Analiza anatomiczno-antropologiczna kości człowieka neolitycznego z Poniatówki - Biblioteka UMCS

(1)

fl N N R LE S

U N I V E R S I T A Tl S MARIAE CURIE SKŁODOWSKA LUBLIN — POLONIA

VOL. IV, 27. SECTIO D 19 4 9

Z Zakładu Antropologii Wydziału Lekarskiego Akademii Medycznej w Lublinie Kierownik : Zast. Prof. Dr med.. Mgr fil. Tadeusz Dzierżykraj Rogalski

Tadeusz DZIERŻYKRAJ ROGALSKI

Analiza anatomiczno - antropologiczna kości człowieka neolitycznego z Poniatówki

Anatemo - anthropological analysis of the bones of a neolithic man from Poniatówka

Opis znaleziska*)

W roku 1934 w Kolonii Poniatówka znajdującej się 20 km na po

łudnie od Chełma (woj. lubelskie) został odkryty neolityczny grób skrzynkowy.

Kolonia Poniatówka jest osadą, która powstała po pierwszej wojnie światowej w związku z parcelacją majątku Wojsławice. Leży ona wzdłuż suchego wąwozu biegnącego z zachodu na wschód. Grób, który był całkowicie ukryty pod ziemią znaleziono przypadkowo, podczas orki jesiennej, w pobliżu kulminacji wzniesienia opadającego w kierunku wąwozu, na polu Józefy Kiełbasa. — Został on wówczas częściowo od

kopany, a znajdujący się wewnątrz szkielet i naczynia wydobyto, co przy

czyniło się do ich znacznego uszkodzenia.

Dzięki zainteresowaniu się znaleziskiem miejscowego nauczyciel

stwa w osobach T. Dąbrowskiego, K. Janczykowskiego i Zacharjasiewicza, zwrócono się do Zakładu Archeologii Przed-

*) Opracowane przeze mnie w Zakładzie Antropologii Wydziału Lekarskiego Akademii Medycznejw Lublinie szczątki człowieka z Poniatówki zostały w 1948 r.dostar

czone do Zakładu Antropologii Wydziału Matematyczno-Przyrodniczego Uniwersytetu M. C. S. i powierzone mi przez ówczesnego Kierownika tego Zakładu Prof Dr-а Jana Mydlarskiego, za co składam Mu serdeczne podziękowanie.

(2)

444 Г. Dzierźykraj Rogalski (124)

historycznej Uniwersytetu Warszawskiego, skąd wydelegowano na miejsce asystentkę Dr Zofię Podkowińską, która opracowała znalezisko pod względem prehistorycznym.*)

Fot. nr 1. Grób skrzynkowy z Poniatówki (wg. Z. Podko wińskiep.

Phot. 1. Box-grave from Poniatówka (after Z. Podkowińską).

Rys. nr 1. Plan grobu (wg. Z. Podkowińskiej).

Fig. 1. Plan of the grave (after Z. Podkowińską).

*) Dane dotyczące samego grobu zostały zaczerpnięte z pracy Z. Podko

wińskiej — p.t. Grób skrzynkowy neolityczny w Poniatówce, pow. chełmski — (Rocznik Muzeum Archeologicznego T. N.W. „Swiatowit“, t. XVI,Warszawa, 1936), oraz ustnych informacji dostarczonych przez K. Janczykowskiego.

(3)

(125) _Analiza _kości_człowieka _z Poniatówki 445

Odsłonięta skrzynia grobowa (fot. nr 1) składała się z siedmiu płyt kamiennych, wpuszczonych wraz z głazami stanowiącymi jej pokrywę, w marglisty grunt zbocza.

Była ona zbudowana bardzo starannie z czterech płyt piaskowca sarmackiego i trzech narzutowych głazów granitowych. Szpary grobu uszczelniono gliną i ociosanymi klinami z miejscowego margla kre

dowego (rys. nr 1).

W grobie tym, (którego oś podłużna miała kierunek północ — południe), leżał szkielet ludzki, najprawdopodobniej w pozycji skurczonej, z głową zwróconą ku północy. Obok głowy na płaskim żarnie stała niewielka zdobiona czarka, zaś w marglu stanowiącym dno grobu znale

ziono siekierkę kamienną. Prócz tego w nogach szkieletu stały dwa naczynia, z których ocalały jedynie małe fragmenty. Poza tym miały tam znajdować się bliżej nieokreślone zęby zwierzęce.

Podkowińska określa to znalezisko jako grób megalityczny, odpowiadający młodszym grobom skrzynkowym, należącym do kultury amfor kulistych (neolit). — Na podstawie inwentarza grobu stwierdzą ona, iż grób z Poniatówki ujawnia ścisłą łączność z grupą grobów mega

litycznych północno zachodniej Polski, a jednocześnie z grobami skrzyn

kowymi Podola i Wołynia, co świadczy o tym, iż województwo lubelskie przedstawiało teren krzyżowania się różnych wpływów kulturowych.

Grób ten umieszczony w całości w muzeum w Chełmie został za

grabiony i wywieziony w okresie okupacji przez Niemców. Część inwen

tarza, między innymi i nieopracowany dotąd szkielet ocalał dzięki ukryciu go przez K. Janczykowskiego, nauczyciela z Chełma.

Szkielet ten składa się z czterdziestu fragmentów i kości, oznaczonych przeze mnie numerami od 1 do 40. Są one w znacznym stopniu sfo- sylizowane, t. j. przepojone solami wapiennymi znajdującymi się w tam

tejszej glebie. Sole te osadzały się w kościach w ciągu tysiącleci, co z jednej strony przyczyniło się do ich utrwalenia, z drugiej — znie

kształciło częściowo powierzchnię niektórych części i wpłynęło na znaczną zmianę ich wagi w kierunku jej zwiększenia,

Ze względu na dość wyjątkową budowę kośćca osobnika znalezio

nego w grobie, pomiary dotyczące go zestawiłem z obszernym materiałem porównawczym.

KOŚCIEC

Kości głowy

Z kości głowy zachowała się tylko lewa część kaloty (dachu czaszki), złożona z lewej kości ciemieniowej, ułamka prawej kości ciemieniowej, kości czołowej i połączona z kalotą lewa kość skroniowa, uszkodzona

(4)

446 T. Dzierżykraj Rogalski (126)

w swych dolnych partiach, oraz luźne fragmenty prawej kości skroniowej, kawałek prawej kości ciemieniowej, mały fragment prawej kości szczęki górnej z wyrostkiem zębodołowym w którym tkwią trzy zęby, fragment szczęki dolnej wraz z kompletem zębów prawej strony i luźne dwa lewe zęby trzonowe.

Szczegółowa analiza tych kości przedstawia się następująco:

Kości ciemieniowe (ossa parietalia) (prawa — nr 1,2)

Jest to trójkątny kawałek kąta przedniego, czołowego (angulus frontalis), złączony za pomocą wyraźnych szwów z lewą kością ciemie

niową na przestrzeni ok. 2,5 cm i z kością czołową na przestrzeni ok. 6,5 cm (nr 1), oraz nie łączący się z nim luźny, obtłuczony ułamek środkowej części tej kości z fragmentem brzegu czołowego (margo frontalis), dość gładki po stronie zewnętrznej, z wyraźnymi na stronie wewnętrznej łękami mózgowymi (juga cerebralia) i wyciskami palcza- stymi (impressiones digitatae), oraz rowkami tętnicy oponowej środkowej (sulci pro arteria meningea media).

(lewa — nr 3)

Jest to prawie cała, dobrze zachowana kość, połączona za pomocą wyraźnego szwu wieńcowego (sutura coronaria) z kością czołową, szwu łuskowego (sutura squamosa) z lewą kością skroniową i szwu strzał

kowego (sutura sagittalis) z wyżej opisanym kawałkiem trójkąta czoło

wego prawej kości ciemieniowej. Dalszej części tej kości od strony brzegu strzałkowego (margo sagittalis) brak, i jest on uszkodzony, aż do brzegu potylicznego. Brzeg potyliczny (margo occipitalis) jest za

chowany, posiada wyraźne ząbkowanie i przechodzi brzegiem sutkowym w połączenie z lewą kością skroniową. Powierzchnia zewnętrzna tej kości jest złuszczona, tak że linie skroniowe (lineae temporales) nie są widoczne.

Guz ciemieniowy (tuber parietale) bardzo wyraźny.

Powierzchnia wewnętrzna, (podobnie jak fragment prawej), posiada wyraźne wgłębienia dla ziarn pajęczynówki (granulationes arachnoideae s. Pacchioni), oraz łęki mózgowe, wyciski palczaste jak i rowki tętnicze, przebiegające w sposób typowy i wyraźny na zachowanej wewnętrznej powierzchni kaloty.

Kość czołowa (os frontale) (nr 4)

Najciekawiej z zachowanych kości głowy przedstawia się kość czołowa (os frontale). Ona też przetrwała w najlepszym stanie.

Łuska tej kości (squama ossis frontalis) jest dość znacznie pochy

lona ku tyłowi, posiada powierzchnię zewnętrzną złuszczoną i zakończona

(5)

(127) ^Analiza^kości^człowieka^z ^Poniatówki 447

jest wyraźnym brzegiem wieńcowym (mar go coronarius), tworzącym z kośćmi ciemieniowymi szew wieńcowy. Na łusce widzimy dwa wy

bitnie zaznaczające się guzy czołowe (tubera frontalia). Poniżej guzów widać biegnące wzdłuż całej kości znaczne wklęśnięcie, t. zw. fossa su- pratoralis — Schwalbe, które jeszcze bardziej uwypukla wybitne łuki brwiowe (arcus superciliares).

Fot. nr 2. Ukształtowanie części nadoczodołowej kości czołowej u czaszki neolitycznej z Poniatówki*).

Phot. 2. Shape of the supraorbital portion of the frontal bone in a neolithic skull from Poniatówka.

Luki te są zaznaczone bardzo silnie i to nie tylko w częściach przyśrodkowych, lecz również i bocznych, a co ważniejsze, że nad nosem nie tworzą żadnego zaklęśnięcia, tylko w pars glabellaris opuszczają się nieco w dół, tworząc nieprzerwany wal. Moźnaby więc nazwać je zgru

bieniem albo wałem nadoczodołowym (torus supraorbitalis — Schwalbe).

Jedynie w miejscu wcięcia nadoczodołowego (incisura supraorbitalis) zgrubienie to jest nieznacznie zmniejszone płaskim rowkiem odcho

dzącym w kierunku skośno-bocznym.

*) Wszystkie zdjęciadoniniejszej pracyzostaływykonaneprzez inż. Stanisława Makowieckiego.

(6)

448 _T. Dzierżykraj Rogalski (128)

Natomiast zwykle zupełnie wysmukły i cienki wyrostek jarzmowy (processus zygomaticus') posiada tutaj kształt maczugowaty i stanowi zupełnie wyraźnie dalszy ciąg zgrubienia.

Tego rodzaju stosunki morfologiczne raczej rzadko występują u człowieka współczesnego, a są jak wiadomo cechą charakterystyczną dla człowieka neandertalskiego. Z tego też względu zdecydowałem się zestawić szczegółowe pomiary kości czołowej, z pomiarami podanymi przez K. Stołyhwę przy okazji opisu czaszki wczesnohistorycznej z Nowosiółki, która wykazuje podobne neandertaloidalne cechy.

Fot. nr 3. Wał nadoczodołowy u czaszki wczesnohistorycznej z Nowosiółki (wg. K. St oł y h w y).

Phot. 3, Supraorbital torus in an early — historic skull from Nowosiółka (after K. S to ły hwо).

I tak ciekawie przedstawia się zestawienie grubości łuków nad- oczodołowych podane przez K. Stołyhwę dla czaszek neandertalskich (materiały Schwalbego i Gorjanowic-Krambergera) i czaszki z Nowosiółki, oraz dla opisywanej czaszki z Poniatówki.

Fotografie nr 2 i 3 wykazują podobieństwo łuków brwiowych u obu czaszek.

(7)

(129) _Analiza_kości człowieka z Poniatówki 449

Fot. nr 4. Czaszka z Nowosiółki w norma lateralis (wg. K. Stołyh wy).

Phot. 4. Skull from Nowosiółka : norma lateralis (aft. K. Stołyhwo).

TABELA I.

Grubość łuków n a d o c z o d o ł o w y c h (wg. K. S t o ł y h w y).

The thickness of the superciliary arches (after K. Stołyhwo).

krawędź medialna medial margin

najcieńsze miejsce thinnest place

krawędź lateralna lateral margin Neandertalczyk (odlew gipsowy)

str. prawa ...- 20 mm 12 mm 12 mm str. lewa... 20 „ 13 ,. 13 „ Krapina ,.C” ... 13,8 „ 9,5 „ 12,1 „ Krapina „D” ... _11,3„ 9,3 „ 11,5 „ Nowosiółka (K. Stołyhwo)

str. prawa... 16 ,. 8 „ 9 „ str. lewa... 16 „ 7 „ 10 „ Poniató wka (T.Dzierżykraj Rogalski)

str. prawa ... 18 „ 7 „ 9 „ str. lewa ... :... 17 7 „ 8 „

9*

(8)

450 _T. Dzierżykraj Rogalski (130) Z Tabeli I widać, że czaszka z Poniatówki posiada grubość łuków brwiowych zbliżoną do czaszki Scyta z Nowosiółki, a więc i do czaszek neandertalskich.

Od maczugowatego wyrostka jarzmowego ciągną się w górę linie skroniowe oddzielające płaszczyznę skroniową (planum temporale).

Dla porównania zestawiłem również najmniejszą szerokość czoła {ft—ft) z pomiarami podanymi przez K. Stołyhwę. (Tab. 11).

T fl B E L fl 11.

Najmniejsza szerokość czoła {ft — ft) (wg. K. S t o ł y h w у).

Smallest frontal breadth {ft — ft), (aft. K. Stolyhwo).

Krapina ,,D” 110,4 mm

Spy 11... 109 Neandertal .... 107,5 „

Nowosiółka .... 104

Spy 1... 104 Krapina „C” . . 101 „

Cannstadt .... 96

Poniatówka . . . 102 mm

Pomiar ten dla czaszki z Poniatówki wynosi 102 mm, znajduje się więc w granicach zmienności człowieka neandertalskiego, w których znaj

duje się również czaszka z Nowosiółki.

Dalszą bardzo charakterystyczną cechą morfologiczną jest silne wcięcie pozaoczodołowe. Cecha ta występuje już u najstarszych znale

zisk i wg. L o t h a ma związek z istnieniem guzów ponadoczodołowych i funkcją źwaczy. Sam pomiar najmniejszej szerokości czoła (ft—ft) nie wyraża jej, gdyż wartość ta zależna jest od wielkości całej czaszki.

Ze względu na uszkodzenie kaloty, wcięcie pozaoczodołowe mogłem wyrazić jedynie wskaźnikiem szerokości czoła (Transwersaler Frontal- index -Martin).

[9] x ICO [9] = ft — ft — 102 mm

(M a r t i n j—: , . .

[10] [10] = co— co — 122 mm).

Wskaźnik ten wynosi dla naszego osobnika 83,61. Wartość jego dla człowieka neandertalskiego wg. Boul’a przedstawia się następująco:

Neandertal 87,7

Spy 1 91,2

Spy II 90,5

La Chapelle 89,3

(9)

(131) Analiza kości człowieka z Poniatówki 451

Dla człowieka współczesnego liczby są znacznie mniejsze:

ó Î

Szwajcarzy (Reicher) 78,3 76,9

Bawarczycy (Ried) 79,7 77,9

Indianie z Luizjany (Hrdlicka) 79,4 — Kałmucy - Torguci (Reicher) 77,3 79,2

Z tego widać, że wartość naszego wskaźnika zajmuje miejsce po

średnie między Neandertalczykiem, a człowiekiem współczesnym.

Niestety, ze względu na uszkodzenie opisywanej czaszki i brak punktów pomiarowych (opisthokranion, inion), nie mogłem porównać kątów czaszki z Poniatówki z innymi czaszkami i z Nowosiółką. Jedynie udało mi się obliczyć ciekawy wskaźnik wypukłości sklepienia kości czo

łowej Wskaźnik ten znany jest w dwóch wariantach:

a) cięciwa : nasion — bregma x 100 łuk : nasion — bregma

oraz b) cięciwa : glabella — bregma x 100 łuk : glabella — bregma

Ze względu na niemożność określenia punktu nasion na naszej czaszce obliczyłem wskaźnik „b”.

Jak podkreśla S t o ł y h w o jest on bardziej miarodajny aniżeli wskaźnik „a”, na którego wielkość wpływa znacznie, mniejsze lub większe wklęśnięcie nasady nosa —

i tak cięciwa glabella — bregma — 119 mm łuk glabella — bregma — 133 mm

zaś wskaźnik „b” wypukłości sklepienia kości czołowej wynosi dla na

szej czaszki 89,5.

Zestawienie tego wskaźnika wg. Stołyhwy przedstawia się na

stępująco. (Tab. 111).

TABELA III.

Wskaźnik „b” wypukłości sklepienia kości czołowej (wg. K. Stołyhwy).

„b” convexity index of the frontal voult (aft. K. S t o ł y h w о).

Spy—Neandertal . . Nowosiółką ....

Krapina...

Neandertal ....

93,8 - 89,4 92,8 90,3 89,4

Poniatówka . . . 89,5

(10)

452 T. Dzierżykraj Rogalski (132 Wartość tego wskaźnika dla czaszki z Poniatówki zbliża się naj

bardziej do czaszki z Neandertal.

Z innych pomiarów, na uwagę zasługuje cięciwa międzyoczodołowa {dakryon — dakryon). Jej wartość liczbowa w porównaniu wg. S t o- ł yhwy przedstawia się dość ciekawie (Tab. IV).

T fl B E L fl IV.

Cięciwa międzyoczodołowa {dakryon — dakryon) (wg. K. S tolyh wy).

Interorbital chord [dakryon — dakryon) (aft. K. S t o ł y h w o).

Spy I... ³² ^mm Brüx... 31 »»

Neandertal .... 30 »,

Nowosiółka .... 30 ,, Krapina „C” . . 29 »»

Ułamek Krapiny . . 28 »,

Cannstadt .... 26,2 »,

Gibraltar .... 30 »

Poniatówka . . 29 mm

Cl czaszki z Poniatówki cięciwa międzyoczodołowa wynosi 29 mm.

Mieści się więc w granicach zmienności dla czaszek neandertalskich, ale również jako wymiar bezwzględny nie posiada takiej wartości jak wskaźnik i jest związana z wielkością czaszki w ogóle.

Przypatrując się opisywanej kości czołowej od dołu (fot. nr 2) wi

dzimy obie części oczodołowe {partes orbitales), z których prawa uległa prawie całkowitemu zniszczeniu, lewa natomiast łącznie ze skrzydłem wielkim kości klinowej (os sphenoidale), tworzy górną pokrywę dość głębokiego oczodołu. Widać tam wyraźny dołek łzowy {fossa lacrimalis).

Sam brzeg nadoczodołowy (margo supraorbitalis) od dołu przedstawia się jako zgrubiała listwa, co wynika ze stosunków morfologicznych opi

sanych wyżej.

Ze względu na ukruszenie kości między obiema częściami oczodo

łowymi, widać wyraźnie wejście do zatok czołowych (sinus frontales) się

gających głęboko w obręb łuski kości czołowej.

Od strony wewnętrznej możemy zauważyć biegnący w linni środ

kowej bardzo wyraźny grzebień czołowy {crista frontalis'), zakończony

(11)

(133) Analira kości człowieka z Poniatówki 453

dziurą ślepą (foramen caecum). Ku górze, w kierunku łuski, grzebień przechodzi w niesymetrycznie ułożony dość płytki rowek strzałkowy (sulcus sagittalis).

Fot. nr 5. Czaszka z Poniatówki w norma frontalis.

Phot. 5. Skull from Poniatówka, norma frontalis.

Zarówno na łusce jak i na mózgowej stronie części oczodołowych widzimy bardzo wyraźne odciski powierzchni zakrętów i rowków mózgo

wych, oraz typowe rowki tętnicze.

Ogólnie należałoby stwierdzić na podstawie odcisków części móz

gowej, iż osobnik ten posiadał dość duży płat czołowy, o wyraźnych zwojach.

Okolica do której przylegał płat węchowy zachowała się w nieznacznej części, ale można wnioskować, iż tworzyła wyraźne zagłębienie.

Kości skroniowe (ossa temporaiia) (prawa — nr 5)

Obie kości skroniowe są uszkodzone, ale tak szczęśliwie, że jedna uzupełnia przynajmniej częściowo drugą. Z prawej kości zachowała się tylko dolna część bez łuski, z doskonale zachowanym wyrostkiem sutkowatym (processus mastoideus) i częścią kości skalistej (pars petrosa), fot. nr 6.

(12)

454 T. Dzierżykraj Rogalski (134) Wyrostek sutkowaty jest duży i masywny. Długość jego mierzona od linii poziomej poprowadzonej od dolnej krawędzi zewnętrznego otworu słuchowego, przy ustawieniu czaszki w płaszczyźnie oczno- usznej, wynosi 22 mm.

Fot. nr 6. Prawa kość skroniowa. Widoczny duży wyrostek sutkowaty (processus mastoideus)i zewnętrzny otwór słuchowy (porus acusticus externus)—

(nieco powiększone).

Phot. 6. The right temporal bone. Showing a big mastoid process and the porus acusticus externus — (slighty enlarged).

Weidenreich u czaszki z Ehringsdorf stwierdził długość tego wyrostka na 21 mm, a u trzech fragmentów z Krapiny — 17, 13 i 11 mm.

zaś dla ChapelIe-aux-Saints — 30 mm, przy tej samej technice pomiarowej.

Ta sama wielkość dla człowieka neandertalskiego z Ngandong mie

rzona przez W. St ę ś I i с к ą wynosi od 12 do 16 mm.

Cytowana wyżej wg. Weidenreicha długość wyrostka sutkowatego dla czaszki z Chapelle-aux-Saints mająca wynosić 30 mm, wg. moich pomiarów dokonanych na odlewie znajdującym się w Zakładzie Antro

pologii, przy tej samej technice, nie wynosi nawet 20 mm, (Zaznaczam, że pomiaru dokonałem na odlewie gipsowym).

Zresztą wg. E. Loth a duży wyrostek sutkowaty jest raczej cechą charakterystyczną dla człowieka współczesnego, gdyż Neandertalczyk

(13)

(135) Analiza kości człowieka z Poniatówki 455

i Anthropomorpha posiadają wyrostek sutkowaty znacznie mniejszy.

(Inaczej znów przedstawia się sprawa z całą częścią sutkową kości skroniowej, która u człowieka współczesnego jest mniejsza i nie sięga tak daleko do tyłu, co wiąże się z architektoniką i kierunkiem rozwo

jowym czaszki człowieka współczesnego).

Wielkość więc wyrostka sutkowatego, wynosząca u naszego osob

nika 22 mm nie jest jakąś cechą specjalnie charakterystyczną i związana jest raczej z dużymi wymiarami czaszki.

Natomiast cechą prymitywną jest znaczna szerokość jego pod

stawy, duże, rozwarte i głębokie wcięcie sutkowe {incisura mastoidea), służące do przyczepu mięśnia dwubrzuścowego (zn. biventer). Świadczy to o dużym polu przyczepu mięśni unoszących twarz ku górze, z któ

rych specjalne znaczenie posiada mięsień mostkowo-obojczykowo-sutkowy (m. sterno-cleidomastoideus).

Otwór słuchowy zewnętrzny (parus acustićus externus) jest duży, o zarysie dość okrągłym, co jest cechą zdecydowanie pierwotną.

Znajdujący się przed nim wyrostek jarzmowy (processus zygoma- ticus) zachował się tjlko w swej części zrośniętej z łuską. Jest on również masywny i łączy się z bardzo dużym i głębokim dołkiem sta

wowym żuchwy (fossa mandibular is), posiadającym duży, wałowaty guzek stawowy (tuberculum articulare), co przemawiałoby za nieco ograniczoną ruchomością żuchwy.

Od strony wewnętrznej czaszki zachował się kawałek części ska

listej z dużym otworem słuchowym wewnętrznym (parus acusticus internus).

(lewa — nr 6)

Składa się z dużej łuski (squama ), (co również wiąże się z wiel

kością całej czaszki).

Szew łuskowy (sutura squamosa) posiada przebieg linijny. Wewnętrzna strona łuski ma plastyczną rzeźbę, co pozwala z pewnym prawdopodo

bieństwem wnioskować, iż zakręty mózgowe, będące siedliskiem wrażeń słuchowych były dobrze wykształcone.

Kość klinowa (os sphenoidale) (nr 7)

Bezpośrednio z opisaną lewą kością skroniową łączy się kawałek skrzydła wielkiego kości klinowej (os sphenoidale).

Jest to fragment powierzchni skroniowej (facies temporalis) i po wierzchni oczodołowej (facies orbitalis) tej kości, zrośnięty ściśle z kością skroniową i nie przedstawiający niczego charakterystycznego.

Ciekawie natomiast przedstawia się okolica skroniowa opisywanej czaszki. Otóż normalnie skrzydło wielkie kości klinowej rozgranicza kość czołową od łuski kości skroniowej, tworząc szew klinowo-ciemieniowy

(14)

456 T. Dzierżykraj Rogalski (136)

(sutura spheno-parietalis), (tu znajduje się punkt pterion). Szew ten może posiadać różną długość. Jednakże, co podkreśla E L o t h, u niektórych małp, (szczególnie Człekokształtnych — Anthropomorpha), możemy za-

Fot nr 7. Czaszka z Poniatówki w norma lateralis.

Phot. 7. Skull from Poniatówka, norma lateralis.

obserwować, że łuska kości skroniowej styka się bezpośrednio z kością czołową. Podobne stosunki widzimy u człowieka z Rodezji i jest to nie

wątpliwie cecha pierwotna, u ludzi współcześnie żyjących występująca nader rzadko. Otóż szew ten u naszego osobnika jest zredukowany do długości 7 mm.

Z innych kości głowy pozostał tylko do opisu fragment szczęki górnej i, kawałek szczęki dolnej.

Szczęka górna (os maxillae superiorls)

(nr 8)

Jest to mały ułamek przyśrodkowej części prawego wyrostka zębo- dołowego (processus alveolaris) z tkwiącymi w nim trzema zębami, oraz jeden luźny ząb lewej kości szczęki górnej (fot. nr 9).

(15)

(137) Analiza kości człowieka z Poniatówki 457

Od tego ułamka odchodzi ku górze podstawa wyrostka czołowego szczęki (processus frontalis), będąca granicą dolnej krawędzi ostro odgra

niczonego otworu gruszkowatego (apertura piriformis narium).

Lęki zębodołowe (juga alveolaria) nie są zaznaczone na zachowa

nym kawałku, natomiast przegrody międzyzębodołowe (septa interalve- olaria) są wyraźne i dobrze wykształcone.

Część przechodząca w wyrostek podniebienny (processus palatinus) jest pofałdowana. Widoczny jest przekrój prawego kanału przysiecznego (canalis incisivus), wzdłuż którego przebiega krawędź ułamanej kości.

Szczęka dolna (os maxillae inferioris s. os mandibulae)

(nr 9)

Z żuchwy zachowała się prawa część trzonu z całym garniturem zębów tej strony i dwoma luźnymi trzonowcami strony przeciwnej (fot. nr 8).

Fot. nr 8. Prawa część żuchwy (mandibula) wraz z kompletem zębów.

Widaćdobrze zaznaczoną guzowatość bródkową (protuberantia mentalis)— (powiększone).

Phot. 8. The right portion of the mandible with full dentition. Note the well marked mental protuberance - (enlarged).

Trzon ten w okolicy otworu bródkowego (foramen mentale) jest ukruszony. Podobnie na wysokości ostatniego trzonowca ułamana jest część trzonu przechodząca w gałąź żuchwy (ramus mandibulae)

(16)

458 T. Dzierżykraj Rogalski (138) Na zachowanym fragmencie najbardziej rzucającym się w oczy szczegółem jest dobrze wykształcona guzowatość bródkowa (protube- rantia mentalis), co jest cechą progresywną. Po stronie wewnętrznej widzimy zaś czteroguzkowy wyraźny kolec bródkowy wewnętrzny {spina mentalis interna). Z guzków tych dwa górne służą do przyczepu mięśni bródkowo - językowych (mm. genioglossi), a dwa dolne dla mięśni bródkowo gnykowych (mm. geniohyoidei). Natomiast dołki mięśni dwu- brzuścowych (fossae digastricae) nie są wykształcone.

Podobnie jak na ułamku szczęki górnej, zębodoły nie zaznaczają się na powierzchni zewnętrznej lękami zębodolowymi.

Ogólnie — trzon żuchwy jest bardzo masywny i gruby, co widać z następujących pomiarów ujętych w zestawieniu porównawczym (Tab. V).

TABELA V.

Wysokość żuchwy w okolicy drugich zębów trzonowych (wg. K. Stołyhwy).

Mandibular height at the second molars (aft. K. S t o ł y h w o).

Krapina „H” .... . 34,3 — 33 mm Spy 1... 33 Krapina „J”... 33,2 „ Krapina „D”... 29 Nowosiółką... : 28 Krapina „G”... 27,5 „ Krapina „F”... 27,4 „ Krapina „B”... 25 Krapina „E”... 24,1 „ La Naulette... 23 Krapina „C”... 20

Poniatówka... 33 mm

Dla naszego osobnika wysokość żuchwy w okolicy 2-go zęba trzo

nowego wynosi 33 mm; jest to wartość znajdująca się w granicach licz

bowych charakterystycznych dla Neandertalczyka.

(17)

T fl B E L R VI.

Wysokość żuchwy w okolicy spojenia (symphysis) (wg. K. S t o ł y h w y).

Mandibular height at the symphysis (aft. K. S t о I y h w o).

Krapina „J”... 42,3 mm

Krapina „H”... 40

Spy I ...38 ^„

Nowosiółka...- . . 35

Krapina „E”... 35

Krapina „D”... 33 — 30,5 „ Krapina ,,G”... 31,5 - 30,4 „ Krapina „F”... ... 31

La Naulette... 31

Krapina ,»C”...29 — 28,5 „ Krapina „B”... 25,3 „ Poniatówka... 36 mm Wysokość żuchwy w ok. spojenia (symphysis), u człowieka z Po niatówki wynosi 36 mm, czyli że również jest wysoka. (Tab. VJ. Jednak najbardziej uwydatnia ją wskaźnik wysokości żuchwy : wysokość żuchwy w okolicy 2 gich zębów trzonowych x 100 wysokość żuchwy w okolicy spojenia, który w zestawieniu podanym przez Stołyhwę przedstawia się jak następuje. (Tab. VII). TABELA VII. Wskaźnik wysokości żuchwy (wg. K. S t o ł y h w y). Mandibular height index (aft. K. S t o ł y h w о). Krapina „G”... 92,1 — 88,8 Spy 1 86,8 Arcy 85,7 Krapina „H”... 85,7 Krapina „O”... 84,8 Malarnaud 84,6 Nowosiółka ... 80 La Naulette ... 74,19 Krapina J”... 71,3 Krapina „E”... 68,8

Poniatów ka , . .... 91,6

(18)

460 T. Dzierżykraj Rogalski (140) W naszym wypadku wskaźnik ten wynosi 91,6, co stawia żuchwę człowieka z Poniatówki pod względem wielkości tego wskaźnika na czele cytowanych materiałów.

Również i grubość trzonu żuchwy w okolicy spojenia (symphysis) jest dość znaczna, gdyż wynosi 17 mm. W porównaniu z żuchwami neandertalskimi jest to grubość poważna (Tab. VIII).

TABELA VIII.

Grubość trzonu żuchwy w okolicy spojenia (symphysis) (wg. K. S t o ł y h w y).

Thickness of the mandibular body at symphysis (aft. K. Stołyhwo).

Ochos... 18 mm Arcy... 15,5 „

Krapina „H“... 15,4 „ Spy 1... ¹⁵ Krapina ,.J“... 15 Krapina „F“... 14,5 „ Krapina ,,G“... 14,4 „ Nowosiółka... 14 La Naulette... 14 Krapina „D“... 13,6 „ Krapina „C“... 13,4 „ Krapina „E"... 13,1 Malarnaud... 13

Poniatówka ... 17 mm

Przechodząc z kolei do gałęzi żuchwy nie możemy niestety wiele o nich powiedzieć, gdyż zarówno z jednej jak i drugiej strony nie za

chowały się. Jednakże na podstawie dołka stawowego żuchwy, (opisy

wanego wyżej w związku z kością skroniową), możemy wnioskować o jej wyrostku stawowym (processus articularis mandibulae), który jest częścią gałęzi wysuniętą najbardziej do tyłu.

Jak wykazałem w poprzednich pracach, morfologia i ustawienie tego wyrostka jest cechą bardzo charakterystyczną i pozwalającą na określenie przynależności odmianowej badanych kości, nawet gdy ze szkieletu zachowała się tylko sama żuchwa.

(19)

(141) Analiza kości człowieka z Poniatówki 461 Z pewnym prawdopodobieństwem, pamiętając iż staw żuchwowy posiada chrząstkę śródstawową (discus articularis), na podstawie kształtu dołu sta wowego możemy więc określić kształt wyrostka stawowego żuchwy.

W tym też celu sporządziłem odlew dołka stawowego żuchwy, co pozwoliło mi stwierdzić, iż wyrostek stawowy musiał być masywny i bardzo duży, a jego oś pozioma była pochylona zlekka na bok. Jak wiadomo jest to cecha charakterystyczna dla odmiany białej.

Na podstawie opracowywanych poprzednio materiałów stwierdziłem, iż takie pochylenie osi występuje u odmiany białej w 47,6%, zaś usta

wienie poziome w 42,8%.

Pozwala to więc wnioskować z pewnym prawdopodobieństwem o przynależności odmianowej opisywanego osobnika.

Zęby (dentes)

(nr 10, 11, lia, 12, 13, 14, IS, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 21a)

Z zębów górnych zachowały się z opisanym już, prawym kawałkiem szczęki górnej: prawy II siekacz (nr 10), prawy kieł (nr 11), prawy 1 przedtrzonowiec (nr 12), oraz luźny lewy kieł (nr 11a).

Fot. nr 9. Zęby górne wraz z fragmentemszczęki górnej (po lewej stronie), oraz zębydolne z prawą połową żuchwy (po prawej). Zęby luźne: pierwszy

od lewej górny lewy kieł, drugi i trzeci — lewe trzonowce.

Phot 9. Upper teeth with a fragment of the upper jaw (left), and the lower teeth with the right half of the mandible (right). Loose teeth (from

left to rigt) : I left upper canine, II and III left molars.

(20)

462 T. Dzierżykraj Rogalski (142)

c

p

Mi

Mt

M3

S Z C Z Ę K A D O L N A

lowerjaw

s s tj a ЬЭ

S Z C Z Ę K A G Ó R N A

upperjaw zębyteeth

01 s'il—ll S'il L L

Q —* Os L 00

Nowosiółka szerokośćkoronycrownalbreadth

8,0

-

8,4

7,8

-

8,3

11,2—13,8

11,4

-

12,5

11,1

-

13,6 9,2—10,5

8—8,25

11—13,3

10

-

12 KrapinaPoniatówka

7,5

12

1211,5 III“

98,1

11

10,5

10 to

L - -

b3 № O SD

Ui

Nowosiółka grubośćkorony(cięciwa labio-lingualnacrownalthickness(labio-lingualchord)

10

9—10

10,5

-

12,4

10,6—11,4

10—11 10-11,3

11,35-11,4

12,5—13,35

11,2-14 Krapina

811

11

10,5 III'0

1Poniatówka

108

6

6,5-7,5

7

M Os c 1

Nowosiółka wysokośćkoronycrownalheight

13,4

8,6-9

6,5-9,4

6,8-7,5 10,1

8

-

10,1 Krapina

t—*

OS Os I w“‘

US 1 Ui 1112

Poniatówka

T A B E L A

IX.ZestawienieporównawczewielkościzębówzNowosiółkiiKrapiny(K.

S to ły h w o ),

zzębamiczłowiekazPoniatówki(T.

D z ie rż y k ra j R o g a ls k i).

(Wartościliczbowepodanewmm),

comparisonoftheNowosiółkaandKrapinateeth(К.Stołyhwo),withtheteethofthemanfromPoniatówka(T.Dzierżykraj-Rogalski).(/Astosizeinmm).

(21)

Jeśli zaś chodzi o zęby dolne to wraz z prawą połową żuchwy zachował się kompletny garnitur prawej połowy uzębienia (nr, nr 13 — 20), oraz lewy I i li trzonowiec (nr 21 — 21a). Fot. nr 9.

Ogólnie o zębach człowieka z Poniatówki można powiedzieć, że są duże. O rozmiarach ich świadczy zestawienie porównawcze z liczbami podanymi przez S t o ł yh w ę (Tab. IX) i L o t h a (Tab. X).

TABELA X.

Zestawienie długości M2 (wg. E. L o t h a).

A comparison of М2 length (aft. E. Lot h).

Człowiek neandertalski Neanderthal man

Człowiek rozumny kopalny Homo sapiens fossil.

Le Moustier...

Ehringsdorf...

Krapina „E” ....

Krapina „J”...

Spy П...

Spy 1...

12,5 mm 12,2 „ 12,7 „ 11,8 „ 11,5 „ 11,0 „

Predmost V ...

Predmost 111 ... . Aurignac...

Predmost . 1 . . . . Predmost X . . . .

1 2,5 mm 12,0 „ 11.3 ., 11.0 „ 10,0 .,

Poniatówka 12,5 mm

(J osobnika z Poniatówki długość М2 wynosi 12,5 mm.

Z tabeli IX i X widać, że zęby opisywanego osobnika są zdecydo

wanie duże i znajdują się w granicach wymiarów spotykanych u Neander

talczyka. Jeżeli zaś chodzi o kształt i stan zachowania, to można stwier

dzić, iż korony ich starte są w stopniu nieznacznym. Trzeci trzonowiec (№3) jest dobrze wykształcony i dość duży, o nieco prymitywnym owalnym kształcie, z wyraźnym piątym guzkiem.

Na wszystkich zachowanych 14 zębach nie ma ani śladu próchnicy (caries). — Na fakt ten zwróciłem już poprzednio uwagę, opracowując inne szczątki neolityczne.

Nawet bardzo starte zęby ludzi neolitycznych z Kamienia k. San

domierza (znal. S. Nosek), nie są dotknięte próchnicą.

Niezwykle interesującym byłoby rozwiązanie zagadnienia, czy próch

nica występująca u znacznej większości ludzi współczesnych, zależna jest tylko od wpływów środowiska (pożywienia), czy też wynika z ten

dencji do uwstecznienia uzębienia u człowieka.

(22)

464 T. Dzierżykraj Rogalski (144) Czaszka jako całość

Z powodu tak znacznego uszkodzenia kości głowy nie mogłem poczynić prawie żadnych pomiarów dotyczących całej czaszki. Jednak ze względu na ważność wskaźnika głównego (szerokościowo-długościo- wego) — spróbowałem dokonać pomiarów potrzebnych do jego obli

czenia. Oczywiście nie są one ścisłe. 1 tak największą długość czaszki (gZ— op) ustaliłem w przybliżeniu na 197 mm (?).

Jest to cyfra podana bardzo ostrożnie, gdyż odległość między gla

bella a najbardziej do tylu i dołu w linii środkowej wysuniętą częścią lewej kości ciemieniowej wynosi 191,5 mm.

Nie ulega wątpliwości, że opisthokranion musial się znajdować co- najmniej o 5,5 mm w tyle.

Jeszcze trudniej było ustalić szerokość czaszki (eu — eu), ze względu na całkowity brak prawej części kaloty.

Szerokość tę obliczyłem za pomocą rzutowania zachowanej części szwu strzałkowego i lewej połowy kaloty, na której można było oznaczyć p. euryon. Podwajając w ten sposób otrzymaną liczbę ustaliłem prawdo

podobną szerokość na 147 mm (?).

Jest rzeczą ustaloną, że czaszki kopalne a szczególnie neandertalskie są dłuższe, ale również i szersze w porównaniu do współczesnych.

Loth podaje następujące zestawienie największej długości czaszki:

Człowiek neandertalski 210 — 188 mm Człowiek paleolitu młodszego 206 — 181 „ Człowiek współczesny 205 — 151 „ Czaszka z Nowosiółki ma zaś 200 mm (wg. K. S t o ł y h w y).

Również i szerokość czaszek kopalnych jest większa, chociaż nie wykracza poza granice człowieka współczesnego (Loth).

Wynosi ona :

Krapina „D“ 169 mm

Krapina „C“ 149 „

Neandertal 146 „

Nowosiółka 144 „

Człowiek współczesny 168 — 121 mm.

WSKAŹNIK GŁÓWNY

Widzimy więc, iż wartości liczbowe dla naszego osobnika, aczkolwiek dość znaczne, mieszczą się również w granicach ustalonych dla człowieka współczesnego. Decydujący jest jednak wskaźnik główny, który obliczony na podstawie długości i szerokości czaszki wynosi dla człowieka z Po

niatówki ok. 74,61 (?), czyli że jest on jeszcze długoczaszkowcem (dolichocranius).

(23)

Dla porównania przytoczę zestawienie wielkości wskaźnika głów

nego dla Neandertalczyka wg. L o t h a. (Tab. XI).

TABELA XI.

Wskaźnik główny u człowieka neandertalskiego (wg. E. L o t h a).

Length — breadth index in the Neanderthal man (aft. E. Loth).

La Quina (H5)... 68 Spy I ...⁷⁰ Rodezja...69 Le Moustier...71

Neandertal...72 La Chapelle - aux -Saints .... 75 Spy II...⁷⁵

Poniatówka...74,61

Czyli, że czaszki Neadertalczyka są długie lub średnie.

Czaszki krótkie pojawiają się dopiero w okresach o wiele później

szych i po raz pierwszy występują w kulturze azylskiej (O f n e t).

Znaczenie ciekawiej będzie się przedstawiało porównanie wskaźnika głównego naszego osobnika z innymi czaszkami neolitycznymi.

W tym celu zrobiłem zestawienie wskaźnika szerokościowo-dłu- gościowego czaszek neolitycznych oparte na najnowszej literaturze ra

dzieckiej, (G. F. Debec — Paleoantropołogia S. S. S. R., Moskwa 1948).

Wskaźnik główny (Czerepnoj ukazatiel) (wg. G. F. D e b e c a).

Length — breadth index (aft. G. F. D e b e c).

Czaszki wczesno - neolityczne z Krymu Early - neolithic skulls from Crimea

(wg. Debeca i Zirowa).

Murzak — Koba ù 70,7 Murzak — Koba . ? 76,8 Fatima — Koba 5 (?) 72,8

10*

(24)

466 T. Dzierżykraj Rogalski (146) Czaszki „neolityczne“

„Neolithic“ skulls

z Kraju Przybajkalskiego.

from the IBaikal Land.

Wszystkie 6 76,4 (49)

Wszystkie ? 76,1 (32)

Górny bieg Angary Ü 77,2 (25) Średni bieg Angary Û 71,1 (10)

Górna Lena & 74,3 (14)

Czaszki „neolityczne “ z okolic Krasnojarska.

„Neolithic“ skulls from the Krasnojarsk region.

Wieś Bazaiha (4571 ó ) 82,9 Wieś Bazaiha (4572 ó) 81,0

Wieś Bazaiha ? 79,9

Pieriewoznaja Û 84,9

Pieriewoznaja Î (juw.) 78,1 Pomiary szkieletów neolitycznych z Estonii

(wg. W e i n b e r g a i Aula).

Measurements of the neolithic skeletons from Esthonia (after W e ii n b e r g and Aul)

Sope 1 Î 73,8

Sope 2 ,s 70,0

Ardu _й 66,8

Wejziku G 67,0

Wartość wskaźnika głównego czaszek neolitycznych z terenu Z.S.R.R.

waha się od 66,8 (czaszka z Ardu — Estonia), do 84,9 (czaszka z okolic Krasnojarska).

Na podstawie tych materiałów obliczyłem średnią arytmetyczną dla czaszek neolitycznych z terenu Z.S.R.R., (ze wzoru A = Vo + Vj. X), wynosi ona A = 76,254. Jest to wartość zbliżona do wskaźnika czaszki z Poniatówki i potwierdza opinię, iż czaszki przedhistoryczne były raczej długie lub średnie.

W cytowanym przeze mnie materiale Debeca tylko pojedyncze czaszki z okolic Krasnojarska są krótkie.

WSKAŹNIK W Y S О К O Ś CI O W O - D Ł U G O Ś C l O W Y CZASZKI Ze względu na możność dokonania jedynego pomiaru wysokościo

wego porion — bregma (projekcyjnie), który wynosi 110 mm, mogłem ten wskaźnik obliczyć w odmianie: Auriculo ■ vertical Index

гм . • l2°] x 1°° л (Martin ---1—Lpj--- )

([20] — po — b (projekcyjnie), [1] = g — op\

z zastrzeżeniem, iż pomiar długości czaszki (g — op) podany jest ze