Kapitał społeczny w procesie wzrostu i konwergencji ekonomicznej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 741. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2007. Michał Gabriel Woźniak Katedra Ekonomii Stosowanej. Łukasz Jabłoński Katedra Ekonomii Stosowanej. Kapitał społeczny w procesie wzrostu i konwergencji ekonomicznej 1. Wstęp Badania nad kapitałem społecznym są prowadzone zwykle z pominięciem kapitału ludzkiego. Tymczasem kapitał społeczny jest nie tylko użytkowany, ale także kształtowany i rozwijany w procesie kooperacji z kapitałem ludzkim. Sprzężenia między tymi dwoma zagregowanymi zbiorami sił sprawczych efektywności procesu gospodarczego sprawiają, że można przyjąć założenie, iż jednym z fundamentalnych wyznaczników jakości zasobów kapitału ludzkiego i sposobów jego wykorzystywania oraz innych zasobów wytwórczych jest kapitał społeczny. W odróżnieniu od kapitału ludzkiego, kapitał społeczny jest utożsamiany z interakcjami wewnątrz grup społecznych oraz zinstytucjonalizowanymi formami zachowań. Będąc czynnikiem procesów kooperacji stał się również w ostatnich latach przedmiotem badań jako siła sprawcza wzrostu i rozwoju gospodarczego, a tym samym konwergencji ekonomicznej. Według Banku Światowego rola kapitału społecznego nie ogranicza się wyłącznie do zwiększania efektywności ekonomicznej czy politycznej. Kapitał społeczny odpowiada także za istotne dla dynamiki rozwoju gospodarczego przemiany społeczne, kierunki reform instytucjonalnych, dynamikę konfliktów społecznych, przestępczość, rozwój społeczeństwa obywatelskiego. Wiele wniosków dotyczących roli kapitału społecznego w rozwoju społeczno-ekonomicznym można wyprowadzić na podstawie wyników. KS_741.indb 25. 1/16/08 2:39:48 PM.

(2) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 26. badań prowadzonych na gruncie socjologii, politologii, filozofii czy antropologii ekonomicznej. Ostatnie debaty nad uwarunkowaniami kapitału społecznego w gospodarce dotykają również problematyki formułowania właściwej polityki gospodarczej i ładu instytucjonalnego konstytuującego porządek konkurencyjny umożliwiający odrabianie dystansu rozwojowego. W niniejszym artykule akcent zostanie położony na sposoby oddziaływania kapitału społecznego na wzrost i konwergencję ekonomiczną oraz związane z tym problemy wiarygodnego pomiaru znaczenia tego czynnika w kształtowaniu dynamiki gospodarczej. 2. Pojęcie kapitału społecznego Pojęcie kapitału społecznego zasadza się na przekonaniu, iż rodzina, przyjaciele, znajomi oraz szeroko rozumiane otoczenie społeczne tworzą istotny zasób sprawnego działania dla każdej jednostki ludzkiej, a także ich grup [Woolcock, Narayan 2000]. Kapitał społeczny w ogólnym ujęciu jest utożsamiany z regułami i normami postępowania, wzajemnymi zobowiązaniami i powinnościami, a także zaufaniem zakorzenionym w społecznych relacjach międzyludzkich, społecznych strukturach, a także instytucjach umożliwiających osiąganie założonych celów społecznych [Lederman, Loayza, Menendez 2002]. W rezultacie kapitał społeczny jest kategorią pojemną, obejmującą różne wymiary społecznych interakcji, które umożliwiają osiąganie założonych celów przez poszczególne jednostki i grupy społeczne (tabela 1). Tabela 1. Definicje kapitału społecznego Autorzy. A. Barr. „sieć relacji pomiędzy agentami w gospodarce”. P. Coulier. „Kapitał społeczny jest pierwszym czynnikiem procesu kreowania efektów zewnętrznych, które generowane są w rezultacie społecznych interakcji”. J.S. Coleman. F. Fukuyama D. Narayan, L. Pritchett R. Putnam. KS_741.indb 26. Sposób definiowania kapitału społecznego. „zależności władcze, relacje zaufania oraz kompromisowa alokacja praw tworzących normy”. „ nieformalne normy wspierające współpracę pomiędzy dwoma albo wieloma jednostkami”. „ilościowe i jakościowe odzwierciedlenie zrzeszenia życia grupy oraz związane z nimi społeczne normy”. „cechy organizacji społecznych, tj. współpraca, normy oraz zaufanie społeczne, które wspierają koordynację oraz współpracę dla wielostronnych korzyści”. 1/16/08 2:39:48 PM.

(3) Kapitał społeczny w procesie wzrostu…. 27. cd. tabeli 1 Autorzy. M. Woolcock, D. Narayan. Bank Światowy. Sposób definiowania kapitału społecznego. Normy oraz powiązania umożliwiające współdziałanie osób. Kapitał społeczny ujmowany jest z kilku perspektyw, tj.: – perspektywa społeczności odzwierciedlająca organizacje lokalne, tj. kluby, stowarzyszenia oraz grupy obywatelskie, – perspektywa współpracy podkreśla wagę powiązań pionowych i poziomych pomiędzy jednostkami w grupie, a także powiązania pomiędzy tymi grupami będącymi jednostkami organizacyjnymi, tj.: społecznościami, przedsiębiorstwami, – perspektywa instytucjonalna podkreśla, iż żywotność i trwałość społecznych sieci współpracy oraz społeczności obywatelskiej jest rezultatem sprawności środowiska politycznego, prawnego i instytucjonalnego, – perspektywa synergii zmierza do zintegrowania rezultatów powstających w perspektywie instytucjonalnej i perspektywie współpracy kategorii kapitału społecznego. „Normy oraz relacje społeczne utrwalone w strukturach społecznych danych społeczności umożliwiające koordynacje działań jednostek dla osiągania założonych celów.”. Źródło: [Haddad, Maluccio 2003].. Prekursorami współczesnego definiowania kapitału społecznego są J.S. Coleman [1998] oraz R. Putnam [1993]. Analizując organizację edukacji, partycypację obywatelską, a także zmiany instytucjonalne, stworzyli oni podstawę dla dzisiejszych badań nad uwarunkowaniami kapitału społecznego. W rezultacie wyodrębniono 9 grup badań nad uwarunkowaniami kapitału społecznego, tj.: rodzina i zachowania młodzieży; szkolnictwo i edukacja; życie w społecznościach; praca i organizacje; demokracja i sprawowanie władzy; kolektywne działanie; publiczna opieka zdrowotna i środowisko; zbrodnie i przestępstwa oraz rozwój ekonomiczny. W następstwie prowadzonych teoretycznych i empirycznych studiów nad odmiennymi wymiarami zasobu kapitału społecznego, we współczesnej literaturze przedmiotu wyszczególnić można cztery płaszczyzny rozważań i tym samym sposobów definiowania kapitału społecznego, tj.: płaszczyzna wspólnotowa, płaszczyzna sieciowa, płaszczyzna instytucjonalna oraz płaszczyzna synergii. Płaszczyzna wspólnotowa źródeł kapitału społecznego upatruje w organizacjach lokalnych, takich jak: kluby, stowarzyszenia i zrzeszenia oraz inicjatywy obywatelskie [Woolcock, Narayan 2000]. W rezultacie kapitał społeczny jest odzwierciedlany w liczbie oraz gęstości różnorodnych grup społecznych. Tym samym staje się dobrem dziedziczonym i pożądanym, gdyż jego obecność zwiększa dobrobyt grup społecznych. Płaszczyzna wspólnotowa kapitału społecznego niesie istotne implikacje dla analizy ubóstwa. Jak zauważył Dordick, ubóstwo zawsze ma coś do stracenia, gdyż nawet najubożsi zawsze dysponują jakimiś zasobami, np. kapi-. KS_741.indb 27. 1/16/08 2:39:48 PM.

(4) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 28. tału społecznego, kapitału ludzkiego, a nawet kapitału fizycznego. Wielu autorów dowodzi, że źródłem trwałego ubóstwa, a także wykluczenia z pomnażania dobrobytu jest izolacja jednostek z życia w grupach oraz współdziałanie w tych instytucjach społecznych, których działanie przeczy nadrzędnym interesom zbiorowości (np. gangi przestępcze, kartele narkotykowe, zorganizowana prostytucja i handel żywym towarem). Funkcjonowanie grup jednostek szkodzących ogółowi wiąże się z występowaniem ujemnego zasobu kapitału społecznego, który uniemożliwia realizowanie rozwoju i wzrostu ekonomicznego. Płaszczyzna sieciowa analizy kapitału społecznego rozpatruje poziome oraz pionowe powiązania występujące pomiędzy agentami oraz grupami społecznymi. Odmiennie do płaszczyzny wspólnotowej sieciowe ujęcie źródeł kapitału społecznego poszukuje we wzajemnych interakcjach zachodzących pomiędzy podmiotami życia społecznego, tj. osobami, organizacjami i grupami. Silne powiązania w ramach społeczności dają poczucie tożsamości oraz możliwość realizacji wspólnych celów grupy. Sieciowy wymiar kapitału społecznego podkreśla równocześnie, iż zbyt mocne powiązania pomiędzy członkami grupy mogą zawężać korzyści z kooperacji. Utrwalona tożsamość grup etnicznych, religijnych, płciowych czy dochodowych, ograniczając interakcje wyłącznie do członków danych grup, może uniemożliwiać współpracę z przedstawicielami innych struktur (etnicznych, religijnych, płciowych, dochodowych). Na tej podstawie rozróżniono dwa typy kapitału społecznego, tj. ograniczający kapitał społeczny (bonding social capital) oraz łączący kapitał społeczny (bridging social capital). Ograniczający kapitał społeczny jest związany z brakiem skłonności do nawiązania współpracy z przedstawicielami innych grup. Z kolei łączący kapitał społeczny wyraża otwartość członków grupy do kooperacji z przedstawicielami innych struktur. Instytucjonalna płaszczyzna analizy kapitału społecznego wskazuje, że trwałość i intensywność relacji społecznych oraz społeczeństwa obywatelskiego są rezultatem odpowiedniego otoczenia politycznego, prawnego oraz instytucjonalnego. Działanie grup społecznych w celu zaspokajania interesów własnych jest warunkowane jakością instytucji formalnych tworzących otoczenie dla rozwoju kapitału społecznego. W rezultacie zmiany zachodzące w państwie oraz sektorze przedsiębiorstw zależą od ich wewnętrznej spójności, wiarygodności i kompetencji oraz Na gruncie literatury anglojęzycznej spotkać można określenie perverse social capital na oddziaływanie odmienne od społecznie pożądanego, zob. m.in.: [Rubio 1997; Glaeser, Sacerdote, Scheinkmann 1996; Lederman, Loayza, Menendez 2002]. . Rozróżnienie kapitału społecznego typu bonding oraz kapitału społecznego typu bridging powoduje, iż zasób ten jest „mieczem obosiecznym” w procesie pomnażania dobrobytu. Korzystny wpływ poszczególnych typów kapitału społecznego uzależniony jest od abstrakcyjnie postrzeganych uwarunkowań tak samego kapitału społecznego, jak i procesu pomnażania dobrobytu. . KS_741.indb 28. 1/16/08 2:39:49 PM.

(5) Kapitał społeczny w procesie wzrostu…. 29. zewnętrznej odpowiedzialności tych podmiotów w stosunku do przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego. W ujęciu instytucjonalnym kapitał społeczny jest traktowany jako zmienna zależna od wewnętrznych i zewnętrznych uwarunkowań wspierających kooperację. Dlatego instytucjonalne ujęcie kapitału społecznego zasadniczo różni się od płaszczyzny wspólnotowej i sieciowej, które traktują kapitał społeczny jako zmienną niezależną (samoistną), której efekty (dodatnie lub ujemne) bezpośrednio oddziałują na otoczenie. Synergiczna płaszczyzna konceptualizacji kapitału społecznego stanowi połączenie płaszczyzny sieciowej i instytucjonalnej. Podkreśla ona istotną rolę relacji występujących pomiędzy przedstawicielami formalnych instytucji państwa oraz różnymi grupami społeczeństwa obywatelskiego. Synergia występująca pomiędzy sektorem instytucji państwowych i inicjatywami obywatelskimi wynika z wzajemnej komplementarności oraz przenikalności. Komplementarność wzajemnych powiązań, opierając się na obustronnie wspieranych relacjach pomiędzy agentami publicznymi i prywatnymi, urzeczywistnia się w porządku prawnym gwarantującym respektowanie praw własności oraz sprawność wymiany pomiędzy interesariuszami. Z kolei przenikalność interakcji publiczno-prywatnych wyraża się w charakterze oraz zasięgu powiązań łączących obywateli i przedstawicieli formalnych instytucji państwa. Zdaniem wielu badaczy podstawowym fundamentem i składnikiem kapitału społecznego jest zaufanie [Slangen, Suchank, van Kooten 2003; Haddad, Maluccio 2003], tj. skłonność do zawierzenia drugiemu uczestnikowi gospodarowania. Spostrzeżenie to można odnieść do wszystkich wyróżnionych płaszczyzn analizy kategorii kapitału społecznego. Zaufanie opiera się na założeniu, że innych uczestników gospodarowania charakteryzuje uczciwa skłonność do kooperacji, oparta na wspólnie podzielanych normach wewnętrznych i zewnętrznych. Szczególne znaczenie mają tu głęboko zakorzenione wartości dotyczące Boga i sprawiedliwości oraz świeckie normy regulujące relacje międzyludzkie, np. standardy obowiązujące w danej profesji lub zwyczajowe normy zachowań [Fukuyama 1997, s. 48]. Zaufanie wyrasta również z racjonalnej kalkulacji kosztów i korzyści, wcześniejszych doświadczeń, wiedzy o niezawodności i uczciwości partnerów, wzajemnego uzależnienia, przejrzystości i stabilności otoczenia [Koźmiński 2004, s. 143–146]. Jednak przede wszystkim bazuje na wspólnie podzielanym systemie norm, wartości i przekonań. Niezwykle ważną rolę mają tu normy etyczne ukształtowane przez religię, określające szacunek dla godności osoby, wrażliwość na problemy bliźnich, uczciwość, bezinteresowność, altruizm, uznanie dla norm społeczeństwa obywatelskiego. Zaufanie jest podstawowym warunkiem przewagi konkurencyjnej opartej na współdziałaniu, szybkości i elastyczności. Dzięki zaufaniu powstaje korzystny klimat dla rozwoju stosunków partnerskich, decentralizacji decyzji i kontroli, inter-. KS_741.indb 29. 1/16/08 2:39:49 PM.

(6) 30. Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. nalizacji norm zewnętrznych, kształtowania stosowanych wzorców zachowań, przepisów i procedur, wzrostu pewności współdziałania w niepewnym (bo podlegającym burzliwym zmianom) otoczeniu, swobody obiegu informacji. Za pośrednictwem tych procesów zaufanie umożliwia obniżenie kosztów transakcyjnych i kontroli, wypiera „kupowanie” współdziałania, lojalności i rzetelności partnerów. Zaufanie sprzyja również samodzielnemu działaniu (aktywności podwładnych), gdyż sprzyja niekonwencjonalnym decyzjom i elastycznym reakcjom podwładnych. Dzięki temu przyczynia się do efektywniejszych przedsięwzięć, zwłaszcza w warunkach ryzyka i niepewności. Mając na uwadze wymienione konsekwencje zaufania, niektórzy badacze kapitału społecznego twierdzą, że należy ono do najważniejszych dóbr, jakim dysponują ludzie, które przynosi powszechne korzyści. Inne zasoby wytwórcze w sytuacji braku zaufania stają się bezużytecznym balastem. Zdaniem K. Arrowa istniejące w świecie zacofanie gospodarcze może być w znacznym stopniu wyjaśnione brakiem wzajemnego zaufania [Arrow 2000]. 3. Kapitał społeczny w ekonomicznej debacie o uwarunkowaniach rozwoju ekonomicznego W okresie powstawania systemu naukowego ekonomii w XVIII wieku, zasób ziemi, obejmujący zasoby naturalne i obszary uprawne, utożsamiano z kluczową wartością pomnażającą bogactwo państw i narodów. Ekonomia klasyczna z kolei dowodziła, że akumulacja kapitału fizycznego oraz finansowego była kluczowym czynnikiem rozwoju gospodarek. Obok kapitału fizycznego oraz kapitału finansowego klasycy ekonomii (A. Smith, A. Marshall) [Pazza-Georgi 2002] antycypowali istotny wpływ cech tkwiących w pracownikach na większy wzrost gospodarczy. Rozważania dotyczące roli człowieka i jego cech osobowościowych prowadzono jednak z perspektywy szeroko rozumianego kapitału, który obok kapitału fizycznego obejmował także system prawny, kościół, literaturę, sztukę, edukację oraz intelekt twórców. Kapitał obejmował więc wszystko to, co zwiększało bogactwo, w tym także społeczne formy organizacji życia gospodarczego [Fisher 1906, s. 55], które obecnie ujmuje się w ramach zasobu kapitału społecznego. Składniki szeroko rozumianego kapitału nie związane z kapitałem fizycznym i kapitałem finansowym nie były jednak traktowane jako odrębne kategorie pojęciowe przez ówczesną ekonomię. Włączano je w dyskurs nad szeroko rozumianym kapitałem, którego głównymi składnikami był kapitał fizyczny i kapitał finansowy. Ponadto ogół niefizycznych i niefinansowych składników kapitału do połowy XX wieku był rozpatrywany jako wielkość homogeniczna, tzn. nie rozróżniano jej części składowych.. KS_741.indb 30. 1/16/08 2:39:49 PM.

(7) Kapitał społeczny w procesie wzrostu…. 31. W tym nurcie rozważań nad cechami zasobów ludzkich gospodarki był zakorzeniony także neoklasycyzm. Opracowania prekursorów współczesnej teorii wzrostu gospodarczego, tj. R. Harroda [1939, s. 14–31], E. Domara [1947, s. 34–55], R.M. Solowa [1988, 307–317], nie zmierzały do zakwestionowania homogeniczności cech pracowników. W neoklasycyzmie rolę jakości zasobów ludzkich we wzroście gospodarczym antycypowano za pośrednictwem czynnika resztowego (model Solowa), uwzględniającego wszystkie zmienne poza kapitałem fizycznym, w tym zasoby ludzkie, które wpływały na tempo wzrostu gospodarczego. Późniejsze falsyfikacje słuszności neoklasycznej teorii wzrostu gospodarczego przyczyniły się do wyodrębnienia kolejnego rodzaju kapitału, tj. kapitału ludzkiego. Podstawą sformułowania teorii kapitału ludzkiego było opracowanie m.in. T. Schultza [1961]. Dowiedli oni, że zasoby ludzkie są równie istotnym czynnikiem produkcji jak zasoby naturalne czy kapitał fizyczny. Ponadto, dzięki szczegółowej analizie zasobów ludzkich autorzy ci wyodrębnili umiejętności przedsiębiorcze, a także inne składniki współcześnie definiowanego kapitału ludzkiego. Na tej podstawie w 1975 r. G. Becker [1975] opracował spójną teorię kapitału ludzkiego. Prowadzona w literaturze przedmiotu [m.in.: Pazza-Georgi 2002; Baetjer, 2000] debata o kapitale pozwala sformułować tezę, że przyczyną wyodrębnienia kapitału społecznego w ekonomicznej debacie o kapitale w ogóle było opracowanie teorii kapitału ludzkiego i na tej podstawie zdefiniowanie komponentów tego czynnika produkcji, a przede wszystkim spory wokół właściwego definiowania tego pojęcia. Rosnące zainteresowanie problematyką zasobów ludzkich od lat 20. XX wieku na gruncie nauk o zarządzaniu oraz w latach 60. w ekonomii skutkowało stopniowym rozszerzaniem obszaru jego definiowania. Wielość opracowań dotyczących kapitału ludzkiego utożsamia go z zasobami wiedzy, umiejętnościami ogólnymi i specjalistycznymi obywateli, zdrowiem, a także energią witalną zawartą w społeczeństwie. Wiąże się go również z czynnikami o charakterze psychologicznym i społecznym, tj. normami, wzorcami i systemami wartości ukształtowanymi w danej społeczności, postawami wobec pracy i kształcenia, kreatywnością i przedsiębiorczością. W rezultacie, kategoria kapitału ludzkiego obejmuje często wszystkie te cechy uosobione w pracownikach i obywatelach, które umożliwiają osiąganie założonych zadań i celów społeczno-ekonomicznych [Bontis 2004]. Warto podkreślić, że kapitał ludzki, będąc pojęciem pochodnym od terminu kapitał, różni się jednak od ogólnie rozumianego kapitału. Cechuje się bowiem niepodzielnością tzn. nie może zostać przekazany innej osobie [Domański 1993]. Na tym tle, dokonane rozróżnienie poszczególnych komponentów tego zasobu Szerzej o komponentach kapitału ludzkiego w [Woźniak, Jabłoński 2006; Pazza-Georgi 2002; Fuente de la, Ciccione 2002]. . KS_741.indb 31. 1/16/08 2:39:50 PM.

(8) 32. Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. zrodziło pewne kontrowersje pojęciowe. Uosobione w człowieku wykształcenie, doświadczenie oraz zdolności indywidualne, w tym także przedsiębiorcze, nie mogą zostać przekazane w łatwy sposób na rzecz drugiej osoby. Z kolei zasób wiedzy naukowej i kultury, także przypisany do zasobów kapitału ludzkiego, stanowi dobro publiczne, dostępne w równym stopniu dla poszczególnych członków społeczeństwa. Dlatego trudno zaakceptować argumentację, że właściwie zaliczono te komponenty do kapitału ludzkiego w gospodarce [Pazza-Georgi 2002]. Zidentyfikowanie cech indywidualnych oraz ogólnospołecznych, a następnie włączenie ich w debatę o kapitale ludzkim, skłoniło ekonomistów do postawienia pytania o wszystkie te cechy agentów i ich grup, które odzwierciedlają powiązania i zależności występujące pomiędzy agentami i w rezultacie przekładają się na efektywność procesu gospodarowania. Przez wiele dziesięcioleci ogół powiązań pomiędzy przedstawicielami gospodarki, tj. w dzisiejszym rozumieniu kapitał społeczny lub kapitał instytucjonalny, włączano do debaty o kapitale ludzkim. Problematyka kapitału społecznego zyskała swą odrębność w ekonomii w rezultacie rozwoju neoinstytucjonalizmu, zwłaszcza zaś dzięki badaniom zapoczątkowanym m.in. przez D. Northa [1990]. Jednakże początki opracowania spójnej teorii kapitału społecznego należy przypisać: J.S. Colemanowi [1988], R.D. Putnamowi [Helliwell, Putnam 1995] i F. Fukuyamie [1997]. Warto jednak podkreślić, iż wyodrębnienie kategorii kapitału społecznego nie odłączyło rozważań nad tym zasobem od problematyki kapitału ludzkiego. Wielu krajowych i zagranicznych autorów podkreśla nierozerwalność zagadnień związanych z kapitałem ludzkim i kapitałem społecznym. Zwraca się uwagę, że źródłem kapitału społecznego i kapitału ludzkiego jest jednostka ludzka. Dlatego podkreśla się współzależność, przenikalność, a także wzajemne nasycenie tych dwóch kategorii ekonomicznych [Shu-Chi Lin, Yin-Mei Huang 2005; Wallis, Killerby, Dollery 2004; Bueno, Salmador, Rodriguez 2004]. Kapitał społeczny jest korzyścią wypływającą z zastosowania kapitału ludzkiego w procesie kooperacji. Jest on zatem wartością płynącą z relacji międzyludzkich pobudzającą innowacje, edukację, samoedukację, a także wzrost wydajności pracy i efektywność ekonomiczną. W tym sensie, podobnie jak kapitał ludzki, jest on zasobem wytwórczym i tak jak inne zasoby wytwórcze ma charakter produkcyjny. Jeśli kapitał społeczny sprzyja współpracy, to tym samym przyczynia się do wytworzenia wartości w przedsiębiorstwie i gospodarce. Ponieważ kapitał społeczny jest fenomenem relacji międzyludzkich, zatem może być własnością grup lokalnych, wspólnot, ale nie jednostek. Współczesna fascynacja kapitałem społecznym i jego wpływem na uwarunkowania wzrostowe i rozwojowe współczesnych gospodarek nie oznacza, iż kategoria ta jest nową, nieznaną wcześniej w dorobku nauk społecznych. Pierwowzorów debaty nad kapitałem społecznym w tworzeniu nominalistycznego i demokratycznego. KS_741.indb 32. 1/16/08 2:39:50 PM.

(9) Kapitał społeczny w procesie wzrostu…. 33. porządku społeczno-ekonomicznego można poszukiwać także w pracach Johna Locke’a. Jego rozważania nad filozofią polityczną odwoływały się do racjonalnego społeczeństwa, które cechuje się wzajemnym zaufaniem jego przedstawicieli. Ten system zaufania społecznego tworzy podstawę kontraktów społecznych, legitymizujących porządek prawny i polityczny w państwie. Ponadto jest on powszechnie akceptowany przez wolne i równe jednostki ludzkie [Deane, 1989, s. 29]. Alejandro Portes [2000, s. 44] dowodzi, że początki klasycznej teorii kapitału społecznego zostały sformułowane już przez Emila Durkheima i Karola Marksa. Zaangażowanie oraz uczestnictwo w grupie może mieć pozytywny wpływ na funkcjonowanie jednostki oraz grupy, która staje się bytem bardziej stabilnym. Marksowska wizja społeczeństwa pokapitalistycznego jest efektem zdynamizowania pewnych relacji w społeczeństwie, które obecnie określane są jako kapitał społeczny. E. Durkheim z kolei podkreślał, że życie w grupie przeciwdziała destrukcji jednostki ludzkiej. Dowodził także przeciwnie do poglądów Marksa, że zachowania niepożądane w społecznościach są rezultatem zbyt szybkich, a nie radykalnych przemian społecznych [Caroll, Stanfield 2003]. Konceptualizacja roli społecznych relacji i powiązań pomiędzy agentami przyczyniła się do oderwania współczesnej ekonomii od wcześniejszych nurtów teoretycznych tej dyscypliny naukowej. Do lat 90. główne teorie rozwoju gospodarczego przywiązywały niewiele uwagi wpływowi społecznych relacji na rozwój ekonomiczny. W rezultacie proponowały one ograniczone zalecenia pod adresem polityki gospodarczej. W latach 50. i 60. społeczne zależności międzyludzkie, a także sposób życia obywateli postrzegano jako swego rodzaju ograniczenia rozwoju ekonomicznego. Gdy przedstawiciele teorii modernizacji wyjaśniali „koniec lub wady kapitalizmu”, paradygmaty ekonomii neoklasycznej i nawiązujących do niej innych teorii głównego nurtu pozostawiały za „kurtyną niewiedzy” inne niż ekonomiczne wymiary egzystencji ludzkiej. W społeczeństwie indywiduów maksymalizujących korzyści własne, policzalne w kategoriach rynkowych, rachunek kosztów alternatywnych jest jednoznaczny, a dobrobyt społeczny łatwo identyfikowalny. Rozwój wywiedziony z tak uproszczonej wizji celów zatomizowanych indywiduów jest hamowany przez społeczne zależności międzyludzkie [Moore 1997, cyt. za: Woolcock, Narayan 2000]. Dla liberałów oznacza to zwykle, że „starożytne filozofie muszą zostać zapomniane, stare instytucje społeczne powinny upaść, związki kastowe, wyznaniowe oraz rasowe powinny się rozpaść, a grupy osób nie mogących sprostać postępowi powinny poddać weryfikacji swoje oczekiwania dotyczące wygodnego życia” [Escobar 1995, s. 3]. Debata o społecznych uwarunkowaniach rozwoju ekonomicznego świata, rozpoczęta w latach 50. i 60., dostarczyła w następnym dziesięcioleciu nowych arguNiektórzy badacze dowodzą, że podstawy konceptualizacji kapitału społecznego opracowali także: Hegel, Paine oraz Toqueville [Radcliffe 2004]. . KS_741.indb 33. 1/16/08 2:39:50 PM.

(10) 34. Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. mentów dla teorii zależności oraz teorii systemów ekonomicznych (world-systems theories). Teorie systemów ekonomicznych dowodziły, że społeczne związki pomiędzy korporacjami i elitami politycznymi leżą u podstaw rozwoju kapitalizmu. Społeczne cechy nierozwiniętych krajów świata definiowano wówczas wyłącznie poprzez ich stosunek do środków produkcji, a także utrwalony konflikt pomiędzy interesami posiadaczy kapitału i pracowników. W rezultacie niewielką wagę przykładano do wzajemnych stosunków (relacji) pomiędzy właścicielami i pracownikami. Ponadto, podkreślano rolę rdzennych charakterystyk oraz samowystarczalność lokalnych społeczności, a umniejszano negatywne aspekty zobowiązań wynikających z życia w społecznościach. Przeceniano także zalety izolacjonizmu oraz samowystarczalności, nie doceniając równocześnie wagi relacji społecznych w budowaniu skutecznych i odpowiedzialnych instytucji w gospodarce. Również teorie neoklasyczne oraz teorie wyboru publicznego, dominujące w latach 80. i 90. nie przypisywały istotnej roli relacjom pomiędzy agentami w gospodarce. Natomiast koncepcje neoinstytucjonalne, ukierunkowane na strategiczne wybory podejmowane przez racjonalne jednostki, działające w ramach ograniczeń czasowych, budżetowych i legislacyjnych, dowodzą, iż grupy społeczne, w tym przedsiębiorstwa działają w celu ograniczania kosztów transakcyjnych [Woolcock, Narayan 2000]. W efekcie główne teorie rozwoju ekonomicznego tworzone do lat 90. interpretowały społeczne zależności pomiędzy agentami jako uciążliwe, wyzyskujące lub nieistotne dla prowadzonej debaty nad pomnażaniem dobrobytu ekonomicznego. Doświadczenia wielu krajów nie wydają się potwierdzać argumentów na rzecz tak sformułowanych spostrzeżeń. Wydarzenia z przełomu XX i XXI wieku (narastające nierówności majątkowo-dochodowe, przemoc na tle konfliktów etnicznych, religijnych, wieloletnie wojny domowe, kryzysy finansowe, a także wszechobecna korupcja) zrodziły zapotrzebowanie na bardziej precyzyjne wyjaśnienie społecznego wymiaru tworzenia dobrobytu oraz ograniczania ubóstwa we współczesnym świecie [Radcliffe 2004]. Osiągnięcia teorii wzrostu gospodarczego przyczyniły się do ugruntowania przekonania o fundamentalnej roli kapitału ludzkiego w kształtowaniu długookresowego wzrostu gospodarczego wzorem krajów rozwiniętych. Rozbieżności między wnioskami z teorii a faktami skłoniły zaś do poszukiwania źródeł różnicowania się dynamiki rozwoju gospodarczego i jego kosztów w rozwiązaniach instytucjonalnych, w tym również w charakterystykach kapitału społecznego. W tym znaczeniu literatura naukowa z zakresu kapitału społecznego jest reakcją intelektualną na wyzwania rozwojowe współczesnych gospodarek. Jednakże debata o społecznych i instytucjonalnych uwarunkowaniach rozwojowych prowadzona w odniesieniu do kapitału społecznego wymaga podejścia interdyscyplinarnego. Kapitał społeczny jest produktem wielowymiarowego bytu ludzkiego.. KS_741.indb 34. 1/16/08 2:39:51 PM.

(11) Kapitał społeczny w procesie wzrostu…. 35. Z tego względu ekonomiczne badania nad kapitałem społecznym nastręczają wiele problemów. Ekonomia operuje bowiem paradygmatem człowieka zredukowanego do indywiduum, jedynie maksymalizującego policzalne w kategoriach rynkowych korzyści własne, co znacznie ułatwia, ale przede wszystkim upraszcza proces badawczy. Niestety taki redukcjonizm skutkuje poważnymi ograniczeniami w badaniach dotyczących roli kapitału społecznego w procesie pomnażania dobrobytu społecznego. Kapitał społeczny jest bowiem związany z szeroko rozumianą aksjologią ludzkiego myślenia i działania, wykraczającą poza koncepcję homo oeconomicus. Wiążą się z tym m.in. problemy pomiaru kapitału ludzkiego i konieczność uwzględnienia sprzężeń między sferą ekonomiczną a innymi sferami bytu ludzkiego, zwłaszcza zaś społeczną, polityczną, obyczajową, religijną, kultury czy nawet konsumpcji. 4. Mierniki kapitału społecznego Wykorzystywane metody pomiaru kapitału społecznego wzbudzają wiele kontrowersji. Zdaniem wielu badaczy wskazanie odpowiedniego miernika kapitału społecznego, tj. odzwierciedlającego w sposób syntetyczny poziom tego zasobu w gospodarce, jest trudne, a wręcz niemożliwe z co najmniej kilku powodów. Po pierwsze, obszar definiowania kapitału społecznego jest bardzo szeroki. Różne definicje tej kategorii ekonomicznej wskazują na wielowymiarowość tego terminu. Odwołują się do różnych poziomów (poziom mikro, mezo i makro) i podmiotów analizy (jednostka, rodzina, społeczność, kraj). Kapitał społeczny czerpie swe korzenie z dorobku wielu dziedzin nauk społecznych, tj. ekonomii, socjologii, politologii, a także psychologii. W rezultacie koresponduje on z odmiennymi, a często bardzo skrajnymi wymiarami egzystencji podmiotów gospodarujących. Dlatego trudne wydaje się przypisanie interdyscyplinarnie postrzeganemu kapitałowi społecznemu obiektywnych wartości kwantyfikowalnych, które odzwierciedlałyby poziom tego zasobu w firmie, rodzinie, społeczności lokalnej czy całej gospodarce. Po drugie, natura i formy kapitału społecznego ewoluują w czasie. Ewolucja kapitału społecznego jest rezultatem zmian równowagi pomiędzy nieformalnymi organizacjami a formalnymi instytucjami życia społeczno-ekonomicznego. Wreszcie po trzecie, znacznych trudności nastręcza brak odpowiednio długich szeregów czasowych. Kapitał społeczny jest nowym terminem w naukach społecznych, dlatego nie istnieją odpowiednio długie szeregi czasowe wskaźników, odzwierciedlających poziom tego zasobu w gospodarkach [Woolcock, Narayan 2000]. Dotychczasowe próby pomiaru zasobów kapitału społecznego opierają się na zestawianiu różnych miar cząstkowych, stanowiących przybliżenia obszarów i zależności przypisanych tej kategorii ekonomicznej [Sztaudynger 2005; Helliwell,. KS_741.indb 35. 1/16/08 2:39:51 PM.

(12) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 36. Putnam 1995; Rupasingha, Goetz, Freshwater 2002; Lederman, Loayza, Menendez 2002; Wallis, Killerby, Dollery 2004]. Pomimo krytyki fragmentarycznych możliwości odzwierciedlania poziomu tego zasobu w gospodarce, wykorzystywane mierniki w badaniach empirycznych stanowią właściwe przybliżenie dla roli, jaką pełni sfera instytucji społecznych w gospodarce. Wykorzystywane mierniki zasobu kapitału społecznego są wynikową przyjętych definicji tego zasobu. Różni badacze, odmiennie definiując tę kategorię ekonomiczną, powszechnie akceptują tezę, iż kapitał społeczny „nie jest związany z tym, co wiemy, lecz z tym, kogo znamy” [Woolcock, Narayan 2000]. Proces poznania czerpie w znacznym stopniu ze skłonności agenta (jednostki ludzkiej i każdego innego podmiotu gospodarującego) do nawiązywania kontaktów i relacji. Przyczyną wszelkich relacji w grupach społecznych jest zaufanie, którym cieszą się przedstawiciele zbiorowości. Dlatego większość wykorzystywanych mierników kapitału społecznego próbuje odzwierciedlić różne wymiary zaufania w przekroju grup osób, społeczności czy gospodarek. Kapitał społeczny można więc odzwierciedlać za pomocą wskaźników przestępczości, przynależności do formalnych i nieformalnych grup aktywności oraz jakości instytucji w gospodarce. W przypadku mierników przestępczości, poziom kapitału społecznego był kwantyfikowany na podstawie liczby i skali dokonanych przestępstw (stwierdzonych po zakończonych postępowaniach przygotowawczych) [Sztaudynger 2005, s. 75 i nast.]. Niektórzy badacze kapitału społecznego podejmowali próby opisu tego zasobu poprzez wyszczególnienie różnych kategorii działań przestępczych, np. ciężkie zbrodnie [Rubio 1997; Glaeser, Sacerdote, Scheinkmann 1996; Lederman, Loayza, Menendez 2002]. Mierniki przynależności do grup społecznych odwzorowywały m.in. udział populacji zrzeszonej oraz liczbę różnego rodzaju formalnych i nieformalnych grup społecznych [Helliwell, Putnam 1995; Narayan, Pritchet 1999], np. organizacje i związki wyznaniowe, kluby sportowe, związki zawodowe, zrzeszenia przedsiębiorców [Rupasingha, Goetz, Freshwater 2000]. Na podstawie tych mierników P. Keefer i S. Knack [1997] wyszczególnili dwa rodzaje grup społecznych, tj. grupy typu Olsona oraz grupy typ Putnama. Zrzeszenia typu Putnama wspierają rozwój interakcji międzyludzkich, które w rezultacie zwiększają zaufanie i współpracę, ale nie opierają się jednak na chęci odnoszenia korzyści ekonomicznych (rent-seeking). Z kolei podstawą zrzeszeń w grupach typu Olsona jest chęć pomnażania korzyści własnych. Zdaniem wielu badaczy skłonność obywateli do włączania się w formalne i nieformalne grupy może określać poziom zaufania w społecznościach. Liczba nieforZaliczyli do nich: 1 – kluby gier w kręgle, 2 – publiczne kluby golfowe, 3 – członkostwo w klubach sportowych i rekreacyjnych, 4 – stowarzyszenia obywatelskie i społeczne, 5 – organizacje religijne. . Są to: 1 – organizacje pracownicze (związki zawodowe), 2 – organizacje przedsiębiorców, 3 – organizacje branżowe, 4 – organizacje polityczne. . KS_741.indb 36. 1/16/08 2:39:51 PM.

(13) Kapitał społeczny w procesie wzrostu…. 37. malnych festynów, imprez plenerowych, lokalnych wydarzeń sportowych, a także wszystkich innych form pogłębiania relacji społecznych jest dobrym wskaźnikiem zasobu kapitału społecznego w krajach wysoko rozwiniętych, w szczególności w odniesieniu do społeczności obszarów niezurbanizowanych [Narayan, Pritchet 1999]. D. Narayan i L. Pritchett, na podstawie badań prowadzonych w gospodarstwach domowych w Tanzanii (87 wsi), opracowali wskaźnik kapitału społecznego, który uwzględniał gęstość oraz charakterystyki formalnych i nieformalnych grup. Wykorzystany przez nich miernik ujmował kilka wymiarów relacji społecznych, tj. funkcjonowanie grupy, wspieranie finansowe i rzeczowe działających grup, uczestnictwo w podejmowaniu decyzji, a także heterogeniczność członkostwa. Autorzy ci potraktowali zaufanie do obcych oraz zaufanie do przedstawicieli władz jako zmienne endogeniczne. W rezultacie, na podstawie danych empirycznych, wykazano, iż kapitał społeczny ma wyższą stopę zwrotu niż kapitał ludzki. Badania odwołujące się do jakości instytucji w gospodarce stanowią nowy wymiar prowadzonych analiz nad kapitałem społecznym [Pazza-Georgi 2002]. Prekursorami tego podejścia byli S. Knack i P. Keefer. Podjęli oni próbę wskazania wpływu zaufania społecznego i szeroko rozumianych norm obywatelskich na wzrost efektywności gospodarowania w 20 krajach świata. W empirycznej weryfikacji współzależności posłużyli się oni następującymi miernikami zaufania, tj.: – bezpieczeństwo praw własności oraz praw do zawierania umów odzwierciedlono za pomocą wskaźników ryzyka konfiskaty mienia oraz ryzyka przymusowej nacjonalizacji przedsiębiorstw zagranicznych, – jakość instytucji w państwie wyrażono za pośrednictwem wskaźnika zasad prawa (stabilność instytucji politycznych, silny system sądowniczy oraz akceptowanie przez nową władzę ustaleń dokonanych przez ustępujące elity polityczne), – jakość biurokracji wyrażono za pośrednictwem zdolności pracowników administracji publicznej do sprawowania władzy bez konieczności dokonywania drastycznych zmian politycznych i wprowadzania zakłóceń w wykonywaniu usług publicznych. W rezultacie jakość biurokracji odzwierciedla stopień niezależności (autonomii) urzędników od presji politycznej. W ocenie biurokracji wykorzystano także miernik odwzorowujący wpływ administracji publicznej na przestrzeganie praw własności oraz praw zawierania umów, tj. korupcję władz [Keefer, Knack 1997]. 5. Sposób oddziaływania kapitału społecznego na wzrost i konwergencję W literaturze ekonomicznej nowej teorii wzrostu gospodarczego wskazuje się na istotny wpływ kapitału społecznego na efektywność gospodarowania [Wallis, Killerby, Dollery 2004; Matysiak 2000]. Istnieją również analizy wpływu kapitału. KS_741.indb 37. 1/16/08 2:39:52 PM.

(14) 38. Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. społecznego na konwergencję gospodarek. Przyjmuje się, że kapitał społeczny spełnia rolę wspomagającą i uzupełniającą dla czynników wytwórczych zaangażowanych w procesie produkcji. Literatura przedmiotu wymienia kilka rodzajów mechanizmów oddziaływania zasobów kapitału społecznego na proces wzrostu i w efekcie na jego konwergencję. Wyróżnione mechanizmy można jednak sprowadzić do wpływu tego czynnika na proces akumulacji w gospodarce. Abstrahując od uwarunkowań wzrostu gospodarczego nie wyodrębnionych w modelach matematycznych, warto zauważyć, iż w funkcji produkcji produkt powstaje dzięki zakumulowanym wcześniej zasobom kapitału fizycznego (neoklasyczny model wzrostu Solowa) i kapitału ludzkiego (endogeniczne modele wzrostu). Warunkiem koniecznym pomnażania produkcji w czasie jest więc utrzymanie odpowiedniej stopy akumulacji tych składników kapitału, które decydują o poziomie inwestycji w gospodarce. Problem utrzymania odpowiedniej stopy inwestycji w kapitał fizyczny był przez całe dziesięciolecia przedmiotem rozważań i sporów wielu ekonomistów. Dla przykładu, J.M. Keynes oraz M. Kalecki dowodzili, że stabilność lub ułomność kapitalizmu zależy w główne mierze od sprawności procesu inwestycyjnego. Autorzy ci nie zdołali jednak wypracować wspólnego consensusu w zakresie mechanizmów stymulowania odpowiedniego poziomu inwestycji w gospodarce [Toporowski 1999]. J.M. Keynes dowodził, że warunkiem zapewnienia stabilności inwestycji gwarantujących pełne zatrudnienie jest interwencja państwa w zakresie polityki fiskalnej i poziomu stóp procentowych. Z kolei M. Kalecki, uznając istotną rolę polityki fiskalnej i monetarnej, podkreślał, że inwestycje zwiększają zdolności wytwórcze przedsiębiorstw oraz konkurencję o efektywny popyt. Tak więc, kluczowym warunkiem odpowiedniego poziomu inwestycji w gospodarce jest właściwa relacja pomiędzy konsumpcją a inwestycjami, która jest ustalana przez posiadaczy kapitału na podstawie odpowiedniej stopy zysków. Dlatego inwestycje będące rezultatem ponoszonych wydatków są źródłem rozkwitu gospodarki, a ich wzrost, wpływając korzystnie na sektor przedsiębiorstw, stymuluje proces akumulacji w przyszłości [Collected Works…, 1991, 1992, 1993]. Stworzony jeszcze w latach 50. przez M. Kaleckiego do wyprowadzonego z teorii keynesowskiej modelu wzrostu tzw. współczynnik usprawnień techniczno-organizacyjnych otwierał możliwość uwzględnienia wpływu kapitału ludzkiego i kapitału społecznego na wzrost gospodarczy. Jednakże w tamtych latach teoria wzrostu gospodarczego nie operowała jeszcze kategorią kapitału ludzkiego, a tym bardziej kapitału społecznego [Woźniak 2006]. Akumulacja stanowi także istotny element wyjaśniania wzrostu w modelach ekonomicznych. Neoklasyczna teoria wzrostu gospodarczego upatrywała przyczyn wzrostu w skutkach działania dwóch mechanizmów, tj. akumulacji kapitału fizycznego oraz wzrostu całkowitej produktywności czynników wytwórczych TFP. Aku-. KS_741.indb 38. 1/16/08 2:39:52 PM.

(15) Kapitał społeczny w procesie wzrostu…. 39. mulacja kapitału fizycznego ograniczona prawem malejących przychodów, zwiększała produkt według funkcji produkcji typu Cobba-Douglasa. Z kolei wzrost TFP, abstrakcyjnie uwzględniającej każdą zmienną związaną z technologią (know-how, wiedzą, kwalifikacjami pracowniczymi itp.), zwiększał poziom produktu przy każdym poziomie zakumulowanego kapitału fizycznego na pracownika. Dociekania nad źródłami TFP doprowadziły do pojawienia się endogenicznej teorii wzrostu gospodarczego, w której uwzględnia się obok kapitału fizycznego także akumulację kapitału ludzkiego ze stałymi lub rosnącymi przychodami względem skali. W nowej teorii wzrostu gospodarczego zmieniło się podejście do fenomenu wzrostu. Uwaga ekonomistów została zwrócona na przyczyny i rezultaty wzrostu TFP w pomnażaniu produktu i dochodu. Jednakże dotychczas wzrost TFP wiązał się ze zwiększaniem nie wyodrębnianych w modelach neoklasycznej teorii wzrostu ukrytych aktywów gospodarki (intangibles), tj. kapitału ludzkiego, postępu technicznego oraz sfery badawczo-rozwojowej (B+R). Zwrócenie większej uwagi na niematerialne czynniki wzrostu i ewentualne wyodrębnienie ich nie umniejszyło roli akumulacji w wyjaśnianiu zjawiska wzrostu gospodarczego i jego konwergencji. Kluczowym mechanizmem wzrostu w neoklasycznych i endogenicznych modelach wzrostu jest bowiem odpowiedni poziom akumulacji kapitału (fizycznego lub ludzkiego), który istotnie zależy od sprawności przeistaczania oszczędności w inwestycje, czyli od płynności w gospodarce. W porównaniu z teorią neoklasyczną, endogeniczna teoria wzrostu gospodarczego przypisuje jednak większą rolę warunkom stymulującym proces akumulacji. Neoklasyczna teoria wzrostu dowodzi, że optymalną stopą akumulacji kapitału fizycznego jest tzw. złota stopa absorbująca wynosząca ok. 1 3 produktu [Phelps 1961, s. 638–644]. Z kolei rozszerzenie kategorii kapitału o kapitał ludzki (oświata, wiedza, B+R) w teorii endogenicznej, sprawia, iż stopę akumulacji (łącznie kapitału fizycznego i kapitału ludzkiego) należałoby szacować na poziomie nie mniejszym niż 60% produktu. W rezultacie endogenizacja wzrostu produkcji sugeruje konieczność utrzymywania wyższej efektywności i sprawności funkcjonowania mechanizmu akumulacji czynników produkcji. Sprawnie funkcjonujący proces inwestycyjny (akumulacja kapitału fizycznego i kapitału ludzkiego) umożliwia wypychanie gospodarki na wyżej położoną ścieżkę zrównoważonego wzrostu z wyższą stopą wzrostu i wyższym poziomem produktu per capita. Z kolei wyższe stopy wzrostu produktu na pracownika wynikają albo ze zmiany stopy oszczędzania, albo z realokacji oszczędności na . Literaturę na ten temat przytoczono m.in. w [Woźniak 2004; Jabłoński, Woźniak 2006].. Płynność w gospodarce, tj. przeistaczanie oszczędności w inwestycje, jest przedmiotem rozważań ekonomistów analizujących wpływ rozwoju rynków finansowych na wzrost gospodarczy i jego konwergencje. Przegląd teorii i badań empirycznych zaprezentowano m.in. w [Jabłoński, Stępień 2005, s. 659–669]. . KS_741.indb 39. 1/16/08 2:39:53 PM.

(16) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 40. rzecz bardziej produktywnych technologii innowacyjnych. W efekcie wzrost stopy postępu technologicznego wpływa także na przemieszczanie się gospodarki do wyżej położonej ścieżki zrównoważonego wzrostu [Levine 1997, s. 688–726]. W rezultacie wszelkie „zakłócenia” procesu akumulacji tworzą ograniczenia dla wytworzenia odpowiedniego poziomu i wzrostu produktu. Zdaniem wielu autorów przyczyną niesprawności procesu przeistaczania oszczędności w inwestycje jest niedobór kapitału społecznego [Barro 2001]. Na tym tle można wyodrębnić dwojakiego rodzaju wpływ kapitału społecznego na produkt. Po pierwsze, dotyczy to bezpośredniego wpływu kapitału społecznego na produkt. Obok innych czynników produkcji, kapitał społeczny wchodzi bezpośrednio do funkcji produkcji. Z kolei druga możliwość oddziaływania kapitału społecznego na produkt dotyczy pośredniego wpływu tego czynnika produkcji. Kapitał społeczny wpływa wówczas na akumulację poszczególnych czynników wytwórczych, tj. kapitału fizycznego, kapitału ludzkiego oraz technologii, które łącznie kształtują poziom tworzonego produktu. Mechanizm bezpośredniego i pośredniego wpływu kapitału społecznego na produkt można wyjaśnić na podstawie modelu Halla i Johnsona [Wallis, Killerby, Dollery 2004]. Produkt na pracownika w i-tym kraju (yi) jest wytwarzany na podstawie nakładu kapitału fizycznego Ki, kapitału ludzkiego Hi, zasobów pracy fizycznej Li oraz technologii Ai według formuły:. (. Ki Yi. (. yi =. α 1− α. Hi Ai Li. (1). gdzie: α – elastyczność kapitału fizycznego względem produktu.. Założeniem modelu jest występowanie gospodarki rynkowej. Warunki gospodarki rynkowej umożliwiają wypracowywanie zysków, wynagrodzeń oraz zwrotu z poniesionych nakładów na kapitał (K i H), które stanowią zachęty dla produkcji. W warunkach niesprawności funkcjonowania rynku (realna sfera gospodarki), źródłem alternatywnych zachęt do podejmowania produkcji może być działalność regulacyjna państwa. Może się ona przejawiać w ustalonych zasadach rządzenia i sankcjach, a także systemie podatkowym umożliwiającym świadczenie dóbr publicznych. Z kolei w sytuacji występowania niesprawności zarówno w sferze realnej, jak i w sferze regulacji, podstaw możliwych zachęt do produkcji można Model Rebelo wyjaśnia, że równowaga w gospodarce występuje w sytuacji zrównania się stopy zwrotu z inwestycji w kapitał fizyczny ze stopą zwrotu z inwestycji w kapitał ludzki. Czynniki kapitału ludzkiego i kapitału fizycznego cechują się stałymi przychodami względem skali. Zob.: [Rebelo 1991]. . KS_741.indb 40. 1/16/08 2:39:54 PM.

(17) Kapitał społeczny w procesie wzrostu…. 41. dopatrywać się w społecznych normach kooperacji oraz akceptacji (przyzwoleniu), ukształtowanych tradycją w społeczeństwach obywatelskich. W rezultacie kraje dysponujące podobnym poziomem zasobów (ilość i jakość) kapitału fizycznego oraz kapitału ludzkiego mogą wytwarzać odmienne poziomy produktów. Przyczyną dywergencji poziomów produktów może być odmienny system norm społecznych oraz różna sprawność instytucji w gospodarce. Bezpośredni wpływ kapitału społecznego na wielkość produkcji można zaprezentować poprzez rozszerzenie funkcji produkcji (patrz: formuła (1)) o czynnik odzwierciedlający kapitał społeczny Si, tj.:. (. (. yi =. Ki Yi. α 1− α. Hi Ai Si Li. (2). gdzie: Si reprezentuje zależności w organizacjach o charakterze dobrowolnym, zaufanie społeczne oraz indywidualną ocenę efektywności (jakości) funkcjonowania administracji państwowej.. W rezultacie kapitał społeczny zaimplikowany do funkcji produkcji (patrz formuła (1)) wpływa na wielkość wytwarzanego produktu poprzez oddziaływanie na akumulację poszczególnych czynników nakładczych. Dotyczy to głównie kapitału fizycznego K, kapitału ludzkiego H oraz technologii A. Współczesna literatura przedmiotu wskazuje kilka sposobów oddziaływania społecznej spójności oraz jakości funkcjonowania administracji państwowej na wzrost produktu. Mogą one wspierać koordynację w złożonym procesie produkcji, dyfuzję i adoptowanie nowych technologii, a także ograniczać czas przeznaczany na monitoring i ochronę praw własności [Keefer, Knack 1997]. Ponadto dowodzi się, że efektywnie działające instytucje w gospodarce sprzyjają dystrybucji uprawnień oraz licencji, przez co zwiększa się stopa postępu technologicznego [Hall 2003]. Kapitał społeczny odgrywa istotną rolę w ograniczaniu kosztów transakcyjnych. Poziom tych kosztów jest mniejszy w społecznościach, które charakteryzuje wysoki poziom wzajemnego zaufania. Zaufanie pomiędzy agentami ogranicza liczbę zawieranych umów regulujących współpracę pomiędzy podmiotami współpracującymi oraz zmniejsza liczbę oszustw powstałych w wyniku niedotrzymania poczynionych ustaleń. Kapitał społeczny może także wpływać na całkowitą produktywność czynników wytwórczych (Ai) poprzez ułatwianie rozwoju efektywnych instytucji oraz pojawianie się ekonomii skali [Durlauf, Fafchamps 2004]. Pośredni wpływ kapitału społecznego na produkt następuje poprzez zasilenie procesu akumulacji kapitału fizycznego oraz akumulacji kapitału ludzkiego. Wówczas nakład kapitału społecznego nie wchodzi bezpośrednio do funkcji produkcji. KS_741.indb 41. 1/16/08 2:39:55 PM.

(18) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 42. według formuły (2), lecz wspiera mechanizm pomnażania poszczególnych rodzajów kapitałów, tj. [Wallis, Killerby, Dollery 2004]:. yi =. α 1− α. K iS i Yi. H i Si Li. (. (. ( (. Ki yi = Yi. α 1− α. Ai. Hi Ai Li. (3). (4). Kapitał społeczny wpływa na akumulację kapitału ludzkiego (formuła (3)) poprzez zwiększenie inwestycji w system edukacji publicznej, udziału populacji w kształceniu oraz dostępności kredytów dla ubogich grup społecznych [Keefer, Knack 1997 cyt. za: Wallis, Killerby, Dollery 2004]10. Badacze dowiedli, iż kapitał społeczny odzwierciedlony w utrwalonym zaufaniu oraz przyjętych normach postępowania skutkuje zmniejszeniem odsetka osób porzucających szkołę, a także zwiększeniem zaangażowania rodziców w proces edukacji formalnej oraz poprawę jakości kształcenia. Fukuyama dowodzi także, że w społeczeństwach charakteryzujących się większym poziomem zaufania społecznego występuje wyższa stopa zwrotu z inwestycji w kapitał ludzki. W krajach tych przedsiębiorcy, podejmując decyzje o zatrudnieniu nowych pracowników, przypisują większą wagę kwalifikacjom i umiejętnościom odzwierciedlonym w postaci świadectw i dyplomów niż nepotyzmowi. Kapitał społeczny w gospodarce wspiera także proces akumulacji kapitału fizycznego (formuła (4)). W warunkach stabilizacji społeczno-politycznej i finansowej zwiększa się efektywność wykorzystania kapitału fizycznego. Jednostki gospodarujące wykazują wyższą skłonność do podejmowania inwestycji w warunkach ograniczonej niepewności ze strony ukształtowanych instytucji w gospodarce. Dotyczy to również inwestycji w nowe technologie, a także innowacyjności oraz zwiększenia efektów w rezultacie zbierania doświadczeń przez doświadczenie (learning-by-doing). Podmioty gospodarujące dążą bowiem do optymalnego dostosowania swoich zachowań do niepewności wynikającej z sieci powiązań i zależności do pozostałych uczestników procesu gospodarowania [Hall 2003]. W rezultacie stabilność otoczenia społeczno-politycznego oraz finansowego w gospodarce odzwierciedlają sprawnie funkcjonujące instytucje w gospoWarto także zwrócić uwagę na istotną statystycznie zależność występującą pomiędzy akumulowanym kapitałem ludzkim a rozwojem rynku kredytowego. Wniosek taki sformułowany został na podstawie analizy porównawczej 82 krajów w ciągu 21 lat. Silna zależność statystyczna stwierdzona została dla różnych miar zasobu kapitału ludzkiego w gospodarce [Evans, Greek, Murinde 2002]. 10. KS_741.indb 42. 1/16/08 2:39:56 PM.

(19) Kapitał społeczny w procesie wzrostu…. 43. darce. Instytucje te umożliwiają bowiem szybki przepływ informacji [Durlauf, Fafchamps 2004] pomiędzy agentami podejmującymi decyzje o inwestycjach i oszczędnościach. Nieodpowiednie instytucje w gospodarce ograniczają zakres przestrzegania praw własności, ogólnie rozumianych jako prawa agentów (przedsiębiorstw i osób) do zasobów oraz strumieni przychodów uzyskiwanych z tytułu posiadania tych zasobów, a także z tytułu zawartych umów przez agentów. Zakres tych praw jest przestrzegany w większym stopniu w przypadku, gdy polityczne i prawne instytucje w gospodarce ograniczają jednostronność (arbitralność) publicznych i prywatnych decyzji, które istotnie godzą w ich respektowanie. Wykształcone instytucje ograniczające arbitralność podejmowanych decyzji opierają się przede wszystkim na niezawisłym sądownictwie oraz wyraźnym podziale władzy wykonawczej i ustawodawczej. Trójpodział władzy gwarantuje odpowiednią kontrolę podmiotów gospodarujących oraz funkcjonowanie właściwie zdefiniowanych procedur administracyjnych, przejrzystość podejmowanych decyzji, zarówno w publicznej, jak i prywatnej sferze gospodarki. Dobrze funkcjonujące zaplecze instytucjonalne w gospodarce ogranicza także rządzących w nieskrępowanych reorientacjach realizowanej polityki, podważających stabilność gospodarowania [Knack 1996; Keefer, Knack 1997]. Nieprzestrzeganie praw własności lub brak zaufania do elit politycznych ogranicza skłonność przedsiębiorstw do wdrażania efektywnych dostosowań w odpowiedzi na zmiany technologiczne i polityk gospodarczych. Stabilność przestrzegania praw własności oraz zaufanie do elit politycznych stwarza przedsiębiorcom zachęty do wykorzystywania technologii maksymalizujących długookresowe zyski. Firmy dokonują mniej efektywnych dostosowań oraz wykazują tendencje do wykorzystywania mniej zaawansowanych technologii, jeśli polityki są mało wiarygodne oraz jeśli optymalizacja dostosowań zwiększa ryzyko poniesienia strat będących rezultatem nieprzestrzegania praw własności. W rezultacie pojawiają się negatywne efekty dla długookresowego tempa wzrostu gospodarczego. W szczególności dotyczy to sytuacji, gdy wzrost gospodarczy jest warunkowany bieżącymi decyzjami podejmowanymi przez przedsiębiorstwa, które wzrost produktywności w długim okresie opierają na zdobywanych doświadczeniach (learning-by-doing). Tak więc brak zaufania do polityków i polityki jest ważnym czynnikiem ograniczającym tempo wzrostu gospodarczego w długim okresie. Niesprawność instytucji (formalnych i nieformalnych) w państwie ma także istotne implikacje dla konwergencji gospodarek. Teoria ekonomii wyjaśnia zjawisko konwergencji na podstawie różnej stopy wzrostu czynników wytwórczych. W neoklasycznej teorii wzrostu gospodarczego kluczowym czynnikiem konwergencji była akumulacja kapitału fizycznego, a warunkiem odrabiania zapóźnień rozwojowych był bezwzględny dystans rozwojowy. W rezultacie gospodarka. KS_741.indb 43. 1/16/08 2:39:56 PM.

(20) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 44. na niższym etapie rozwoju ekonomicznego (PKB per capita) wykazywała wyższe tempo wzrostu gospodarczego niż kraje bogate, co skutkowało konwergencją bezwarunkową. Endogeniczna teoria wzrostu gospodarczego przypisuje z kolei dominującą rolę niematerialnym czynnikom produkcji. W szczególności dotyczy to kapitału ludzkiego, który dzięki rosnącym przyrostom względem skali w znacznym stopniu wyjaśnia zjawisko konwergencji11. W przypadku zarówno neoklasycznej teorii wzrostu gospodarczego, jak i endogenicznej teorii wzrostu gospodarczego wpływ kapitału społecznego na konwergencję gospodarki wyjaśnić można przez dynamikę inwestycji oraz wdrażania bardziej zawansowanych technologii. Konwergencja zachodzi w rezultacie wyższych stóp zwrotu z kapitału w krajach biedniejszych. Dotyczy to zarówno inwestycji w kapitał fizyczny, jak i inwestycji w kapitał ludzki. Niepewność przestrzegania praw własności oraz niskie zaufanie do formalnych i nieformalnych instytucji w gospodarce ogranicza proces inwestycyjny, przez co zmniejszają się korzyści gospodarek wynikające z zapóźnień rozwojowych. W rezultacie niedobór kapitału społecznego wydłuża perspektywę zbieżności gospodarek zapóźnionych w rozwoju. Zgodnie z koncepcjami argumentującymi efekt skapywania bogactwa (trickle-down effect), konwergencja kraju biednego zależy od możliwości niedrogiego skorzystania z nowoczesnych technologii opracowanych w krajach bogatych [Siwiński 2005, s. 738–739]. Zjawisko takie może towarzyszyć lokowaniu bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Technologie, które w największym stopniu zwiększają konkurencyjność współczesnych gospodarek (ITC), niejednokrotnie wykorzystywane są w postaci wyspecjalizowanych i drogich maszyn oraz urządzeń. Dlatego zaangażowanie w krajach biednych drogich technologii i w rezultacie parku maszynowego uzależnione jest od stopnia ugruntowania relacji ekonomicznych pomiędzy agentami (zaufanie do elit politycznych, przestrzeganie praw własności, konkurencji w dostępie do umów itp.) [Keefer, Knack 1997].. Warto jednak zaznaczyć, że rola kapitału ludzkiego w konwergencji wzrostu gospodarczego jest niejednoznaczna. Kapitał ludzki z malejącymi zwrotami z inwestycji wyjaśnia zjawisko konwergencji według mechanizmu sformułowanego na gruncie neoklasycznej teorii wzrostu gospodarczego. W rezultacie wyjaśnia on zarówno konwergencję warunkową, jak i konwergencję bezwarunkową gospodarki. Czynnik kapitału ludzkiego ze stałym lub rosnącym zwrotem z inwestycji wyjaśnia jedynie konwergencję warunkową gospodarki. Rosnące przyrosty produkcji z pomnażanego zasobu kapitału ludzkiego zwiększają stopę wzrostu gospodarki. Kraje z mniejszym zasobem kapitału ludzkiego (biedne) nie będą w stanie rozwijać się według wyższej stopy wzrostu gospodarczego niż kraje bogate z większymi zasobami tego czynnika produkcji. Dlatego bezwarunkowa konwergencja wzrostu gospodarczego w teoretycznych rozważaniach dotyczących kapitału ludzkiego z rosnącą stopą zwrotu z inwestycji nie zachodzi. 11. KS_741.indb 44. 1/16/08 2:39:56 PM.

(21) Kapitał społeczny w procesie wzrostu…. 45. 6. Diagnoza dla gospodarki Polski Formułowanie wniosków co do roli kapitału społecznego w procesie konwergencji ekonomicznej na podstawie jego wpływu na wzrost i rozwój gospodarczy, obserwowanego za pomocą zoperacjonalizowanych matematycznych i ekonometrycznych modeli byłoby dalekim uproszczeniem, umniejszającym faktyczną wagę tego niezwykle ważnego czynnika. Poważne wątpliwości wynikają z przytoczonego przeglądu sposobów pomiaru kapitału społecznego i trudności związanych ze znalezieniem jego syntetycznego miernika. Powstaje pytanie, czy uzyskane za pomocą tych mierników wyniki odzwierciedlają wpływ kapitału społecznego w jego całokształcie, czy też jedynie wpływ niektórych jego funkcji, składników czy mechanizmów przez niego uruchamianych. Pogłębiona analiza istoty kapitału społecznego pozwala zrozumieć, iż wzrostowe i rozwojowe implikacje kapitału społecznego nie sprowadzają się jedynie do wyników analizy funkcji produkcji. Nie umniejszając osiągnięć wielu autorów w zakresie poszukiwania precyzyjnych sposobów pomiaru skutków kapitału społecznego w procesach społeczno-ekonomicznych, sądzimy jednak, że większe walory poznawcze mogą mieć opisowe analizy kluczowych mechanizmów, za pośrednictwem których kapitał społeczny może oddziaływać na efektywność gospodarowania, a które tak czy inaczej wiążą się także z pozaekonomicznymi uwarunkowaniami wzrostu i rozwoju gospodarczego. Ograniczanie się natomiast do wniosków z analiz opartych na modelach ilościowych byłoby, naszym zdaniem, umniejszaniem wielorakich konsekwencji zmian w kapitale społecznym12. Naszym zdaniem brak wiedzy na ten temat bądź jej pomijanie było przyczyną formułowania zbyt optymistycznych prognoz dotyczących skutków programów stabilizacyjnych i przekształceń systemowych gospodarek realizowanych w krajach posocjalistycznych (zalecanych według standardów neoliberalnych określonych w konsensusie waszyngtońskim). Towarzysząca szybkim zmianom deprecjacja kapitału społecznego wymagała odpowiedniego oprzyrządowania instytucjonalnego deregulacji i prywatyzacji zapobiegającego także formowaniu się ujemnego kapitału społecznego, który zwiększa koszty transakcyjne procesu kooperacji i kanalizuje ją w kierunku eskalacji rent seeking, utrzymania asymetrii informacji, „przedsiębiorczości” z pogranicza prawa, przestępczej i korupcjogennej, umniejszających w ostatecznym rezultacie produktywność całkowitą (TFP). Problem deprecjacji kapitału społecznego w Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach posocjalistycznych, jest integralnie związany ze zderzeniem się reguł kapitalizmu globalnego określonych w konsensusie waszyngtońskim z posocjalistycznym bagażem wszechogarniającego oportunizmu, braku zaufania do Przegląd wyników badań opartych na modelach ilościowych można znaleźć w [Sztaudynger 2005]. 12. KS_741.indb 45. 1/16/08 2:39:57 PM.

(22) 46. Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. wszelkiej władzy, szacunku dla prawa i zniszczonego etosu pracy. W tych okolicznościach olbrzymia większość obywateli nie mogła być przygotowana intelektualnie i instytucjonalnie do przejęcia samoodpowiedzialności za własną pomyślność i internalizacji skutków reguł walki konkurencyjnej nie ograniczanych odpowiednio dostosowanymi do tych skutków regułami spójności społeczno-ekonomicznej. Logika szokowych zmian systemowych musiała nieuchronnie prowadzić do pojawienia się nowych barier rozwoju i źródeł dalszej deprecjacji istniejących zasobów kapitału społecznego. Eskalacja bezrobocia oraz konsekwencje spadku produkcji otworzyły drogę do szybkiego rozprzestrzenienia się obszarów biedy. Pośrednim ich następstwem był rozwój różnych patologii społecznych w postaci angażowania znacznej energii w działalność przestępczą, zwłaszcza ludzi młodych, pozbawionych możliwości legalnej pracy. Równocześnie zadłużone i coraz uboższe państwo w znacznym stopniu pozbawione zostało finansowych możliwości przeciwdziałania tym procesom poprzez sprawniejszą politykę społeczną, doposażenie służb bezpieczeństwa wewnętrznego, wymiaru sprawiedliwości i ochrony zdrowia. W Polsce, podobnie jak w wielu innych krajach posocjalistycznych, wejście w trudny proces transformacji było również powiązane z erupcją kapitału „złodziejskiego”, ponieważ powstawał on w warunkach nieprzejrzystego prawa, nie zawierającego barier rozwoju korupcyjnych praktyk. Ten fakt nadał procesowi transformacji specyficzną cechę. Bezwzględny wyścig jednostek mających na celu tylko swój interes własny znalazł znakomite pole do rozkwitu w zderegulowanej gospodarce nieuzbrojonej w rozwinięte instytucje społeczeństwa obywatelskiego, rządy praw i spójność społeczno-ekonomiczną dostosowaną do blokowania reguł pogoni za rentą korzyści (rent seeking) i korzyścią własną, bez respektowania powszechnie uznanych wymogów społecznej odpowiedzialności. W wyniku tego powstało ogromne rozwarstwienie społeczne (ok. 60% społeczeństwa żyje poniżej minimum socjalnego), rozległe obszary ubóstwa (ok. 19% według szacunków OECD) i wykluczenia społecznego uniemożliwiającego korzystania z fundamentalnych dla rozwoju jednostkowego możliwości wyboru gwarantowanych prawem. Nasilające się rozwarstwienie społeczne jest przy tym utrwalane rosnącymi i należącymi do najwyższych w Europie wskaźnikami bezrobocia (17–20% w latach 2000–2004). Jego zmniejszanie się w 2005 r. jest niestety związane głównie z odpływem kapitału ludzkiego spowodowanym utratą nadziei na możliwość pracy i godziwej płacy w Polsce. W olbrzymiej większości przypadków jedynym dostępnym rozwiązaniem okazuje się emigracja zarobkowa wykształconych, zdrowych i bardziej przedsiębiorczych młodych ludzi, która dla gospodarki Polski powiększa koszty wzrostu gospodarczego, zaś efekty mnożnikowe produkcji generuje na jednolitym rynku europejskim, jednakże poza granicami naszego kraju. Innym. KS_741.indb 46. 1/16/08 2:39:57 PM.

(23) Kapitał społeczny w procesie wzrostu…. 47. przejawem powiększania kosztów wzrostu gospodarczego wynikających z deprecjacji kapitału społecznego są ciągle rosnące wskaźniki korupcji i braku zaufania do klasy politycznej. Według rankingów prowadzonych przez Transparency International, wskaźnik korupcji, liczony w skali od 0 dla najbardziej skorumpowanego kraju do 10 dla najmniej skorumpowanego, wśród 113 wziętych pod uwagę, zwiększył swój poziom w Polsce z 5,6 w 1996 r. do 3,6 w 2003 r. Wśród członków UE jesteśmy najbardziej skorumpowanym krajem. Przerażająco niskie są również wskaźniki zaufania społecznego dla partii politycznych (ok. 10%), posłów i senatorów (ok. 9%) oraz poczucia korupcji i łapownictwa (64%), braku reprezentacji interesów (64%) [Administracja publiczna… 2005, s. 186–188]. Doktryna liberalna i polityka liberalna realizowana od 1989 r. nie sprzyjała tworzeniu się klimatu zaufania społecznego. Źle pojmowana deregulacja, podporządkowana standardom globalnym, skonstruowana na podstawach anglosaskiego neoliberalizmu, uniemożliwiła wyłonienie się mocnego państwa, z dobrze zdefiniowanym zakresem kompetencji oraz przejrzystego prawa, chroniącego obywateli przed nadużyciami ze strony urzędników i organów władzy, a pracowników przed bezwzględnym dążeniem do bogacenia się wyłaniającej się klasy kapitalistycznej. Późniejszy zwrot polegający na przywracaniu zakresu licencjonowania działalności gospodarczej otworzył pole do patologii wynikających z rent seeking. Niespójność prawa i ciągłe jego korekty uruchamiały kolejne kanały patologii na styku państwa i biznesu. Jednym z nich jest upowszechnienie się przekonania, że uczestniczy się w życiu publicznym po to, aby maksymalizować korzyść własną i swoich najbliższych. Demokratyzacja otworzyła wprawdzie obszary wolnego wyboru, lecz zetknęła się z układem bardzo silnie zinstytucjonalizowanych powiązań wykształconych przez logikę centralizmu demokratycznego. W wyniku tego nastąpiło upartyjnienie państwa poprzez zawłaszczenie różnych agend państwowych, po to, aby służyły przede wszystkim interesom grup związanych z układem partyjnym. Ten stan rzeczy utrwalił przekonanie, że przestrzeń publiczna jest „terenem łowieckim”. Zaufanie dla rządzących zostało niemal doszczętnie zniszczone. Deklaracje naprawy Rzeczypospolitej przy tym stanie wyniszczenia kapitału społecznego, zmierzające do izolowania od wpływów politycznych ludzi wywodzących się z nomenklatury popeerelowskiej są traktowane z wielką podejrzliwością i przekonaniem, że nie idzie tu o realizowanie programu reform instytucjonalnych, lecz jedynie zagospodarowanie terenu łowieckiego. W społeczeństwie, w którym co najmniej 50% obywateli marzy o porzuceniu swojego kraju, a ok. 17% nie ma dostępu do pracy, dominuje poczucie braku reprezentacji interesów, a rządy traktowane są jako instytucja wroga. Ponadto wobec niechęci ok. 70% obywateli do przynależności do jakiejkolwiek organizacji [Administracja publiczna… 2005, s. 167] oraz w sytuacji, gdy media koncentrują. KS_741.indb 47. 1/16/08 2:39:57 PM.

(24) Michał Gabriel Woźniak, Łukasz Jabłoński. 48. się niemal wyłącznie na nagłaśnianiu negatywnych stereotypów władzy i nieakceptowanych społecznie wartości etyczno-moralnych nie ma klimatu do odbudowy zaufania społecznego. Współczesna gospodarka pozbawiona tego źródła aktywności ludzkiej nie jest w stanie wykorzystać szans wynikających z rozwoju kapitału ludzkiego, globalizacji i przejęcia acquis communautaire UE w stopniu umożliwiającym odrabianie dystansu rozwojowego w rozsądnej perspektywie czasowej. Warunkiem koniecznym przełamania tych negatywnych procesów w obszarze kapitału społecznego, a tym samym jednej z najważniejszych barier wysokiego i stabilnego wzrostu gospodarczego są reformy instytucjonalne zmierzające do: – zagwarantowania rządów praw, instytucji chroniących prawa obywateli i prawa mniejszości przed tyranią większości, biurokracji państwowej i samorządowej, – zabezpieczenia podmiotów gospodarczych i obywateli przed nadużyciami władzy i wynaturzeniami demokracji wynikającymi z pokusy ciągłego poprawiania prawa, licencjonowania, dostrajania regulatorów ekonomicznych, – zabezpieczenia organów władzy przed wpływami dominujących grup interesów, – umożliwienia egzekwowania organom władzy rządów praw i polityki spójności społeczno-ekonomicznej nie burzącej porządku konkurencyjnego, – usunięcie niedostatku wartości etyczno-moralnych13. Niezbędnymi składnikami ładu instytucjonalnego zdolnymi do równoważenia konfliktów między interesami organów państwa i jednostkowymi są sprawne instytucje społeczeństwa obywatelskiego. Warunkiem formowania się i przetrwania tych instytucji jest, obok rządów praw, względna zamożność ogółu obywateli i niski zakres ubóstwa. Złe funkcjonowanie instytucji demokracji oraz wysoki zakres marginalizacji i wykluczenia spowodowany niesprawiedliwymi nierównościami społecznymi i niską względną zamożnością społeczną tworzą zły klimat do odbudowy kapitału społecznego. Liberalizm ekonomiczny, zwłaszcza w skrajnych jego postaciach, nie jest wystarczającą podstawą projekcji instytucji społeczeństwa obywatelskiego. Instytucjonalnym warunkiem formowania się społeczeństwa obywatelskiego są szerokie i łatwe do egzekwowania uprawnienia obywatelskie do kontroli organów państwa. Mogą temu służyć: jawność i pełna odpowiedzialność organów władzy za prowadzoną politykę na podstawie jasno i przejrzyście sprecyzowanych kryteriów, łatwo egzekwowalne referendalne prawa obywatelskie do zawetowania uchwalonych ustaw i poddawania pod głosowanie własnych propozycji. Jedność praw i odpowiedzialności jest koniecznym składnikiem rządów praw, które są istotne dla ucywilizowania reguł rynku politycznego. Powyższe reguły są niezbędne dla ograniczenia skłonności polityków do wykorzystywania niedostatków 13. KS_741.indb 48. Problem ten poruszony został przez A. Matysiak [2003].. 1/16/08 2:39:58 PM.

(25) Kapitał społeczny w procesie wzrostu…. 49. ekonomicznych modeli różnych teorii w imię partykularnych interesów. Mogłyby również przyczynić się do ograniczenia popełnianych błędów związanych z niedostatecznym rozumieniem teorii i wynikających stąd niespójności wdrażanych do praktyki rozwiązań instytucjonalnych. Ład instytucjonalny w Polsce jest też produktem zmian zachodzących w globalnym kapitalizmie. Dotyczy to zwłaszcza UE, która cierpi na nadmiar regulacji umożliwiających ingerencję pozarynkowych biurokratycznych struktur powiększających skalę i zakres zjawisk oportunizmu i pogoni za rentą. W rezultacie zwiększa się poziom kosztów transakcyjnych tej koordynacji. Jednocześnie system ekonomiczny jest obciążony dodatkowymi kosztami transakcyjnymi, które wynikają z posocjalistycznego dziedzictwa wszechogarniającego oportunizmu, braku szacunku dla prawa oraz w dalszym ciągu niedookreślonych przez prawo wielu obowiązków organów państwa i samorządu terytorialnego. Wobec wyżej wymienionych zaszłości oraz słabości instytucji społeczeństwa obywatelskiego demokratyczne instytucje i niedostateczna przejrzystość praw są wykorzystywane nie tylko przez administrację państwową i samorządową, ale również interesariuszy jako parawan oportunistycznych zachowań i uchylania się od zaciągniętych wobec społeczeństwa zobowiązań. Utrudniają też, a nawet uniemożliwiają działania wynikające z potrzeby dbałości o poszerzanie obszarów wolności obywatelskich niezbędnych dla zwiększenia efektywnej koordynacji czy też redukcji pogoni za korzyścią własną. Spełnienie wymagań instytucjonalnych wynikających z członkostwa Polski w wielu międzynarodowych organizacjach nie może być pretekstem dla realizacji partykularnych interesów polityków i rządu. Choć w wielu przypadkach zmiany instytucjonalne wymagają decyzji na szczeblu międzynarodowym, Polska nie może ograniczać swojej aktywności w dziele odbudowy kapitału społecznego do usprawnienia ładu instytucjonalnego i ograniczenia się jedynie do aquis communautaire UE, gdyż groziłoby to społeczeństwu narastaniem dystansu rozwojowego w stosunku do głównych beneficjentów globalizacji. Jeśli społeczeństwu polskiemu nie powiodą się innowacje koordynacji procesów społeczno-ekonomicznych wprowadzające rządy praw, krążące widmo upadku reputacji polityków i polityki, oportunizmu, rozkładu instytucji demokratycznych i państwa uniemożliwi odrabianie dystansu rozwojowego. Wszak identyczna technika i technologia produkcji zglobalizowanego kapitalizmu może przynieść wyższą produktywność całkowitą jedynie w warunkach sprawniejszego dla rozwoju kapitału społecznego ładu instytucjonalnego. Oznacza to, że im większa jest spoistość relacji międzyludzkich i zdolność ładu instytucjonalnego do koordynowania podmiotów społecznych w ramach projektu wspólnego, im sprawniejsze jest kontraktowanie i prawa własności, a mniej jest asymetrii informacji, oportunizmu oraz pogoni za rentą, tym mniejsze są koszty transakcyjne i większa produktywność całkowita przy takich samych technologiach.. KS_741.indb 49. 1/16/08 2:39:58 PM.