Niepewność, ryzyko i preferencja czasu w planach oszczędnościowych gospodarstw domowych

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr. 800. Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie. 2009. Dariusz Fatuła Katedra Analizy Rynku i Badań Marketingowych. Niepewność, ryzyko i preferencja czasu w planach oszczędnościowych gospodarstw domowych 1. Wprowadzenie Planowanie finansów gospodarstwa domowego w dłuższym okresie ma miejsce dopiero po przekroczeniu dochodów pozwalających na zaspokojenie podstawowych potrzeb bieżących. Brak jakichkolwiek nadwyżek finansowych ogranicza planowanie do wyboru spośród dóbr konsumpcyjnych w okresach osiągania dochodu. Nadwyżki finansowe niewydatkowane w okresach otrzymywania dochodów stanowią oszczędności. Początkowo nadwyżki takie są to tzw. oszczędności buforowe, zabezpieczające przed zdarzeniami losowymi. Redukują one najczęściej niepewność przyszłości, bez sprecyzowania konkretnego celu ich przeznaczenia. Niepewność i ryzyko w języku potocznym posiadają zbliżone znaczenia. Oba pojęcia dotyczą zdarzeń i sytuacji mogących wystąpić w przyszłości. Niepewność bliższa jest sytuacji, kiedy podejmujący decyzję nie zna prawdopodobieństwa zajścia poszczególnych sytuacji lub nawet nie wie, jakie sytuacje mogą zajść. Ryzyko bliższe jest sytuacji, kiedy decydent wie, „co ryzykuje”, i często może powiedzieć, czego się spodziewa (co jest bardziej prawdopodobne) lub czego chce uniknąć. Podejmujący ryzyko w powszechnym rozumieniu ma nadzieję na zajście odpowiedniej sytuacji (ryzykuję, ale mam nadzieję, że się powiedzie), wyróżniając ją w ten sposób spośród innych. Oszczędzanie redukuje w pewnym stopniu „niepewność jutra” – przyszłości, narażając jednak rezygnujących z bieżącej konsumpcji na ryzyko utraty środków, zmniejszenia ich wartości czy nieosiągnięcia oczekiwanego ich przyrostu. Oszczędzający, oczekując pewnej zmiany w przyszłości, wykazują określoną stopę preferencji czasu, która w uproszczeniu.

(2) 70. Dariusz Fatuła. mówi, ile oczekują w przyszłości w zamian za obecną wartość. W finansach ryzyko związane bywa z prawdopodobieństwem zajścia określonych sytuacji lub odchyleniem standardowym stóp zysku z okresów przeszłych. Dla gospodarstw domowych, operujących na rynku finansowym, sytuacje przyszłe dotyczą nie tylko zmian stóp zysku, ale także zmiany czy utraty dochodów (spłata kredytów), nieprzewidzianych sytuacji losowych, pojawienia się nowych produktów (likwidacja lokat), braku zdolności obsługi nowoczesnych urządzeń (bankomaty, komputery). Czynniki makroekonomiczne, na które gospodarstwo domowe nie ma wpływu, łączą się z czynnikami mikroekonomicznymi i specyficznymi dla danego gospodarstwa, na które ono może mieć częściowy lub pełny wpływ. Decydując się na ograniczenie bieżącej konsumpcji, członkowie gospodarstwa domowego, za pomocą uproszczonych sposobów kalkulowania (heurystyk), starają się zrównoważyć ryzyko związane z samym aktem oszczędzania i produktami finansowymi, z korzyściami płynącymi z użytkowania tych produktów (np. karty płatnicze) i przyszłymi wpływami z zainwestowanych oszczędności (produkty lokowania kapitału). Celem artykułu jest zakreślenie postrzegania kategorii niepewności, ryzyka i preferencji czasu przez gospodarstwa domowe w procesie oszczędzania. W artykule kategorie te zawężone zostały do wewnętrznej sytuacji gospodarstwa domowego, bez rozważania makroekonomicznego ryzyka towarzyszącego produktom, z których gospodarstwa te mogą korzystać na rynku finansowym1. 2. Rodzaje ryzyka w planach oszczędnościowych gospodarstw domowych Ogólnie ludzie charakteryzują się awersją do ryzyka, co ma pewien związek z kształtem krzywej użyteczności, w niektórych jednak sytuacjach je preferują. Z teorii perspektywy wynika, że ludzie wykazują podwyższoną skłonność do ryzyka w przypadku niskich prawdopodobieństw wysokich zysków oraz średnich i wysokich prawdopodobieństw dużych strat2. Podobnie zwiększoną skłonność do ryzyka daje się zaobserwować w sytuacji tzw. utopionych kosztów3. Innym. 1 Wpływ czynników makroekonomicznych na rodzaje ryzyka szerzej rozważa D. Romer, Makroekonomia dla zaawansowanych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. 2 D. Kahneman, A. Tversky, Prospect Theory: An Analysis of Decision under Risk, „Econometrica” 1979, nr 47, s. 263–291. Własne badania autora w tym zakresie zostały przedstawione w: D. Fatuła, Zachowania na rynku finansowym w świetle teorii perspektyw, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 739, Kraków 2007. 3 Choice, Values, and Frames, red. D. Kahneman, A. Tversky, Russel Sage Foundation, Cambridge University Press 2000..

(3) Niepewność, ryzyko i preferencja czasu.... 71. czynnikiem sprzyjającym podejmowaniu ryzyka jest też bardzo dobra lub bardzo zła (krytyczna) sytuacja finansowa4. Ryzyko może być różnie postrzegane w zależności od kontekstu, w jakim występuje, i poziomu wpływu na nie przez podmiot podejmujący decyzję. Należy wyróżnić dwa rodzaje ryzyka w tym względzie. Pierwsze to ryzyko losowe, całkowicie od człowieka niezależne, na którego redukcję nie mamy żadnego wpływu. Drugie to ryzyko, na które częściowo można wpływać swoimi zachowaniami – ryzyko sprawności. Nie zawsze można zakwalifikować ryzyko do wspomnianych dwóch kategorii. Wydaje się jednak, że często jest to możliwe i brane pod uwagę w ludzkich decyzjach5. Przykładowo planując podróż, człowiek uświadamia sobie ryzyko niesprzyjającej pogody (losowe), na co nie ma żadnego wpływu. W ogólnym ryzyku podróży istnieje też inne ryzyko, np. awarii samochodu, którym się podróżuje. Tu jednak można dostrzec własny wpływ. Jeśli będzie się dbać o samochód, dokona jego przeglądu przed wyjazdem, zminimalizuje się to ryzyko. Ryzyko niesprzyjającej pogody można zmniejszyć, planując podróż (np. wakacje) w inne rejony świata, gdzie występuje łagodniejszy klimat. Świadomość wpływu na to ryzyko sprawia, że inaczej jest ono postrzegane. Na rynku finansowym odpowiednikiem postrzegania ryzyka losowego jest ryzyko rynku, a odpowiednikiem ryzyka sprawności – ryzyko specyficzne, które można eliminować poprzez umiejętną dywersyfikację portfela papierów wartościowych. Jego redukcja zależy zatem od szeroko pojętej sprawności (umiejętności, wiedzy) i gotowości poniesienia kosztów (analizy finansowe, dbałość o sprzęt, wyższe ceny usług). Wydaje się, że ludzie w każdym przypadku kontaktu z ryzykiem doszukują się elementów ryzyka sprawności. W jakim stopniu są gotowi więcej zapłacić za zmianę ryzyka losowego na ryzyko sprawności, zależy zapewne od wielu czynników, w tym cech psychologicznych decydenta. Przykładowo zamiana ryzyka losowego niesprzyjającej pogody na ryzyko sprawności może odbyć się poprzez wybór kraju, części świata, w której pogoda z większym prawdopodobieństwem będzie sprzyjająca. Na rynku finansowym powierza się środki specjalistom, funduszom inwestycyjnym, które redukują ryzyko specyficzne. Sam wybór funduszu także daje silne poczucie wpływu na ryzyko inwestycji. Z drugiej strony straty poniesione w wyniku ryzyka losowego są mniej bolesne niż straty wynikłe z ryzyka sprawności. Przykładowo inwestor mniej boleśnie odczuje spadek wartości swojego portfela inwestycyjnego, jeżeli spadek obejmuje cały rynek, np. Szerzej na temat efektów psychologicznych w podejmowaniu decyzji na rynku finansowym pisze A. Cieślak, Behawioralna ekonomia finansowa, modyfikacja paradygmatów funkcjonujących w nowoczesnej teorii finansów, Materiały i Studia NBP, Zeszyt nr 165, NBP, Warszawa 2003. 5 D. Prelec, G. Loewenstein, Decision Making over Time and under Uncertainty: A Common Approach, „Management Science” 1991, nr 37. 4.

(4) 72. Dariusz Fatuła. w czasie dekoniunktury (bessy) giełdowej. Jeśli jednak indeksy giełdowe rosną, a ceny wybranych przez inwestora spółek spadają, strata będzie postrzegana jako możliwa do uniknięcia, a tym samym bardziej bolesna. Na rynku finansowym niedoświadczeni inwestorzy lub ci, którzy nie mają odpowiedniej wiedzy, przygotowania i czasu, wolą powierzyć zarządzanie swoimi pieniędzmi specjalistom, np. lokując w jednostki funduszy inwestycyjnych. Jednak i tu pozostaje pewien wpływ na ryzyko w postaci wyboru rodzaju funduszu – od najbezpieczniejszych po najbardziej ryzykowne. Gdyby fundusze całkiem swobodnie (w znaczeniu braku możliwości wyboru danego poziomu ryzyka przez inwestora) inwestowały na rynkach finansowych, zapewne mniej ludzi kupowałoby jednostki uczestnictwa i za mniejsze kwoty. Wybór poziomu ryzyka w funduszu daje więc w pewnym sensie poczucie zamiany ryzyka losowego na ryzyko sprawności. Preferowanie zamiany ryzyka losowego na ryzyko sprawności zachodzi tylko wówczas, gdy jednostka ma przeświadczenie, że posiada możliwości (wiedzę, doświadczenie, środki finansowe), których wykorzystanie skutkuje zmniejszeniem ryzyka. Brak takich możliwości powoduje preferencję ryzyka losowego. Powracając do przykładu funduszy inwestycyjnych, można zauważyć, że wybór rodzaju funduszu (do czego nie jest potrzebna specjalistyczna wiedza, a jedynie ogólne zrozumienie polityki inwestycyjnej danego typu funduszy), daje poczucie kontroli ryzyka. Wybór papierów wartościowych, w które inwestuje fundusz, wymaga już specjalistycznej wiedzy, a zatem uświadomienie sobie braku jej posiadania powoduje, że jednostka woli w tym wypadku ryzyko losowe (przejawiające się brakiem wpływu na to, w co inwestuje wybrany fundusz). Jeśli ryzyko sprzyja aspiracjom, jest psychologicznie minimalizowane w stosunku do tego niesprzyjającego (dostrzega się wtedy liczne przeszkody). W działaniach ryzykownych sprzyjających aspiracjom pomija się często ważne przeszkody zwiększające ryzyko niepowodzenia. Siła nacisku na zaspokajanie aspiracji związana jest z typem osobowości. W psychologii istnieje bardzo wiele różnorodnych typologii osobowości. Z punktu widzenia powyższych zagadnień zwraca uwagę prosty podział osobowości zorientowanych na sukces i unikanie porażki. Ludzie o pierwszym typie osobowości wybierają warianty o średnim poziomie ryzyka, o drugim – albo alternatywy skrajnie ostrożne, albo skrajnie ryzykowne, ale tylko wówczas, jeśli porażka nie jest interpretowana jako brak umiejętności lub kompetencji. Istnieje bowiem tendencja do obciążania własnym niepowodzeniem czynników zewnętrznych, natomiast niepowodzenie innych osób częściej przypisywane jest czynnikom związanym z daną osobą (kompetencje, wykształcenie itp.). Ludzie wykazują inny stosunek do ryzyka w przypadku zarówno działań koniecznych (tj. niezbędnych do przetrwania organizmu), jak i działań dobro-.

(5) Niepewność, ryzyko i preferencja czasu.... 73. wolnych. Jeśli idzie o działania konieczne, człowiek przeważnie minimalizuje ryzyko, jeśli jednak sytuacja wydaje się bez wyjścia (lub straty poniesione bez podjęcia ryzyka zagrażają życiu lub zdrowiu), zazwyczaj gotowy jest podjąć nawet wielkie ryzyko, by uniknąć takich strat. W wypadku działań dobrowolnych ludzie znacznie częściej podejmują wysokie ryzyko (szybka jazda samochodem, wspinaczka wysokogórska). W tym aspekcie gospodarstwa domowe unikają ryzyka, jeśli oszczędności gromadzone są na nieprzewidziane wydatki, co ma znamiona działań koniecznych do przetrwania. Poszukiwanie ryzyka występuje częściej w przypadku oszczędności, których zmniejszenie lub utrata nie ugodzi w podstawowe funkcje gospodarstwa domowego. 3. Uwarunkowania planów oszczędzania gospodarstw domowych Planowanie finansów gospodarstwa domowego w dłuższym okresie ma miejsce dopiero po przekroczeniu dochodów pozwalających na zaspokojenie podstawowych potrzeb bieżących. Jak już wspomniano, początkowo nadwyżka dochodów nad wydatkami redukuje najczęściej niepewność przyszłości, stanowiąc tzw. oszczędności buforowe, zabezpieczające przed zdarzeniami losowymi. Powtarzające się okresowo nadwyżki dochodu nad wydatkami, wskutek pewnej bezwładności nawyków i przyzwyczajenia do określonego koszyka dóbr i usług (co można umownie nazwać odwrotnym efektem rygla), mogą stanowić oszczędności bez konkretnego celu ich przeznaczenia. W kolejnym etapie może nastąpić sprecyzowanie pojedynczego lub kilku celów oszczędzania. Cele oszczędzania i inwestowania można pod względem rodzaju dóbr podzielić na trzy grupy: 1) cele podstawowe, takie jak mieszkanie, wyposażenie, podstawowe artykuły gospodarstwa domowego, 2) cele luksusowe, takie jak dom, samochód, wakacje, inne dobra luksusowe, 3) cele wyższej użyteczności, takie jak edukacja dzieci, emerytura, hobby, spadek, pomoc innym. W zależności od zamożności społeczeństwa i poszczególnych jednostek cele luksusowe mogą być postrzegane jako podstawowe, i odwrotnie. Przykładowo samochód dla bezrobotnego mieszkańca małego miasta może wydawać się celem luksusowym, a dla mieszkańca Warszawy o dochodach znacznie powyżej średniej krajowej będzie to cel oszczędzania o charakterze podstawowym. Planowanie oszczędności, oprócz efektywnego ich wykorzystania, może zapobiec także utracie płynności przez gospodarstwo domowe. Obok wielkości dochodów istotne znaczenie ma tu także termin ich osiągania i regulowania płatności. Utrata płynności wynikać może z jednej lub kilku poniższych przyczyn:.

(6) 74. Dariusz Fatuła. – obciążenia z tytułu regulowania zobowiązań przekraczają różnicę pomiędzy dochodami a kosztami utrzymania, – terminy regulowania zobowiązań wyprzedzają terminy otrzymywania dochodów, – utrata źródeł dochodu lub zmniejszenie jego wysokości, – wzrost kosztów utrzymania, – zmiana terminów płatności zobowiązań, otrzymywania dochodów lub ponoszenia innych kosztów, – konieczność zaciągnięcia nowych nieprzewidywanych wcześniej zobowiązań lub zmiana warunków zaciągniętych wcześniej zobowiązań (np. wzrostu kursu waluty kredytu). Utrata płynności może grozić poważnymi konsekwencjami dla rodziny. Pożyczkodawca, najczęściej bank, w przypadku zaprzestania regulowania okresowych płatności może zażądać zwrotu całości kwoty lub (i) odebrać przedmiot zastawu. W Stanach Zjednoczonych funkcjonuje prawnie unormowana procedura upadłości finansowej gospodarstwa domowego. Polega ona na częściowym umorzeniu długu, rozłożeniu go na mniejsze raty i przesunięciu spłat w czasie. W Polsce odnotowuje się brak osobnych unormowań prawnych tego typu. Indywidualne przypadki zależą więc od ugody pomiędzy bankiem a konsumentem lub od procedury w ramach rozstrzygnięć kodeksu cywilnego. Pod względem bezpieczeństwa finansowego rodziny odpowiednie byłoby zgromadzenie aktywów finansowych (płynnych), odpowiadających 3–6-miesięcznym kosztom (wraz z okresowymi zobowiązaniami) funkcjonowania gospodarstwa domowego. Aktywa takie chronią przed utratą płynności z powodów opisanych powyżej oraz dają minimalny okres pozwalający na znalezienie nowego źródła dochodu, ograniczenie kosztów funkcjonowania, sprzedaży mniej płynnych aktywów finansowych, wynegocjowania dogodniejszych warunków regulowania zobowiązań itp. Zakładając, że powtarzająca się nadwyżka dochodów nad podstawowymi wydatkami pozwala sprecyzować gospodarstwu domowemu konkretny cel, np. zakup mebli, powstaje konieczność podjęcia decyzji, czy zakup ten przyspieszyć, korzystając z kredytu, czy opóźnić, aż do zgromadzenia pełnej kwoty oszczędności. Jeśli odkładane środki pozwalają na zrealizowanie jednego i drugiego wariantu, ważne znaczenia w podjęciu decyzji będzie miała stopa preferencji czasu. Wysoka stopa preferencji czasu dla przyspieszenia użytkowania dóbr (tabela 1), zwiększająca skłonność do zaciągania kredytów, wynikać może ze znacznego wzrostu użyteczności osiągniętego dzięki temu zakupowi. Zakup mebli w przypadku ich braku (co nie pozwala odpowiednio wykorzystywać funkcji mieszkania) daje większy wzrost użyteczności niż ten sam zakup polegający na wymianie starszych mebli na nowsze. Stopa preferencji czasu dla przyspieszenia użytkowania dóbr będzie więc większa w pierwszym przypadku..

(7) Niepewność, ryzyko i preferencja czasu.... 75. W wypadku zakupu pierwszych mebli na kredyt istnieje też mniejsze prawdopodobieństwo nieosiągnięcia tego dobra, np. wskutek utraty oszczędności, zmiany ceny, asortymentu i innych czynników. Niebagatelne znaczenie może mieć tu także tzw. związanie uprzedzające, polegające na narzuceniu sobie przymusu oszczędzania poprzez konieczność spłaty rat kredytowych. Tak więc zakup mebli w sytuacji ich braku, z tego punktu widzenia, zwiększa presję na zaciągnięcie kredytu, a wymiana posiadanych mebli zwiększa presję na oszczędzanie. Tabela 1. Zestawienie czynników towarzyszących ogólnym celom oszczędzania Cele oszczędzania. Przewaga występującego ryzyka (niepewności) w planach oszczędnościowych. Stopa preferencji czasu. Skłonność Skłonność do do zaciągania oszczędzania kredytów. Przezornościowe. niepewność. nieokreślona. niska. wysoka. Dobra podstawowe. ryzyko dotyczące sytuacji gospodarstwa domowego. wysoka. wysoka. niska. Dobra luksusowe. ryzyko dotyczące sytuacji gospodarstwa domowego i instrumentów lokowania oszczędności. średnia. średnia. średnia. Dobra wyższej użyteczności. ryzyko instrumentów lokowania oszczędności. niska. niska. wysoka. Źródło: opracowanie własne.. Zaliczenie przez gospodarstwo domowe określonych dóbr i usług do wymienionych grup może silnie zależeć od uwarunkowań kulturowo-społecznych. Presja na posiadanie wybranych dóbr zwiększa stopę preferencji czasu – gotowość do ich wcześniejszego nabycia nawet większym kosztem kredytu zamiast oszczędności. Wraz ze zwiększeniem liczby celów oszczędzania i wzrostem oszczędzanych kwot coraz większą rolę zaczyna odgrywać kwestia określenia długości lokat oraz ich dywersyfikacji. Oszczędności przeznaczone na cele w nieodległej przyszłości powinny być lokowane w instrumentach o niskim ryzyku. W sytuacji jednak braku dostatecznej wiedzy gospodarstwa domowe przechowują je w postaci gotówki lub jako środki na nieoprocentownych kontach bieżących. W przypadku większych środków lokowanych na dłuższe okresy dużego znaczenia nabiera dobór produktów lokowania kapitału. Tu jednak ważne jest także określenie, w odniesieniu do jakiej części środków może wystąpić konieczność wcześniejszego wykorzystania (wskutek nieokreślonych bliżej zdarzeń losowych, co można podciągnąć pod kategorię niepewności), a dla jakiej da się już określić konkretne cele czy zdarzenia z określonym prawdopodobieństwem. Łączy się tu.

(8) 76. Dariusz Fatuła. więc ryzyko wystąpienia określonych sytuacji, w jakich może znaleźć się gospodarstwo domowe, z ryzykiem instrumentów finansowych, w których lokuje ono swoje oszczędności. Ogólnie powinna wystąpić tu odwrotna zależność: im wyższe ryzyko wystąpienia danej sytuacji gospodarstwa domowego, tym niższym ryzykiem powinien charakteryzować się instrument finansowy, w którym gospodarstwo domowe lokuje środki na ten cel. Ryzyko wystąpienia pewnych sytuacji związane jest z wiekiem członków gospodarstw domowego, czy ogólnie z etapem życia. Przykładowo odsetek środków odkładanych na emeryturę, a lokowanych w instrumenty o dużym ryzyku (głównie akcje) powinna określać tzw. reguła 90 minus liczba lat. Tak więc w wieku 30 lat ok. 60% (90 – 30 lat) środków przeznaczonych na emeryturę należałoby ulokować w akcjach, a 40% – w instrumentach o mniejszym ryzyku (np. obligacjach Skarbu Państwa). W wieku 50 lat proporcje te ulegają odwróceniu. 4. Preferencja czasu w planach oszczędnościowych gospodarstw domowych Ludzie wybierają pewne wartości ze względu na ich użyteczność. Przyspieszenie lub opóźnienie dysponowania określonym dobrem zmienia jego użyteczność, niezależnie od zmiany jego wartości wyrażonej w pieniądzu, pod wpływem czynników ekonomicznych (np. inflacji). Stopa preferencji czasu określa cenę, jaką jednostka jest w stanie zapłacić za przyspieszenie użytkowania danego dobra (np. poprzez zaciągnięcie kredytu), lub korzyść, jakiej żąda za opóźnienie w użytkowaniu danego dobra (odsetki od oszczędności). Pomimo że wyniki wielu badań6 wskazują na różną stopę preferencji czasu w odniesieniu do różnych dóbr, to pieniądze pozostają uniwersalną jednostką, którą każdy może odnieść do dowolnego, pożądanego przez siebie zestawu dóbr, zwiększającego postrzeganą użyteczność. Posiadanie przez jednostkę określonej stopy preferencji czasu wpływa na jej skłonność do oszczędzania, inwestowania i zaciągania kredytów (tabela 2). Niska stopa preferencji czasu dla przyspieszenia użytkowania dóbr skutkować może niechęcią do zaciągania kredytów. Wysoka stopa preferencji czasu oznacza akceptację wysokiej ceny (płaconych odsetek od kredytu), co ma związek z wyższą skłonnością do zaciągania kredytów. Z kolei niska stopa preferencji czasu dla 6 G.B. Chapman, A.S. Elstein, Valuing the Future: Temporal Discounting of Health and Money, „Medical Decision Making” 1995, vol. 15, nr 4; J. Hausman, Individual Discount Rates and the Purchase and Utilization of Energy-using Durables, „Bell Journal of Economics” 1979, vol. 10, nr 1; D. Gately, Individual Discount Rates and the Purchase and Utilization of Energy-using Durables: Comment, „Bell Journal of Economics” 1980, nr 11; H. Ruderman, M.D. Levine, J.E. Mcmahon, The Behavior of the Market for Energy Efficiency in Residential Appliances Including Heating and Cooling Equipment, „Energy Journal” 1987, vol. 8, nr 1..

(9) Niepewność, ryzyko i preferencja czasu.... 77. opóźnienia użytkowania dóbr może stanowić o wysokiej skłonności do oszczędzania, a wysoka stopa preferencji w tym zakresie oznacza wyższą skłonność do inwestowania, a niższą do mniej zyskownego oszczędzania – żądanie wysokich zysków za odroczenie w dostępie do dóbr lub kapitału. Tabela 2. Stopa preferencji czasu a skłonność do oszczędzania i zaciągania kredytów Rodzaj wskaźnika. Stopa preferencji czasu dla opóźnienia użytkowania dóbr (odsetki od oszczędności). Stopa preferencji czasu dla przyspieszenia użytkowania dóbr (odsetki od kredytów). niska. wysoka. Niska. wysoka skłonność do oszczędzania i niska do zaciągania kredytów. niska skłonność do oszczędzania i niska do zaciągania kredytów. Wysoka. wysoka skłonność do oszczę- niska skłonność do oszczędzania i wysoka do zaciągania dzania i wysoka do zaciągania kredytów kredytów. Źródło: opracowanie własne.. Powstaje pytanie, jakiej nagrody oczekują gospodarstwa domowe za opóźnienie w użytkowaniu dóbr (np. odsetki w oszczędzaniu) i jaką karę akceptują za przyspieszenie użytkowania dóbr (odsetki od kredytów). Od czego zależą te oczekiwania i czy są zgodne z warunkami panującymi na rynku finansowym. W 2006 r. wśród studentów Akademii Ekonomicznej w Krakowie przeprowadzono badania7 dotyczące określenia stopy preferencji czasu dla zysków i strat. Studenci podawali najmniejszą kwotę, jaką zaakceptowaliby przy odroczeniu o określony czas potencjalnie wygranej na loterii sumy. Dla strat podawali największą kwotę, jaką godziliby się zapłacić przy odroczeniu kary-mandatu o ten sam okres. Zdefiniowano trzy kwoty8: małą (10 zł), średnią (1000 zł) i dużą (100 000 zł), oraz trzy okresy: krótki (miesiąc), średni (rok), długi (10 lat). Łącznie w badaniach tych wzięło udział 300 studentów. Wszyscy respondenci byli w wieku 20–22 lata, studiowali na 3. roku studiów dziennych na kierunku zarządzanie i marketing. Mimo licznych wad takiej próby można wskazać pewne zalety, wynikające z celu badania. Wszyscy badani byli w podobnym wieku, mieli podobną wiedzę dotyczącą ekonomii i finansów. Mimo przewagi realizmu eksperymentalnego nad realizmem życiowym w takich badaniach, respondenci mieli (m.in. dzięki zagadnieniom bieżąco omawianym w ramach przedmiotu „Zachowania gospodarstw domowych na rynku finansowym”) możliwość odniesienia Szerzej zostały one opisane w projekcie badawczym nr 1 H02C 072 26; D. Fatuła, Przemiany w zachowaniach gospodarstw domowych na rynku finansowym, maszynopis, Kraków 2007. 8 Wybór takich kwot i okresów uzasadniono w przywoływanych badaniach. 7.

(10) 78. Dariusz Fatuła. podejmowanych w ankiecie wyborów do rzeczywistych warunków i decyzji na rynku finansowym. Wspomniane badania autora wskazują, że im niższa jest kwota, bez względu na okres, tym wyższa żądana stopa dyskonta, równocześnie im dłuższy jest okres, tym wyższa stopa dyskonta dla całego przedziału czasu, ale niższa stopa w skali jednostkowego okresu, przy zastosowaniu powszechnie przyjętej funkcji wykładniczej. Stopy dyskonta są wyraźnie niższe dla strat niż zysków (tabele 3 i 4). Także wariancja wskazań jest wyraźnie niższa dla strat niż zysków. Potwierdziły się więc opisane w literaturze9 anomalie, wskazujące na pewien brak racjonalności oczekiwań w stosunku do zasad funkcjonowania rynku finansowego. Przykładowo rynek finansowy oferuje wyższe stopy procentowe dla większych wartości niż dla mniejszych10. Respondenci natomiast w celu rezygnacji z mniejszych kwot oczekują proporcjonalnie większego zadośćuczynienia (wyższe stopy dyskonta w tabelach 3 i 4) niż przy rezygnacji z większych kwot. Na podstawie wyników wspomnianych badań nie da się określić, jak stopa preferencji czasu poszczególnych członków gospodarstwa domowego wpływa na wypadkową stopę preferencji czasu dla wspólnych planów oszczędnościowych. Można jednak założyć, że większość celów oszczędzania (takich jak zakup domu lub mieszkania, jego remont, spędzanie wolnego czasu, zakup samochodu, wyposażenia mieszkania, zabezpieczenie przed niekorzystnymi wypadkami losowymi itp.) dotyczy gospodarstwa domowego jako całości. Zdarza się, że celem oszczędzania jest np. hobby tylko jednego członka rodziny, ale nawet wówczas proces oszczędzania i ograniczania bieżącej konsumpcji wpływa na wszystkich członków rodziny. Jeśli więc decydent bierze to pod uwagę, to pomimo że wszystkie decyzje o oszczędzaniu na ten cel podejmuje samodzielnie, można założyć, iż ma to związek z gospodarstwem domowym, a nie pojedynczą osobą. Nie zmienia to znaczenia nawet w przypadku jednoosobowych gospodarstw domowych, w których oszczędzanie i inwestowanie także związane jest z szeroko rozumianym prowadzeniem gospodarstwa domowego. Wobec powyższego, stopa preferencji czasu powinna być określona poprzez użyteczność dóbr i usług, które stanowią wspólne cele oszczędzania. Pilność zaspokojenia potrzeb poprzez pożądane dobra, ich użyteczność oraz możliwość substytucji (np. podróże autobusem zamiast własnym samochodem) wyznaczają stopę preferencji czasu i wpływają na plany oszczędnościowe gospodarstwa domowego. Z przytoczonych wcześniej badań wynika, że konsumenci za spadek użyteczności wynikający z opóźnienia w użytkowaniu dóbr żądają znacznie więcej, niż wynoszą bieżące stawki ryn9 R. Wahlund, J. Gunnarsson, Mental Discounting and Financial Strategies, „Journal of Economic Psychology” 1996, nr 17. 10 Wyższe oprocentowanie lokat o znacznej wartości w stosunku do niewielkich kwot jest regułą na rynku finansowym..

(11) Niepewność, ryzyko i preferencja czasu.... 79. Tabela 3. Wybrane wyniki badań dla opóźnienia w czasie zysków 10 zł. 1000 zł. 100 000 zł. średnia żądanej kwoty w zł. stopa dyskonta w skali rokua. średnia żądanej kwoty w zł. stopa dyskonta w skali rokub. średnia żądanej kwoty w zł. 1 miesiąc. 19,29. 2 657. 1 222. 10,12. 113 963. 3,8. 1 rok. 90,90. 8,09. 2 680. 1,68. 186 757. 0,87. 10 lat. 2 531. 0,74. 41 788. 0,45. 1 293 768. 0,29. Okres opóźnienia. stopa dyskonta w skali rokuc. stopa dyskonta w skali roku dla średniej wskazań liczona była według następującego wzoru dla: kwoty 10 zł = 19,29 zł / (1+2657)^(1/12) = 90,90 zł / (1+8,09)^1 = 2531 zł / (1+0,74)^10; b stopa dyskonta w skali roku dla średniej wskazań dla kwoty 1000 zł = 1222 zł / (1+10,12)^(1/12) = 2680 zł / (1+1,68)^1 = 41 788 zł / (1+0,45)^10; c stopa dyskonta w skali roku dla średniej wskazań dla kwoty 100 000 zł = 113 963 zł / (1+3,8)^(1/12) = 186 757 zł / (1+0,87)^1 = 1 293 768 zł / (1+0,29)^10 a. Źródło: opracowanie własne.. Tabela 4. Wybrane wyniki badań dla opóźnienia w czasie strat 10 zł Okres opóźnienia 1 miesiąc. 1000 zł. 100 000 zł. średnia akceptowanej kwoty w zł. stopa dyskonta w skali roku. średnia akceptowanej kwoty w zł. stopa dyskonta w skali roku. średnia akceptowanej kwoty w zł. stopa dyskonta w skali roku. 13,46. 34,5. 1 052. 0,84. 103 682. 0,53. 1 rok. 22. 1,2. 1 161. 0,16. 108 342. 0,083. 10 lat. 67. 0,21. 1 556. 0,0452. 124 754. 0,022. Źródło: opracowanie własne.. kowe stóp procentowych na lokalnym rynku finansowym. Przykładowo za opóźnienie w użytkowaniu dóbr o wartości kilkudziesięciu tysięcy zł w okresie kilku lat konsumenci żądają od 30% do 90% wartości takiego dobra. Stawki rynkowe rekompensują więc konieczność zapłacenia wyższych kwot za wcześniejsze użytkowanie dobra (kilku- lub kilkunastoprocentowe oprocentowanie kredytu). Dla konkretnej jednostki wynik takiego porównania zależeć będzie w dużej mierze od stopy preferencji czasu, jaką akceptuje dany konsument, oraz od nachylenia jego krzywej użyteczności. Zakup na kredyt jednych dóbr, a oszczędzanie na inne może być częścią planu oszczędnościowego gospodarstwa domowego, który świadomie lub podświadomie (najczęściej działanie takie ma postać prostej heurystyki – uproszczonych sposobów rozumowania i podejmowania decyzji, które eliminują wysokie koszty dokładnych analiz) uwzględnia preferencję.

(12) 80. Dariusz Fatuła. czasu w odniesieniu do poszczególnych dóbr. Jeśli istnieje pewność lub wysokie prawdopodobieństwo, że dane dobro odpowiednio zaspokoi potrzeby (wysoka użyteczność) i jest wysoce pożądanym zakupem (wysoka stopa preferencji czasu – zastąpienie lub opóźnienie w zakupie tego dobra wymaga droższych substytutów lub wyższej rekompensaty), to gospodarstwo domowe zdecyduje raczej o przyspieszeniu jego zakupu niż opóźnieniu. Działanie takie ogranicza niepewność lub ryzyko nieotrzymania takiego dobra wskutek czynników niezależnych od gospodarstwa domowego. 5. Wnioski Wyniki opisywanych badań oraz przeprowadzone rozważania teoretyczne wskazują, że decyzje gospodarstw domowych dotyczące ich planów oszczędnościowych mogą być uwarunkowane przez specyficznie postrzegane niepewność, ryzyko i preferencję czasu. Umiejętność odróżnienia niepewności od ryzyka oraz określenia przybliżonych prawdopodobieństw wystąpienia różnych sytuacji może pozwolić gospodarstwom domowym na uniknięcie sytuacji utraty płynności. Z kolei uświadomienie sobie istoty preferencji czasu daje możliwość decydentowi finansowemu w gospodarstwie domowym na określenie, jakie koszty jest on w stanie ponosić za przyspieszenie użytkowania dóbr (odsetki od kredytów) lub jakich korzyści może oczekiwać za odroczenie zakupu pożądanych dóbr (odsetki z oszczędzania). Z punktu widzenia decydentów instytucji oferujących detaliczne usługi finansowe przydatna może okazać się informacja o sposobie postrzegania ryzyka i przybliżonej wartości stopy preferencji czasu ujawnianej przez gospodarstwa domowe. Wiedza ta może ułatwić odpowiednie kształtowanie oferty produktów finansowych w stosunku do wybranych segmentów gospodarstw domowych. W tym aspekcie ważna jest umiejętność oddzielenia ryzyka zdarzeń, jakie mogą wystąpić w czasie oszczędzania i zaciągania kredytów przez gospodarstwo domowe, od ryzyka produktów lokowania kapitału. Pomimo odmienności charakteru tych dwu rodzajów ryzyka, ważne jest ich wspólne uwzględnienie w hierarchii celów oszczędzania, inwestowania i zaciągania kredytów przez gospodarstwo domowe. Literatura Antonides G., Raaij W.F. van, Zachowanie konsumenta. Podręcznik akademicki, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003. Chapman G.B., Elstein A.S., Valuing the Future: Temporal Discounting of Health and Money, „Medical Decision Making” 1995, vol. 15, nr 4..

(13) Niepewność, ryzyko i preferencja czasu.... 81. Choice, Values, and Frames, red. D. Kahneman, A. Tversky, Russel Sage Foundation, Cambridge University Press, 2000. Cieślak A., Behawioralna ekonomia finansowa, modyfikacja paradygmatów funkcjonujących w nowoczesnej teorii finansów, Materiały i Studia NBP, z. 165, Warszawa 2003. Fatuła D., Przemiany w zachowaniach gospodarstw domowych na rynku finansowy, Projekt badawczy nr 1 H02C 072 26, maszynopis, Kraków 2007. Fatuła D., Zachowania na rynku finansowym w świetle teorii perspektyw, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 739, Kraków 2007. Gately D., Individual Discount Rates and the Purchase and Utilization of Energy-using Durables: Comment, „Bell Journal of Economics” 1980, nr 11. Hausman J., Individual Discount Rates and the Purchase and Utilization of Energy-using Durables, „Bell Journal of Economics” 1979, vol. 10, nr 1. Kahneman D., Tversky A., Prospect Theory: An Analysis of Decision under Risk, „Econometrica” 1979, nr 47. Lindgvist A., A Note on the Determinants of Household Saving Behavior, „Journal of Economic Psychology” 1981, nr 1. Lindgvist A., The Saving Behavior of Households, Doctoral dissertation, The Stockholm School of Economics, Stockholm 1981. Prelec D., Loewenstein G., Decision Making over Time and under Uncertainty: A Common Approach, „Management Science” 1991, nr 37. Romer D., Makroekonomia dla zaawansowanych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000. Ruderman H., Levine M.D., Mcmahon J.E., The Behavior of the Market for Energy Efficiency in Residential Appliances Including Heating and Cooling Equipment, „Energy Journal” 1987, vol. 8, nr 1. Wahlund R., Gunnarsson J., Mental Discounting and Financial Strategies, „Journal of Economic Psychology” 1996, vol. 17. Uncertainty, Risk and Time Preference in Household Savings Plans In this article, the author discusses the perception of uncertainty and risk by households in the context of their savings strategy. She attempts to classify risk and uncertainty according to the household’s financial situation, its impact on risk, the types of financial instruments used for savings, and the planning time-frame. The author presents individuals’ future choices as a factor governing time preferences. The author relates this issue to the propensity to save and propensity to draw credit as well as to the possible causes of loss of financial liquidity by the household. She identifies the most important aspects of risk in such situations, which should be taken into account in households’ savings plans..

(14)