jak wynika już tylko z przytoczonych tytułów, w wyróżnionej grupie przew ażały wypowiedzi r e la cjonujące przebieg re c e p c ji, chronologię i drogi przenikania utworów P rz y byszew skiego oraz etapy słabn ięcia i wzmagańia się zainteresow ań jegd dziełem i legendą, przy czym niejednokrotnie ujawniano fakty nowe, korzy
stając z nie wydanych dotąd materiałów archiwalnych (np. p ro f. Cybienko). R eferaty osadzały recep cję Przybyszew skiego głównie w tych ramach c z a
-55
sowych i w kontekście tych zjaw isk, które w poszczególnych krajach zło żyły się na tzw. "bunt m odernistyczny", podejmowały zatem problem "k a rie ry " polskiego autora przede wszystkim w środowiskach elit twórczych. Z tego typu u jęcia wyłamywało się niewielu referentów , głównie c i, któ rzy podjęli próbę w yjaśnienia tzw. "sze ro k ie j popularności" Przybyszew skiego wśród czytelników "niewyrobionych" (Natew, W ierzbicka) .
Drugą grupę referatów stanowiły, jak powiedziano w yżej, wypowie dzi podejmujące zagadnienia szczegółow e: d ra hab. Zdzisław a N i e d z i e l i : "^N aga d u sz a « S . Przybyszew skiego a »go ty ck a d u sz a« J. K a ra sk a ", dr Ludwiki J a z u k i e w i c z - O s e łk o w s k i e j : " » B ie s y « F . D ostojew skie go, S . Przybyszew skiego i M. Kom ornickiej", mgr Hanny G a l s k i e j : "T e a tr S . Przybyszew skiego jako pierw szy etap reform atorskiej d ziałal n ości teatralnej Meyerholda - T eatr Poszukiw ań", dr Elżbiety W i ś n i e w
s k i e j : " S . Przybyszew ski w korespondencji W. Stefan yk a", d ra Wło dzim ierza S t o c h e l a : " J. Kupała a S . P rzybyszew ski", dr Jadwigi
S t a d n i k i e w i c z - K e r e p : "M atoś - Jelovśek - Donaldini. Ogniwa kon taktowe S . Przybyszew skiego w C h orw acji", mgr M ałgorzaty G ł o w a c k i e j "A . Matoś - S . P rzybyszew ski. Modele postaw artystycznych". Z r e fe r a tów tych wysnuć można wniosek, że Przybyszew ski wywierał niewątpliwy wpływ na środow iska twórcze narodów słow iańskich, i to zarówno w tych wypadkach, gdy autorzy akceptowali jego system poglądów (np. K arasek czy Donaldini) - wtedy można mówić o swego rodzaju postawie kontynua- cyjnej, jak też w ów czas, gdy reprezentow ali stanow iska inne, n ieraz c a ł kowicie odmienne (np. Matoś lub Kupała) - wówczas wpływ ów w yrażał się w utworach bądź przem yśleniach teoretycznych polemicznych w sto sunku do P rzybyszew skiego. Wszędzie więc tam, gdzie d otarł, spełniał P rzybyszew ski-"w prost" czy przez negację - funkcje in sp irato rsk ie.
Obrady zamknął re fe ra t mgra Józefa D y n a k a : " S . Przybyszew ski w świetle legendy i satyry p o lsk ie j", analizujący p ro ces "powstawania polskiego życiorysu P rzybyszew skiego", tj. zjaw isko, świadome z re sz tą , wpisywania biografii p isa r z a p rzez niego i jego popularyzatorów w kraju w żywe, aktualne, mogące skutecznie oddziaływać stereotypy, składające się na pojęcie polskiego charakteru narodowego. Tak zatem zagadnienia związane z przyjęciem p isa r z a w ojczyźnie (jak wiadomo, mit działał tu
56
równie silnie jak samo p isarstw o) uzupełniły niejako obraz jego recep cji na o b szarze Słow iańszczyzny.
S e s ja ukazała więc szeroki w achlarz problemów i różne przy tym w poszczególnych referatach założenia m etodologiczne. Uogólnienia i dy rektywy formułowane w wielu wystąpieniach mogą, jak się wydaje, stano wić cenr.j wkłs«’ w teorię badań kom paratystycznych. Na uwagę zasługuje pod tym względem m .in . wypowiedź A. Natewa, a zw łaszcza jego re fle k
sje na temat hipotetyzmu w wyjaśnianiu zjaw isk literack ich , m ające wiele punktów stycznych z koncepcjami sformułowanymi p rzez naukę polską w
stosunku do metodologicznych problemów in terp retacji humanistycznej (Je rz y K m ita).
Czy obrady przyniosły odpowiedź na pytania zawarte implicite w samym temacie konferencji, które można by sformułować n astęp u jąco : 1) jakie były przyczyny istn ien ia lub braku popularności Przybyszew skiego w ró ż nych k rajach słow iańskich? 2) czy, a je ś li tak, to jaką funkcję spełniały jego dzieła i poglądy w p rocesach literackich i - ogólniej - kulturowych poszczególnych narodów słow iańskich?
Byłoby oczyw iście rz e c z ą niesłuszną oczekiwać ostatecznego ro z strz y g n ięcia tych kwestii od s e s ji m ającej, jak to stw ierdził w swym wystąpieniu otwierającym p ro f. d r Witold H e n s e l : "ch arak ter roboczy i kam eralny". Jednakże pewne wnioski natńry ogólnej z obrad na pewno wynikły, i to w dużym stopniu dzięki temu, że na s e s ji podjęto po ra z pierw szy chyba próbę zbadania zagadnienia oddziaływania p is a r z a na ob szarze całej S ło w iańszczyzny.
Czy powiodła się próba spojrzen ia z nowej perspektywy badawczej na sukcesy zagraniczne P rzybyszew skiego? Na pewno nie wszystkim referen tom. Jedno wszelako można stw ierdzić z całą odpow iedzialnością: fakty,
że na przełomie XIX i XX wieku tw órczość polskiego "satan isty " i legen d a, jaką był otoczony, znalazły szeroki oddźwięk w w iększości krajów
słowiańskich oraz że był to n ajbardziej znany p isa rz polskiego moderni zmu i jeden z bardziej znanych przedstaw icieli modernizmu europejskiego,
zostały poddane wnikliwej i w szechstronnej an alizie.
