356
R ecenzjeW ojciech Z a l e s k i , D zieje górnictwa i hutnictwa na G ó rn y m Śląsku do ro ku 1806. W y d a w n ic tw a T o w a rz y stw a im. R om ana D m ow skiego, M a d ry t 1967, ss. 445.
N azw isk o W . Zalesk iego nie jest obce polskim historykom techniki: w 1929 r. została w y d a n a w K ra k o w ie jego książk a D z ieje przem ysłu w b yłe j Galicji. P ra c a poświęcona D ziejom górnictwa i hutnictwa na G ó rn y m Śląsku do 1806 roku jest w yn ik iem późniejszych wieloletnich poszukiw ań i studiów p row adzonych przez autora pom im o w ie lu trudności i ch oroby ; m in . z in icjaty w y P olsk ie j A k ad em ii U m iejętności p raco w ał on w latach 1937— >1938 w arch iw u m w ro c ła w sk im i zebrał tam liczne m ateriały. P o śmierci autora, która n astąpiła 23X1960, żona jego w ła s nym kosztem w y d a ła pozostawione w rękopisie dzieło.
K siążk a składa się z osiem nastu rozdziałów . P ierw sz y z nich R o zw ó j górnictwa śląskiego do X V I wieku zaw iera w iadom ości o średniowiecznych p rzy w ilejach i p ra cach górniczych (z uw zględnieniem techniki górniczej), zw łaszcza w re jon ie T a r n ow skich G ó r; w następnych dw óch rozdziałach om ówiono ustrój p ra w n y górn ictw a o raz politykę górniczą książąt śląskich w w ie k ach X V i X V I , po czym opisano ustrój społeczno-gospodarczy śląskiego g ó rn ictw a ru d o ło w iu i srebra w tym że czasie z uw zględnieniem w a ru n k ów - płacy d pracy (rozdział 4).
W rozdziale Upadek górnictwa śląskiego w X V I I w ieku przeanalizow ano gospo darcze i polityczne przyczyny tego upadku (p rzyw ó z srebra am erykańskiego do Europy, obciążenia n ak ładan e przez w łaścicieli H enck lów , zniszczenia spow odow ane w o jn ą trzydziestoletnią).
G órn ictw u galm anu, w ę g la i ru d żelaznych od X V w . do 1740 r. poświęcony został rozdział 6‘, hutnictwu żelaznem u od X V w. do początków X V I I I w. — ro z dział 7, a polityce górniczej cesarzy na G ó rn y m Śląsku — rozdział 8. D w a dalsze rozdziały z a w ierają opis górn ictw a i hutnictwa śląskiego oraz om ówienie prusk iej polityki gospodarczej i górniczo-hutniczej w latach 1740— 1779; Z alesk i zw raca tu uw a gę na nieudolność prusk ich w ła d z górniczych i na p ró by ich reform y.
W rozdziale 11 w y cze rp u jąco om ów iona została u staw a górnicza z 1769 r., w p r o w a d zająca zasadę kiero w n ictw a pań stw ow ego nad górnictwem , a w rozdziale 12 — postępy techniki hutniczej i górniczej w latach 1779— 1806, gdy w ładze pruskie starały się w różny sposób uzyskać dostęp do najn o w szy ch osiągnięć w W ie lk ie j B rytanii (np. udającem u pejzażystę E versm an now i udało się zdobyć ry sun ki dotyczące o dle w a n ia lu f arm atnich) i przenieść je do przem ysłu na Śląsku. R o zw ój produ kcji górn i czej i hutniczej w tych latach kreśli W . Z alesk i w oparciu o dane statystyczne w rozdziale 13, aby następnie om ówić politykę górniczo-hutniczą pań stw a pruskiego w okresie działalności H ein itza i R edeña (rozd ział 14).
Z b y t żelaza i w ę g la oraz organizacja handlu i transportu, ilustro w an e licznymi danym i statystycznymi, są tematem rozdziału następnego. D w a dalsze — pośw ię cono ro li przedsiębiorców oraz pracow nikom i w aru n k om pracy i płacy w górnictwie i hutnictwie, a rozdział ostatni — podsum ow an iu przem ian form gospodarczych gór nictw a i hutnictw a śląskiego w latach rz ą d ó w pruskich do 1806 r.
N a w e t tak pobieżny przegląd treści dzieła w skazuje, jak głęboko sięgnął autor, opisując górnictw o i hutnictwo śląskie. W szczególności b ra k w ykształcenia tech nicznego nie p ow strzym ał go od uw zględn ien ia zagadnień technicznych, z których np. zrezygn ow ał doc. Z . K w a ś n y w podobnym opracow aniu dotyczącym późniejszego o k r e s u '.
Chociaż W . Z alesk i n ie opisuje dokładnie poszczególnych procesów technolo gicznych, zagadnienie techniki górn ictw a i hutnictwa zn ajd uje się w jego książce na
1 Por.: Z. K w a ś n y , H utnictw o żelaza na G órn ym Śląsku w pierw szej połowie X I X wieku. W r o c ła w 1968, a także recenzję tej pracy w nrze 1/1969 „ K w a rta ln ik a ”, ss. 136— 138.
R ecenzje
357
pierw szym planie, przy czym n ie popełnił on pow ażniejszych błędó w . Do nielicznych i m ało w ażnych uchybień należą zbyt nisko n a s. 155 określone tem peratury procesu dym arskiego (700°C) i w ielk op iecow ego :(1100°C) oraz używ anie term inu .„szlaka”, zamiast „żużel”. D alszą zaletą książki jest rozpatrzenie historii górn ictw a i h u tnictw a n a Sląsk-u n a tle ogólnego ro z w oju gospodarczego i politycznego tych ziem. S p ra w ia to, że pracę W . Zalesk iego uznać należy za dzieło dojrzałe, które m oże służyć za w zó r tego ro d zaju opracowań.
N a podkreślenie zasługuje ró w n ież zaw arta w Dziejach górnictwa i hutnictwa na G órn ym Śląsku w ie lk a liczba w iadom ości i danych liczbow ych, które m o gą być w ykorzystane do dalszych b ard z iej szczegółowych stu diów i opracowań.
A u to r nie korzystał w p ra w d z ie z prac dotyczących historii gó rn ictw a i hutnictw a n a Śląsku, które ukazały się w Polsce po 1945 r., n ie w ie d ział zatem no., że w y d a n o tu słynny m em oriał A b ta z 1791 r.2, na k tóry tak często się p o w o ły w a ł; d la całości dzieła jednak, zaw ierającego i tak w ie le m ateriałów , nie stanowi to p ow ażniejszego uchybienia.
Z alesk i zw rócił u w a g ę n a udział P o la k ó w w ro z w o ju gó rn ictw a i hutnictw a n a Śląsku. „W niosk i autora są re w ela cy jn e — czytamy w Słow ie w stępn ym n ap isan ym przez J. G iertycha — tw ierd zi on, że pierw otne p od w alin y górn ictw a i h u tnictw a śląskiego, średniowieczne, a n aw et wczesnonowożytne b y ły polskie. Ż e n aró d polski jest historycznie nie tylko narodem rolników , ale ro ln ik ó w i górn ików . Ż e przez utratę Ś ląska przez Polskę ro z w ó j przem ysłow y Ś ląsk a n ie został przyśpieszony, ale opóźniony. Ż e jednak, z d ru g ie j strony, Śląsk stał się jedną z głó w n y ch p od staw potęgi P r u s ” (s. 4).
K siążka W ; Zalesk iego jest bardzo pow ażnym sukcesem nau kow ym , u zu p eł niającym osiągnięcia polskich uczonych w zakresie historii gó rn ictw a i hutnictwa. N asi historycy techniki pow inni zatem zapoznać się z tym dziełem, co im n a p e w n o dopomoże w dalszych studiach.
Jerzy Piaskowski
Jerzy P i a s k o w s k i , Polska książka odlewnicza na przestrzeni w ieków . W y daw nictw o Instytutu O d lew n ictw a, K ra k ó w 1968, ss. 55, ilustr. 25.
Lite ratu ra dotycząca d ziejów książki technicznej w naszym k r a ju w zbo ga ciła się ostatnio o cenną pozycję. P r a c a doc. J. Piask ow sk iego o Polsk iej książce od lew niczej jest w p ew n y m sensie krótkim podsum ow aniem jego dotychczasowych p ra c z zakresu d ziejó w polskiego piśm iennictw a odlewniczego, n a którego temat op u bli k o w a ł on ponad 20 artyku łów , om aw iających poszczególne pozycje naszego piśm ien nictw a z tej dziedziny l .
W pierw szym rozdziale P olsk iej książki odlew niczej om ów ione są początki pol skiego piśm iennictwa odlewniczego, począwszy od Herbarza M . Siennika z 1568 r., do którego dołączono rozpraw ę A . Pedem ontana O tajem nych a skrytych lekarstwiech, zaw ierającą m .:n. wiadom ości z zakresu odlew nictw a. A u to r o m aw ia dalej d ok on an y przez J. D ekana, a w y d a n y w Lesznie w 1643 r. przekład hiszpańskiego dzieła D. Uffaina Archelia, p od staw ow ego odnośnie do odlew an ia dział, oraz w sp o m in a o G. Rzączyńskim (Historia naturalis curiosa) i J. R ogalińskim (Doświadczenia skut
- E. L . G . A b t, M em oria ł w sprawie kopalnictwa rud ołow iu i srebra na G ó rn y m Śląsku. K atow ice 1957.
1 Por. in form acje o większości tych arty k u łó w w dziale Z czasopism nr ó w : 4/1959 (s. 746), 2/1960 '(s. 293), 3— 4/1960 (s. 521), 1/1961 (s. 163), 2/1961 (s. 339), 3/1961 (s. 514), 2/1963 (s. 305), 3/1963 (s. 452), 3— 4/1964 (s. 418), 1— 2/1965 (s. 195), 3/1965 (s. 447), 2/1967 (s. 448) i 3/1967 <s. 647) „ K w a rta ln ik a ” .
