Włodzimierz Błaszczyk,Zbigniew
Karolczak
Poznań - Stare Miasto, ul. ul.
Wroniecka (Wolnica), Stawna.
Stanowisko 9 - Brama Wroniecka
Informator Archeologiczny : badania 14, 208-212
208
sondażami. N ie znaleziono przedm iotów, które można jednoznacznie wiązać z bitwą. Ustalono, że dno dolinne je s t twarde i nieprzenikllwe i w wypadku zalania go wodą z roztopów c zy ulew, obszar ten nie sta nowił przeszkody dla k aw alerii ry c e rs k ie j.
Badania na Polach Grunwaldu będą kontynuowane,
P O Z N A N -S tare M iasto Muzeum Arch eologiczn e
ul. ul. W roniecka /Wolnica/ w Poznaniu
Stawna
Stanowisko 9 - Brama Wroniecka
Badania p row ad zili dr W łod zim ierz Błaszczyk i m gr Zbigniew K arolczak , Finansowało Muzeum Arch eologiczn e w Poznaniu, Szósty sezon badań. F o rtyfik a cje m iejsk ie, Średniowiecze, czasy nowożytne.
Stacjonarne archeologiczne badania były kontynuacją prac z lat 1977-1979. P ra c e eksploracyjne skoncentrowano głównie na odsłonięciu w ieży bramnej - zw łaszcza partii południowej /od strony wnętrza m ia sta/, rów n ież partii centralnej /wnętrza wieży/ jak 1 p artii wschodniej. ,
Dokonano rów nież ek sploracji w ięk szości "świadków” , dających osta teczną odpowiedź w sprawach chronologii urządzeń zarówno obronnych, tj. architektury, jak i tow arzyszących techniczno-komunalnycb, tj, pozio- njów bruków i wodociągów, częściow o rów nież fosy m iejsk iej. Wykonano rów n ież kilka sondaży, schodząc nimi przeciętn ie 1,5 do 2 ,0 m poniżej poziomu wody gruntowej, osiągając calec.
Zrealizow ano obszerny program inwentaryzacji relik ów architektu r y jak rów n ież pozostałych tow arzyszących urządzeń komunalnych.
Na podkreślenie zasługuje fakt objęcia obiektu badaniami architek toniczno-archeologicznym i, jak rów n ież rów nolegle prowadzenie robót konserw atorsko- budowlanych. P rzy c zy n i się to znacznie do opracowa nia projektu technicznego zagospodarowania obiektu w form ie rezerw atu archeologiczno-architektonicznego.
Poznańska Brama Wroniecka - d zieło obronne w swojej postaci ukształtowana w ciągu pięciuset lat, nie stanowiła pod względem struk tury przestrzen n ej jednolitej form y, le c z cią gle była przekształcana i uzyskiwała coraz to nową postać, podlegając kolejnym przem ianom i m odernizacjom , zgodnie ze zm ieniającym i się potrzebam i obronnymi -
sztuki obronnej.
F a z a I - n ajstarsza /pierwotna XHI-wieczna/ w raz z p óźn iejszą m oder nizacją /XV-wieczna/
elem enty obronne: w ieża bramna z przedbram iem , ciąg muro obronnego.
W ieżę bramną tw orzy ceglana budowla wzniesiona na fundamencie ka miennym o wym iarach zewnętrznych 7,02 x 7,14 m i wym iarach wnętrza
209
4,32 x 4,40 m , grubości murów nośnych - ściany północnej - 1,47 m, południowej - 1,34 m /pierw szy etap przebudowy w ieży/, ściany z a »- chodniej - 1,34 m i wschodniej - 1, 35 m z dwoma łukami przejazdu w ścianie północnej o szerok ości - 3,49 m, w ścianie południowej - 4,41 m. P rze d w ie żę bramną wysunięto s zy ję w postaci dwóch równo ległych murów zamkniętych od czoła trzecim łukiem bramnym ujętym przyporam i. Długość przedbram ia wynosi 9,38 m /z przyporą 10,45 m / pom iar po lin ii ściany wschodniej; natomiast po lin ii ściany zachodniej -9.47 m /z przyporą 10,47 m/; wym iarach wnętrza 8,40 m długości i szerokości od 6,79 m w «partii południowej do 6,83 m w partii pół nocnej* Szerokość poszczególnych ścian wynosi; zachodniej - 0,83 m; wschodniej - 0,84 m; północnej /przebudowanej w X V w. / - 0, 85 m przy szero k o ści ławy fundamentowej - 1,68 m uchwytnej w ciągu ścia ny wschodniej.
P a rtie fundamentowe nie zostały dotychczas rozpoznane należycie z e względu na niekorzystne warunki wodne /wysoki poziom wody grun towej/, Szerokość łuku przejazdow ego je s t na obecnym etapie badań rów nież nieznana.
F a z a l a - w ieża bramna zostaje zmodernizowana p rzez dostawienie ściany południowej o szerok ości - 1,34 m i szero k o ści przejazdu /otworu bramnego/ - 3,11 m, W ościeżu wschodnim od strony zewnętrznej /po łudniowej/ w ieży zachował s ię żelazny zaczep do zawieszania skrzydła w rót bramnych. Ściana południowa oparta została częściow o na odsadz- kach fundamentowych ścian: zachodniej i wschodniej w ieży , głównie spo czyw ając jednak na cokołach kamiennych dodatkowo rozpieranych łękiem łuku konstrukcyjnego nośnego dla południowej ściany. Całość konstrukcji ściany została wzmocniona dostawioną od strony południowej ławą kamien ną o długości 7, 5 m i szerok ości 1,40-1, 70 m,
Charakterystycznym je s t fakt sprzężen ia w ieży bramnej z linią muru obronnego. Nieznaczne wysunięcie w ieży bramnej przed lin ię muru po wodowane je s t wysuniętym przedbram iem integralnie związanym z w znie sioną równocześnie w ieżą,
Mur obronny odsłonięty został na wschód od bram y o długości 28,0 mb /właściwego odsłonięcia 23,34 m / biegnąc po lin ii W -E pod kątem p ro stym do w ieży - natomiast na odcinku zachodnim od w ie ży o długości 2,9 mb wykazując w swoim biegu odchylenie w kierunku na południe. Zachodni odcinek muru obronnego posiada szerokość - 1,10 m; wschod ni natomiast 1,00 do 1,11 m.
W obrębie przedbram ia, w je go c zę ś c i północnej, odsłonięto poziom bruku /3,40-3,28 m poniżej poziomu obecnego/, który wykazał w y żło bione koleiny o następujących szerokościach rozstawu osi kół wozów: 2.47 m; 1,35 m i 1,65 m oraz prawy /zachodni/ odcinek chodnika dla pieszych szerok ości 0,76/0,78-0,86 m ograniczony od c zę ś c i jezdnej drogi /przejazdu/ rynsztokiem ściekowym . Bruk, ułożony n iew ym iaro wym m ateriałem kamiennym, pochodzi z okresu użytkowania bram y w XIII/X1V wiekach.
Na południe od w ieży bramnej odsłonięto dwa poziom y bruków u lic z nych; jeden - zalegający na poziom ie odpowiadającym odcinkowi bruku w przedbramiu i jemu współczesny o ra z drugi, w y ższy o 1,0 m odpo wiadający poziom owi użytkowania terenu w X V H -X V III wiekach.
Chronologia w ęzła bramnego fazy p ierw szej - n ajstarszej
- 210
-W ieżę bramną w raz z przedbram iem , odcinkiem zachodnim i wschod nim muru obronnego datować można na ostatnią ćw ierć wieku X III, na czasy P rze m y ś la II - in icjatora in w estycji, w latach m iędzy 1275-1285. Na uwagę zasługuje fakt nierów noinierności wznoszenia poszczególnych elementów i ciągów fo rtyfik a cji. Trudno na obecnym etapie r o z s tr z y g nąć, jak koresponduje ze sobą brama, odcinek zachodni muru obronne
go z odcinkiem wschodnim myru / z uwagi na przerwanie badań/. Dostawienie ściany południowej bram y nastąpiło prawdopodobnie krótko przed połową X IV w .,n a to m ia st zamurowanie przejazdów około połowy X V wieku, w iążące się z przeniesieniem wjazdu na stronę zachodnią systemu dotychczas funkcjonującego.
F a z a II - X V -w ieczn a w raz z późniejszą m odernizacją /XV/XVI w . / Elem enty obronne: brama przejazdowa z trójdzieln ą p rzed- bramną szyją wjazdową, ciąg muru obronnego.
Prawdopodobnie w drugiej ćw ierci XV wieku nastąpiło przesunię cie wjazdu bramnego na zachodnią stronę dotychczas funkcjonującego systemu. Ukierunkowanie osi przejazdow ej pozostało jak poprzednio, tj, północ-południe. Po zachodniej stronie pierwotnej w ieży bram nej. po wyburzeniu X III-w ieczn ego muru obronnego do poziomu użytkowania terenu w XV w. powstaje p ierw sza brama przejazdowa - południowa. Na wysokości czoła pierwotnego przedbram ia, po je go zachodniej stro nie, powstaje druga brama przejazdowa - północna. Obydwa nowo w zn ie sione p rzejazdy połączone zostały wzdłużnie w jedną całość p rzez połą czenie ich zachodnim murem biegnącym prawdopodobnie po lin ii elew a c ji obecnie istn iejącego budynku - posesji N r 10 /ściana nie odsłonięta podczas badań/,
Ścianę wschodnią powstałego wnętrza tw orzyła zachodnia ściana p ie r wotnego, X III-w ieczn eg o przedbram ia.
Elementy zachowane, odsłonięte w trakcie badań budynku przejazdow ego tej. fazy, to:
kam ienno-ceglany wschodni w ęgar południowej bram y przejazdow ej, p rzy le g ł od zachodu do pierwotnej w ieży bramnej, posadowiony m iędzy e le wacją południową muru obronnego a zachodnią w ieży, o wym iarach po ziom ych 2, 0 x 0, 5 m,
W ęgar bramny północnej bramy przejazdow ej, p rzy le g ły zachodnią p ła sz czyzną styku do lin ii zew nętrznej muru obronnego, o w ym iarach; s z e ro kości /lic zą c po lin ii W -E / · 1,91 m z 0,22 m odsadzką wyznaczającą poziom użytkowania przejazdu i długości nieustalonej. Zachowana długość - 1,04 m.
Budynek przejazdowy po siadał następujące w ym iary w yliczone w p rzy b li żeniu: 14,5 x 7, 5 m , Przedbram na trójdzielna szyja wjazdowa w rzu cie poziom ym o wym iarach 19,80 x 5,87 /do 6,96 m / składa się z trzech wnętrz o wymiarach wewnętrznych: pierw sze - 2,40 x 5,87 m; drugie - 3,63 x 6,19 m ; tr z e c ie - 10,20 x 6,19 m zamknięte ścianami o grubościach: p ierw szej - 1,22 m; drugiej - 1,50 m; tr z e c ie j - 0,95 m.
-
211
Ściany zewnętrzne przedbram ia posiadały gruhości następujące: ś c ia - tia zachodnia - 1,25 m; wschodnia 0,98 m.
Do północnej ściany bramnej dostawiony został rów n ież mur o s z e r o kości 0, 84 m wpuszczony w p rześw it bram y na 0, 30 m.
P ie rw s z e wnętrze pełniło pierwotnie zapewne r o lę naczółka, stanowiąc jak gdyby p rzed p iersie p ierw szego członu przejazdow ego.
Drugie w nętrze mogło być w okresie późniejszym osobnym wewnętrznym budynkiem bramnym,
Z okresem funkcjonowania tej fazy w iążą się poziomy budynków odsło- * nięte w obrębie trójd zieln ego przejazdu bramnego na głębokości 2,31-
2,06 m poniżej obecnego poziomu użytkowania, z rynsztokiem bocznym prowadzącym do otworu przepustowego w ścianie wschodniej przedbra m ia.
Chronologia zespołu przejazdow ego
P ie rw s z y człon przejazdow y powstał prawdopodobnie na początku X V w, niewykluczone, że z momentem budowy zewnętrznego p ierścien ia mu rów obronnych, względnie nawet nieco je w yprzedzający.
Drugi przedbramny człon powstał prawdopodobnie w drugiej ćw ierci X V w, na pewno później od członu p ierw szego, korespondując znacznie b liżej czasowo z budową zewnętrznego muru obronnego.
F a z a III - nowożytna ,/X V I»X V III-w iec zna/ w raz z m odernizacjam i elem enty obronne: brama boczna o zmienionym kierunku o rien tacji przedbramnej_ s zy ji w jazdowej.
W zewnętrznej, północnej partii drugiego członu wjazdowego, na wysokości zamknięcia drugiego wnętrza działowego, po uprzednim w y burzeniu trze cie g o odcinka działowego ściany zachodniej przedbram ia, następuje załamanie osi przejazdow ej ku północnemu zachodowi p rzez wzniesienie ściany długiej 10,4 m o szerok ości 1,2 m zakończonej, nieodsłoniętą* na obecnym etapie prac. Ścianą czołow ą, wyprowadzoną na północny zachód od czoła drugiego członu trójdzieln ego przedbram ia. Mur ten oparty je s t na łęku łuku konstrukcyjnego nośnego.
C a ł o ś ć tw orzy barbakan odpowiadający typowi warszaw skiem u,
Z pow yższą fazą w iąże się mur p ierw szy, wyprowadzony mniej więcej z lin ii styku wschodniego ciągu zewnętrznego muru obronnego z czołem pierwotnego X H I-w ieczn ego przedbram ia, dobijający do wschodniej ścia ny trójdzieln ego przedbram ia na lin ii ściany działowej drugiego wnę trza, o długości około 10,5 m i szerok ości 1,2 m.
Z funkcjonowaniem tej fazy w iąże się rów nież drugi mur osłonowy - "arkadow y", odsłonięty na długości 12,0 mb załamany mniej w ięcej w połowie, oparty czterem a łękami łuków konstrukcyjnych na pięciu filarach, w przybliżeniu rów noległy do poprzedniego.
Mur ten posadowiony na fundamencie kamiennym posiada dwie odaadzki: p ierw szą - p rzy fundamentową i drugą - nośną muru w yznaczającą ów czesny poziom użytkowania terenu, o 1 m etr w yższy od poziomu wyz-- naczonego odsadzką pierw szego muru osłonowego.
Z okresem funkcjonowania tej fazy w iążą s ię bruki odsłonięte w o b rę bie przejazdu bramnego na głębokości 0,84-1,57 m poniżej obecnego
212
poziomu, z rynsztokiem bocznym prowadzącym do wykonanych specja l nie otworów przepustowych,
Z fazą tą koresponduje wymieniony prawie w całości odcinek wschod
ni ściany trójd zieln ego przedbram ia, dokonany zapewne w p ierw szej ć w ie rc i X V III wieku względnie przed połową X V II wieku, w cześniej niż drugi mur osłonowy.
F a zę pow yższą, powstania i użytkowania przedbramnej szyj i wjazdowej o zm ienionej orien tacji o si, należy datować począwszy od drugiej ć w ie rc i X V I wieku /budowa następuje prawdopodobnie po 1536 r , / po tr z e c ią ćw ierć X V III wieku /1780 r ./ .
Drugi mur osłonowy mógł zostać w zniesiony w końcu X V I wieku względnie około połowy X V tll wieku. Ostatecznej odpowiedzi udzieli szczegółow a analiza m ateriału,
Z urządzeń techniczno-komunalnych uwagę zw racają odsłonięte c ztery
poziom y drewnianych ru r wodociągowych m a gistrali zaopatrującej m ia sto w wodę od X V I wieku po X IX -ty w łącznie.
Odcinki drewnianych ru r w yjęto i skierowano do konserw acji i badań specjalistycznych.
Oprócz ciągu m agistralnego odsłonięto trzy poziom y pojedynczych drewnianych ro zd zie lc zy c h ru r wodociągowych.
Badania będą kontynuowane.
PU ŁT U S K
w oj, ciechanowskie Gród i zamek
RACI& &EK, gm. Nieszaw a Uniw ersytet Łódzki
w oj,w łocła w sk ie Katedra A rch e o lo g ii
Badania prow adził dr hab, L eszek K a jz e r, Finansował W KZ we Włocławku. T r z e c i sezon badańr. Zamek średniowieczny usy tuowany na grod zie i w ielokrotnie przebu dowywany / x i v - x v m w ,/ .
Badania prowadzono na dziedzińcu zamkowym i w okolicy "ka m ien icy w ie lk ie j". C elem ich była w eryfik acja wyników badań g e o fi
zycznych przeprowadzonych w roku ubiegłym p rzez ekipę pod k ie runkiem m gr inż, A . R óżyckiego z P P F K Z w Poznaniu o ra z dalsza analiza zachowanych na pow ierzchni gruntu relików murowanych. W y konano jeden wykop arch eologiczn y i trzy odkrywki architektoniczne
0 łącznej pow ierzchni 65 m2 i kubaturze około 220 m3. Sezon wyko paliskowy p ró cz poznania i zadokumentowania uwarstwień ziemnych 1 niewidocznych obecnie reliktów murów, a także zgrom adzenia i za- inwentaryzowania 144 pozycji zabytków ruchomych, doprowadził do zarysowania się dwóch tez, których sprawdzenie będzie wymagało dalszych badań.
patrz
