A C T A U N I V E R S I T Ä T I S L O D Z I E N S I S F O L I A H I S T O R I C A 3«. 1990 Barbara W a c h o w s k a S P O Ł E C Z N O -E K O N O M IC Z N E O B L IC Z E P O W IA T U Ł A S K IE G O W O K R E S IE M IĘ D Z Y W O JE N N Y M (1918— 1939) 1. S T O L I C A P O W I A T U i
N a m ocy U sta w y T y m cz aso w ej z d n ia 2 V III 1919 г., o o rg a n iz a c ji w ład z a d m in is tra c y jn y c h II in s ta n c ji, do po w o łan eg o w ów czas w o je w ó d z tw a łódzkiego w eszło 14 p o w iató w : Ł ó d ź-m ia sto , b rz eziń sk i, k alisk i, kolski, k o n iń sk i, łask i, łódzki, łęczycki, p io trk o w sk i, rad o m sz cza ń sk i, sie ra d z k i, słu p eck i, tu re c k i i w ielu ń sk i.
P o d w z g lę d em p o w ie rz c h n i (1403 k m 2) p o w ia t łask i z a jm o w a ł 7 m iejsce w w o je w ó d z tw ie po p o w iec ie : k o n iń sk im , ra d o m sz c z a ń sk im , w ielu ń sk im , p io trk o w sk im , s ie ra d z k im i k alisk im . W y p rz e d z a ł zaś p o w ia t: łęczycki, tu re c k i, kolski, b rz eziń sk i i łó d z k i1. N a te re n ie p o w ia tu łask ieg o z n a j d o w ało się 20 g m in : 2 m ie jsk ie — Ł ask i P a b ia n ic e — o ra z 18 g m in w ie jsk ic h . B y ły to g m in y : B ałucz, B uczek, C hociw , D ą b ro w a R usieck a, D ą b ro w a W id aw sk a, D łu tó w , D obroń, G ó rk a P a b ia n ic k a , L u to m ie rsk , Ł ask, P ru sz k ó w , S ęd ziejo w ice, Szczerców , W id aw a, W o d zierad y , W y- giełzów , Z apolice, Z eló w 2. O gółem n a te re n ie p o w ia tu b yło 627 m ie j scow ości.
Ł ask, u s ta n o w io n y po re fo rm ie a d m in is tra c ji w 1867 r. sied zib ą p o w ia tu łaskiego, u tra c ił sw ą fu n k c ję n a m ocy d e c y z ji w ład z o k u p a c y j n y c h n iem ieck ich , k tó re z m n ie jsz y ły ilość p o w ia tó w tzw . w ie jsk ic h i p o
w ia t ła sk i z n a la zł się ra z e m z b rz e z iń sk im w pow iecie łód zkim . P r z y w r ó co n y do ra n g i sto licy p o w ia tu p rz ez w ła d z e p o lsk ie w o d z y sk u ją c y m n iep o d leg ło ść p a ń stw ie , by ł je d n a k n a d a l za g ro żo n y w sw ej stołeczności. D a w n e m ia sta — W idaw a, S zczerców , L u to m ie rs k — zd e g ra d o w a n e do poziom u osad, p ra g n ę ły od zy sk ać u tra c o n e p o zycje. N a d to n a te re n ie
1 13. W л с h o w s к a, P i e r w s z e d w a d z i e i c i a lal w o j e w ó d z t w a ł ó d z k i e g o 1919— — 1939, |w : ] W o j e w ó d z t w o ł ó d z k i e 1919 — 1969, s t u d i a i m a t e r i a ł y , r e d . R. R a s i n , b ó d ź 1971, s. 7, 8.
* M . B u n d u r k a , Z m i a n y a d m i n i s t r a c y j n e i t e r y t o r i a l n e z i e m w o j e w ó d z t w a ł ó d z k i e g o w X I X i X X w i e k u , W a r s z a w a 1974, s. 78.
p o w ia tu w y ró sł b ard zo siln y o śro d e k p rz e m y sło w y w P a b ia n ic a c h , m a ją cy ch b o g ate tra d y c je h isto ry c z n e . O ne też w ła ś n ie Ł ask o w i n a jb a rd z ie j z a g ra ż a ły . W 1923 r. b lisk i re a liz a c ji b y l p ro je k t p rz e n ie sie n ia do ń s ta ro stw a . U sa ty sfa k c jo n o w a ć też ch cian o W idaw ę. W sty c z n iu tego ro k u w ład z e w o jew ó d ztw a łódzkiego zo rg an izo w a ły w P a b ia n ic a c h z e b ra n ie a k ty w u a d m in istra c y jn e g o , n a k tó ry m o m aw ian o tę s p ra w ę . O czy w iście d e le g a c ja Ł a sk u w y p o w ie d ziała się p rz eciw k o ty m p ro je k to m . P o p a rli
ją ta k ż e p rz e d sta w ic ie le k ilk u gm in.
P r o je k t ten p rz e w id y w a ł u tw o rz e n ie d w óch je d n o ste k sam o rz ąd o w y c h . J e d n a sk ła d a ła b y się z 5 g m in łącz n ie z w y d z ie lo n y m m ia ste m P a b ia n ic e ja k o je j c e n tru m , d ru g a zaś, licząca 13 gm in, m ia ła b y za o śro d e k W id aw ę,
w k tó re j z n a jd o w a ła b y się je d y n ie e k sp o z y tu ra w ład z te ry to ria ln y c h . P rz e c iw k o ty m za m iaro m k a te g o ry c z n ie z a p ro te sto w a ł S e jm ik P o w ia tu Ł ask ieg o na sw y m p o sied zen iu 26 IV. W y su n ię to n a s tę p u ją c e a r g u m e n ty :
1) Ł a sk m iał n a jle p sz e położenie g eo g raficz n e, z n a jd o w a ł się w ś ro d k u p o w iatu ; m im o to zau w ażo n o zn a czn e o d d a le n ie od eń p o łu d n io w o -w sc h o d n ich części p o w ia tu ; p rz y p ro je k c ie u lo k o w an ia sied zib y s ta ro s tw a w P a b ia n ic a c h odległości te jeszcze b y się zw ię k szy ły , do 75 k m ;
2) stw o rz e n ie e k sp o z y tu ry w W id aw ie sk o m p lik o w a ło b y fu n k c jo n o w a n ie sa m o rz ą d u ; zw iązek k o m u n a ln y u staw o w o w in ien być ściśle zw ią zan y z u rz ę d e m sta ro s ty , k tó ry je d n o cz eśn ie z ra c ji u rz ę d u p ełn ił fu n k c je p rzew o d n icząceg o S e jm ik u i W y d z ia łu ; tru d n o b y ło b y sobie w y o b ra zić d z ia ła n ie S e jm ik u , g d y b y jego p rz e w o d n ic z ą c y b y ł o d d a lo n y o deń o 16 km ;
3) k w e stio n o w a n o senso w n o ść p o d ziału 18 gm in n a d w ie g ru p y , g dyż p ie rw sz a z n ich p o n o siłab y z b y t w ie lk ie c ię ż a ry p ła tn ic z e , n a to m ia s t p o zo stały m 13 gm in o m o d e b ra n o b y w te n sposób n a jin te n s y w n ie j p r a c u ją c e je d n o s tk i te re n o w e 3.
P rz e c iw k o za m y sło m w ład z w o jew ó d zk ich w y p o w ie d ziały się toż g rm ny: C hociw , W ygiełzów i Z elów . O b s ta w a ły one stan o w czo p rz y u trz y m a n iu s ta ro s tw a w Ł ask u i 24 V II 1923 r. p rz e sia ły sw e sta n o w isk o do W y d ziału P o w ia to w e g o 4. W ładze ze sw y ch p ro je k tó w zrezy g n o w a ły . M iasto chciało g o d n ie u lo k o w ać a d m in is tra c ję sta ro śc iń sk ą . M a g is tra t w y stą p ił w ięc 3 V I 1924 r. o poży czk ę n a k u p n o p la c u pod b u d o w ę g m a c h u s ta ro stw a . P ro s ił o k ró tk o te rm in o w ą po ży czk ę — 4500 zł. P r z e w o d n iczący W y d z ia łu P o w ia to w e g o zabiegi te p o p a rł, w n a stę p stw ie czego i S e jm ik w y ra z ił n a n ie zgodę*.
P ie rw sz y m s ta ro s tą ła sk im zo stał m ia n o w a n y w 1919 r. d ziałcz P S L
3 A r c h i w u m P a ń s t w o w e w Ło d z i (APŁ ), W y d z i a ł P o w i a t o w y w Ł a s k u , 1919— — 1939, s y g n . 8, s. 135, 136.
4 I b i d e m , s. 148. 5 I b i d e m , s. 259.
„ P ia s t” A le k sa n d e r Słupczyński®; p e łn ił tę fu n k c ję do 1926 r. P o n im u rz ą d ten o b ją ł J a n W a lla s7, n a s tę p n ie K onopacki. O d 1935 r. s ta ro s tą p o w ia to w y m b y ł J e r z y R osicki, k tó ry p odobnie ja k jego p o p rz e d n ic y jed n o cześn ie p rz ew o d n icz y ł S e jm ik o w i P o w ia to w e m u 8. O s ta tn im s ta ro stą łask im w o k re sie m ię d z y w o je n n y m b y ł W ik to r N ow ako w ski.
S e jm ik P o w ia tu Ł ask ieg o , liczący w p ie rw sz e j k a d e n c ji 15 członków , po siad ał w sw y m sk ła d z ie n a s tę p u ją c e osoby: J ó z e f A n to n iew sk i, K o n s ta n ty B arto sze k , S ta n isla w B om ba, F ra n c is z e k F ra sz k a , J a n G a jd k a , A n d rz ej
Jac o ń , J e r z y Ja k u b o w sk i, Z y g m u n t Ja siń sk i, F ra n c isz e k J a k s a , S ta n is ła w J ę d rz e jc z a k , S ta n isła w K a c z m a re k , S te fa n K a rcze w sk i, A n to n i K a ro lcza k , Ig n a cy K lu k , Z y g m u n t K o w alczy k , Jó z e f K ra u z e , K a z im ie rz K u b ia k , S ta n is ła w L eopold, W ład y sła w M ak a rcz y k , S te fa n M azew sk i, A n to n i M i- n ia s, T o m asz O b erle, Jó z e f P a jc h e r t, J a n P o k o rsk i, S ta n is la w P y re k . A n d rz e j R ożek, T om asz S ik o rsk i, E d w a rd S ro cz y ń sk i, R om an S ró d k a , M ich ał S zczęsn y, S ta n is ła w W ałęska, A n d rz e j W esoły, M ich ał W lazeł, A n to n i W ło d arczy k . W S e jm ik o w e j K o m isji R e w iz y jn e j p ra c o w a li w ó w c zas: H iero n im A d am sk i, S te fa n K a rc z e w sk i i S tm i s ł a w P ia seck i. W 1921 r. z re z y g n o w a li on i z te j fu n k c ji. z?A n a ich m ie jsc e S e jm ik w y b ra ł 9 V II S ta n is ła w a B om bę, Z d zisław a G ra b o w sk ieg o i S ta n is ła w a S zy m ań sk ieg o .
O s ta tn i sk ła d W y d z ia łu P o w ia to w e g o m iał n a d to n a s ta n o w isk u s e k re ta rz a Jó ze fa W ojtack ieg o , fu n k c ję in s p e k to ra sam o rz ąd u g m in n eg o p e łn ił Ig n a cy Z ajd a , zaś cz ło n k a m i b y li: inż. S ta n is ła w L eo p o ld , F ra n c is z e k F ra sz k a , F ra n c isz e k S ęd zik o w sk i, B o lesław S aw ick i, M a te u sz filiz i A n to n i B ad zia k . O s ta tn ia R ad a P o w ia to w a liczy ła 38 członków . Z ac h o w a ła się p e łn a im ie n n a in fo rm a c ja je j sk ła d u . B y li to : A n to n i B adziak, M a rc in B ączyk, J ó z e f B e rla k , A le k s a n d e r B ielaw sk i, P io tr B ró ży ń sk i, W a cław B rzeziń sk i, F ra n c isz e k F ra s z k a , M a ria n F re jd lic h , K a ro l F re - z e w itte , J a n F ry d ry c h o w sk i, J a n G a jd k a , F e lik s G a lą sk a, Jó z e f G a - siń sk i, Jó z e f G aw lik , P io tr G ro m a d a, S zczep an Józefo w icz, J a n K a łu ż - ka, W a cław K a u sy , L eon K olasa, F ra n c isz e k K ie ln e ro w sk i, K a zim ie rz K u lczy ck i, S ta n is ła w L eopold, B o lesław M atu szy ń sk i, A n to n i M inias, Z y g m u n t M yszk ow ski, J a n N iew ia d o m sk i, A n to n i P a w la k , W ła d y sła w P ru s , J u lia n R u tk o w sk i, B o lesław S aw ick i, F ra n c isz e k S ęd zik ow sk i,
" W a c h o w s k a , o p . c i i ., s. 9. W 1928 r. k a n d y d o w a ł A l e k s a n d e r S ł u p c z y ń s k i na p o s i a w o k r ę g u b r / . e z i ń s k o - p i o t r k o w s k i m . 1 „ D z i e n n i k U r z ę d o w y W o j e w ó d z t w a Ł ó d z k i e g o " ( D z U W Ł ) , 15 V 1928, nr 7, s. 129. J a n W a l l a s b y ł u p r z e d n i o p r e z y d e n t e m P i o t r k o w a . W 1922 r. z l i s t y 1’SL „ P i a s t ” (nr 1) k a n d y d o w a ł , b e z p o w o d z e n i a d o s e n a t u . W 1935 r. b y ł n o t a r i u s z e m w P a b i a n i c a c h ( „K ur ie r Ł ó d zk i" , 26 V II 1935, s. 5). » D z U W Ł , 31 X 1935, nr 27, s. 446.
Ig n a c y S to p c zy ń sk i, F ra n c is z e k Szczesio, W ła d y sła w S zy m ań sk i, M a teu sz Sliz, B ro n isła w Ś n ia d y , F ra n c isz e k W y rw ic k i0.
Dość dłu g o trw a ł p ro ces o rg a n iz a c ji s ą d o w n ic tw a w p ow iecie łaskim . S ęd zia śledczy n a p o w ia t ła sk i od p o c z ą tk u m iał sied zib ę w P a b ia n ic a c h . W y d ział P o w ia to w y w szczął w 1920 r. s ta ra n ia , b y sied zib ę tę u lok ow ać w Ł a sk u Je d n o g ło śn ą u c h w a łę p o d ją ł 27 V III 1920 r. i p rz e k a z a ł ją p re zeso w i S ą d u O k ręg o w eg o w Ł o d zi10. Z ab ieg i te n ie p rz y n io sły p o w o d zenia, re w ir śledczy n a p o w iat ła sk i p o zo stał w ięc n a d a l w P a b ia n ic a c h . P o czą tk o w o w p o w iecie istn ia ło k ilk a sąd ó w p o k o ju . B y ły one w Ł ask u , P a b ia n ic a c h , Z elow ie, W rzeszczew icach, W idaw ie, G ó rc e P a b ia n ic k ie j, S zczercow ie. W 1920 r. rozp o częła się k o m a sa c ja , z in ic ja ty w ą k tó re j w y stą p ił W ydział P o w ia to w y . Z a p ro p o n o w a n o u tw o rz e n ie w Ł a s k u jed n eg o S ą d u po w iato w eg o z w y d z ia łe m k a r n y m i c y w iln y m . Z ap e w n e w g rę w chodziła n ie ty lk o k w e stia p o d n ie sie n ia p re s tiż u m ia s ta jak o sto licy p o w ia tu , a le ta k ż e tr u d n e w a ru n k i lo k alo w e, w ja k ic h sied zib y ty c h sąd ó w się zn a jd o w a ły . G d y w ięc S ąd P o k o ju w e W rzeszczew icach zw rócił się 9 X II 1920 r. do p o w ia tu o p o p a rc ie jego s ta r a ń w s p ra w ie b u d o w y g m ach u , 28 X II W yd ział P o w ia to w y w y s tą p ił z w n io sk iem o u tw o rz e n iu je d n e g o S ą d u w łaśn ie w L a s k u 11. P re z e s S ą d u O k ręgo w ego
w Ł odzi in ic ja ty w ę tę p o p a rł i zażąd a ł szczegółow ej p ro p o z y cji. D n ia 30 IV 1921 r. W y d ział P o w ia to w y p ro p o n o w a ł p rz e n ie ść sąd z Z elow a, W rzeszczew ic, W id aw y i G ó rk i P a b ia n ic k ie j do Ł ask u . O zn aczało to, iż do w łaśc iw o ści te ry to r ia ln e j S ą d u P o k o ju w Ł ask u w łąc zo n e z o sta ły g m in y : B ałucz, B uczek, P ru sz k ó w , Wola. W ężykow a, D ą b ro w a W id aw sk a, W y m y słó w , W ygiełzów , W o d z ie rad y i Z elów , zaś p o zo stałe g m in y p ro p o
no w a n o u trz y m a ć w P a b ia n ic a c h b ąd ź w S zcz erc o w ie12.
O k rę g o w e w ład z e sąd o w n icze p rz y s ta ły n a zn iesie n ie sąd ó w w e w s k a z a n y c h m iejscow ościach. N ieco z m ie n iły je d n a k z a k re s te ry to ria ln y u tr z y m a n y c h in s ty tu c ji sąd o w y c h . Z ac h o w ały m ian o w icie są d y p o k o ju w Ł a sk u P a b ia n ic a c h i W idaw ie. Do p ierw szeg o w łą c z y ły g m in y — P ru sz k ó w , B uczek, Z elów , B ałucz, Łasic, W ym ysłów , W o d z ie rad y i L u to m ie rsk . Do P a b ia n ic n a le ż a ły g m in y — G ó rk a P a b ia n ic k a , W idzew , D łu tó w , zaś do w łaściw o ści te ry to ria ln e j S ą d u P o k o ju w W id aw ie — g m in a D ą b ro w a R u sie ck a i D z b a n k i13.
W 1922 r. sęd z ią śled cz y m n a p o w ia t ła s k i b y ł S ta n is ła w B ork,
* K s i ę g a a d r e s o w a m i a s t a Ł o d z i i w o j e w ó d z t w a ł ó d z k i e g o r o c z n i k 1937— 1939, Ł ó d ź b.r.w ., s. 19; P r o t o k ó ł 15 p o s i e d z e n i a S e j m i k u P o w i a t u Ł a s k i e g o w d n i u 9 li p e u 1921 r.. Ł ó d ź b.r .w ., s. 1, 3. 10 A P Ł, W y d z i a ł P o w i a t o w y w Ł a s k u 1919— 1939, s y g n . 6, s. 59. 11 i b i d e m , s. 124. 11 i b i d e m , s y g n . 7, s. 53. 11 В a n d u r k a, o p . ci t., s. 92.
n o ta riu sz e m B ro n isław R akow iecki, a k o m o rn ik ie m p o w ia to w y m A lo jzy G a łc z y ń sk i14.
G m in y n a le ż ą c e do o k rę g u S ą d u P o k o ju w Ł a s k u n a rz e k a ły n a złe w a ru n k i a p ro w iz a c y jn e , z n a jd u ją c e g o się p rz y n im a re s z tu są d o w o -p o lic y j- nego. W ład ze p o w iato w e pod zieliły ich o pinię i za p o w ied ziały , iż n a d a l tak ieg o s ta n u to lero w a ć n ie będą. P o n ie w a ż w id ziały „ciężkie po łożenie fin a n so w e m . Ł a s k u ” , o b ciąż y ły w y d a tk a m i n a te n cel n a rz e k a ją c e g m in y . W yd ział P o w ia to w y polecił z d n ie m 7 V 1924 r. w staw ić do b u d ż e tu ty c h ż e g m in po 140 zł n a u trz y m a n ie a r e s z tu 15.
P rz y n a s tę p n e j re o rg a n iz a c ji są d o w n ic tw a n a te re n ie S ą d u O k ręg o w eg o w 1928 r. n ie d o k o n an o ż a d n y c h zm ian w p ow iecie łask im . N a d al u tr z y m a ły się p rz e to 3 sied zib y sąd ó w p o w ia to w y c h w Ł a sk u , P a b ia n ic a c h i W idaw ie. J e d y n ie 1 IX 1930 r. g m in ę W olę W ęży k o w ą i Z ap olice w yłączo n o z o k rę g u S ą d u P o w iato w eg o w Ł a s k u i w łączono ją do S ąd u w W id a w ie 16. N a stę p n ie u tw o rz o n o w Ł a s k u S ąd G ro dzki. F u n k c ję sędziego S ąd u G ro d zk ieg o p e łn ił L u d w ik M iętkiew icz. N a sta n o w is k u n o ta riu s z a p rz y jego W y d ziale H ip o tecz n y m b y ł B olesław Z iem o w it S zw e- d o w sk i17, a k o m o rn ik ie m S ta n is ła w S k o p iń sk i. K a n c e la rie ad w o k ack ie w L ask u p o siad ali — Ig n a cy Ł yso g ó rsk i, O sw ald K n e p e l i Z y g m u n t D ziu -
ż y ń s k i18.
2. L U D N O Ś Ć
W czasie sp isu p o w szechn ego w 1921 r. p o w ia t z a m ie szk iw ały 149 404 osoby. P rz e w a ż a ły k o b iety , k tó ry c h og ó ln a liczb a w y n o siła 77 690, zaś m ężczy zn b y ło 7 1 714. T a k w ięc n a 100 m ężczy zn p rz y p a d a ło w p o w iecie
108,3 k o b iet. D om in o w ali m ieszk a ń cy w si — 114 848, zaś w m ia s ta c h żyło 34 556 osób. T ak p rz e to na 100 osób je d y n ie 23,1 zam ieszk iw ało m ia s ta 19. K o b ie ty p rz e w a ż a ły ta k ż e n a w si i w m ieście z ty m , iż liczeb n a ich p rz e w a g a b y ła w ięk sza w m ia s ta c h (k o b iet 18 817, m ężczyzn Id 73J, a w ięc na 100 m ężczyzn 119,6 k o b iet) niż n a w siach (k o b iet 58 873, m ężczyzn 55 975, a w ięc n a 100 m ężczyzn 105,2 ko biet). G ęsto ść z a lu d n ie n ia n a 1 k m 2 w y n o siła w ów czas 106,5 o só b 20. 11 K a l e n a c r z p o l i c j i p a ń s t w o w e j , i n l o r m a t o r p o w s z e c h n y R z e c z y p o s p o l i t e j P o l s k i e j 1У22, W a r s z a w a b.r.w ., s. 303, 310. 15 AP Ł, W > d z i a ł P o w i a t o w y w Ł a s k u 1910— 1939, s y g n . 8, s. 251. 10 В a n d u r k a, o p . c it., s. 94, 95. « i n i o r m a t o r n a m i a s t o w o j e w ó d z k i e Ł ó d ź , o p r a ć . S. P i e k a r s k i , Ł ó d ź b.r.w., s. 67. >» K s i ę g a a d r e s o w a m i a s t a Ł o d z i . .. s. 19. ’• W e d ł u g o b l i c z e ń E. R o s s e t а (L u d n o ś ć p o w i a t u ł ó d z k i e g o , s t u d i u m s t a t y s t y c z n e , Ł ó d z 1928, s. 5), l u d n o ś ć m i e j s k a p o w i a t u ł a s k i e g o s t a n o w i ł a n i e c o w y ż s z y o d s e t e k . W y n o s i ć m i a ł o n 26,7°/o o g ó ł u m i e s z k a ń c ó w p o w i a t u . 10 P i e r w s z y p o w s z e c h n y s p i s R z e c z y p o s p o l i t e j P o l s k i e j z d n . 30 I X 1021 r. w o j e w ó d z t w o ł ó d z k i e , W a r s z a w a 1928, s. 3.
W 10 la t po p ie rw sz y m spisie, w o k re sie d ru g ie g o s p isu p ow szech n eg o ludności, p o w ia t la sk i o sią g n ą ł s ta n 171 885 osób, co o znaczało, iż 1 k m 2 z a m ie szk iw ały 122,8 osoby. U trz y m y w a ła się n a d a l p rz e w a g a k ob iet, choć nieco n iższa od p o p rz e d n ie j. W 1931 r. bo w iem n a 100 m ężczyzn p rz y p a d a ły 104,1 k o b ie ty 21. W sk a li w o je w ó d z tw a liczb a m ieszk ań có w p o w ia tu łask ieg o w y n o siła 6,5% , co lo k o w ało go n a 7 m iejscu . O gółem lu d n o ść p o w ia tu w z ro sła o 22 269 osób, w ty m w m ia sta c h p rz y b y ło 8689, a w ięc 39% , zaś n a w siac h 13 580, tj. 61% . B y ł to g łó w n ie p rz y ro s t w w y n ik u u ro d zeń n ie zaś im ig racji. P o d w z g lęd em p rz y ro s tu lu d n o ści p o w ia t z a jm o w a ł 6 m ie jsc e w w o jew ó d ztw ie, po Łodzi, p o w iecie łód zkim , w ielu ń sk im , b rz eziń sk im , p io trk o w sk im , a p rz e d p o w ia te m ra d o m sz c z a ń skim , k alisk im , sie ra d z k im , k o n iń sk im , ko lsk im , łęcz y ck im i tu re c k im . T a k ie sam o m ie jsc e z a jm o w a ł p o w ia t pod w z g lę d em p rz y ro s tu lu d n o ści w m ia sta c h . W y p rzed z ała go oczyw iście Ł ódź, a n a s tę p n ie k o le jn o p o w iat: łódzki, b rz eziń sk i i k a lisk i22.
W ielki k ry z y s g o sp o d arczy z la t 1929— 1933 sp o w o d o w ał re g re s d e m o g ra fic z n y . S p a d ła zn aczn ie liczb a m ieszk ań có w w po w iecie, a p rz y ro s t lu d n o ści w la ta c h trz y d z ie s ty c h n ie b y ł a n i ta k d y n a m ic z n y , a n i ta k d u ż y ja k w p o p rz e d n im dziesięcio leciu . W la ta c h 1932— 1938 p rz y b y ło w p o w iecie 9864 oso b y . N a jn iższ y p rz y ro s t n o to w a n o w 1936 r. i w 1937 r. — bo za le d w ie 994 i 836 osób2:t.
L u d n o ść p o w ia tu łask ieg o b y ła dość zró żn ico w a n a pod w zg lęd em w y z n a n io w y m i w ślad za ty m ró w n ie ż n aro d o w o ścio w y m . N a ogólną lic z b ę 136 454 m ieszk ań có w liczo n y c h 1 I 1938 r. w y z n a n ia rz y m s k o - -k a to lic k ie g o było 115 757 osób, ew an g elick ieg o 11 413, m ojżeszow ego 8273 o ra z in n y ch w y z n a ń 511, co w p ro c e n ta c h w y n o siło k o le jn o — 84,83% k ato lik ó w , d a ją c im d o m in u ją c ą pozycję, n a s tę p n ie 8,36% ew an g elik ó w , 6,42% w y z n a n ia m o jżeszow ego o ra z 0,38% in n y c h w y z n a ń 2'1.
W 1931 r. w pow iecie la sk im (bez P a b ia n ic ) zaw odow o c z y n n y c h i b ie rn y c h poza ro ln ic tw e m było 34 666 osób. P rz e m y sł z a tru d n ia ł 9505 osób, w p rz e m y śle w łó k ien n icz y m p ra c o w a ło 4419 osób. R o b o tn ik ó w i ch a łu p n ik ó w , w ra z z p o m a g a ją c y m i c z ło n k a m i ro d z in , b y ło 416625.
W d n iu 1 1 1938 r. za ro b k o w a ły sam o d zie ln ie w po w iecie 25 454 osoby, a w ra z z cz ło n k am i ro d zin 80 768. N a jlic z n ie jsz ą g ru p ę s ta n o w ili ro ln ic y (21 868), n a s tę p n ie rz e m ie śln ic y (1505), k u p c y (1140), in n i (564), p rz e 21 D r u g i p o w s z e c h n y s p i s l u d n o ś c i z cln. 9 X I I 1 9 3 1 r. w o j e w ó d z t w o ł ó d z k i e , W a r s z a w a 1938, s. 1. !S W a c h o w s k a , o p . c i t ., 's. 20, 22. A P Ł , A k t a m i a s t a Ł od zi (A mŁ ), W y d z i a ł S t a t y s t y c z n y ( W S ) , s y g n . 23 6 6 3 n lb , 23 665, k. 5. I b i d e m , k. 6. 15 L, K i e s z c z y ń s k i , I łu c h s t r a j k o w y w p r z e m y ś l e w ł ó k i e n n i c z y m o k r ę g u ł ó d z k i e g o w l a t a c h k r y z y s u g o s p o d a r c z e g o 1929— 1933, Ł ó d ź 1969, s. 25.
m y sło w cy (298) i w o ln e zaw ody (86). P o w ia t p o siad ał w ty m m o m en cie 581 p ra c o w n ik ó w u m y sło w y ch , k tó rz y w ra z z ro d z in a m i sta n o w ili g ru p ę 1406-osobow ą. B y li to p ra c o w n ic y p a ń s tw o w i (n a jlicz n ie jsz a g ru p a — 557 osób), p r y w a tn i (170) i sam o rz ąd o w i (124). O d n o to w a n o n a s tę p n ie 9251 ro b o tn ik ó w o raz 12 441 członk ów ich ro d z in . N a jlic z n ie jsz ą g ru p ę sta n o w ili ro b o tn ic y ro ln i (4G56), w d ru g ie j k o lejn o ści b y ła słu żb a dom ow a (2029), n a s tę p n ie ro b o tn ic y p rz e m y sło w i (1983), in n i (530) o ra z ro b o tn ic y z a tru d n ie n i w tra n sp o rc ie i k o m u n ik a c ji (143). O s ta tn ią g ru p ę sta n o w ili c h a łu p n ic y , k tó ry c h liczba w y n o siła 4485 osób.
C h a ra k te ry s ty c z n e , iż w k a ż d e j z ty c h g ru p za w o d o w y ch liczono b ez ro b o tn y ch . W śród z a ro b k u ją c y c h sam o d zie ln ie je d y n ie p rz em y sło w cy n ie zn a li tego sta n u . N a to m ia st d o tk n ię c i b y li bezro bo ciem za ró w n o ro ln icy , ja k k u p cy , rz e m ie śln ic y , w o ln e zaw ody, a ta k ż e osoby w p isa n e w r u b r y k ę „ in ” . O gółem w g ru p ie sa m o d z ie ln y c h b y ło 1 I 1938 r. 318 b ez ro b o tn y ch . W śród p ra c o w n ik ó w u m y sło w y c h o d n o to w an o 6 osób bez p ra c y , w g ru p ie ro b o tn ik ó w 1776, w śró d c h a łu p n ik ó w 231. O gółem w ięc w ty m m o m en cie p o w iat ła sk i m iał 2331 b ez ro b o tn y ch , k tó rz y łącz n ie z cz ło n k a m i sw y ch ro d z in (5090) sta n o w ili zn a czn ą liczbę — 7421 osób bez ża dnego stałeg o źró d ła u trz y m a n ia 2®.
3. R Z E M IO S Ł O
Z asy g n a liz o w an e d a n e d o ty czą ce w y tw ó rc z y c h je d n o ste k ek o n o m icz n y c h w sk a z y w a ły n a ro z b u d o w a n e w Ł ask u rzem io sło. N a m o cy d ecy zji w o je w o d y łódzk ieg o z o stały 28 X II 1928 r. z a re je s tro w a n e w Ł ask u d w a cechy — szew ców i sto la rz y . D n ia 12 I 1929 r. w ład z e z a re je s tro w a ły cech k o w alsk i, 1 VI rz e ź n ic z o -w ę d lin ia rsk i, zaś 4 IX fry z je ró w i p e ru - k a rz y 27. O gółem w ro k u 1929 w y k u p io n o w p ow iecie ła sk im 640 ś w ia d e c tw n a p ro w a d z e n ie za k ła d ó w rzem ieśln ic zy ch .
W św ie tle re je s tró w w ład z w o jew ó d zk ich n a te re n ie p o w ia tu łask ieg o zn a jd o w ało się w 1930 r. ogółem 1592 w a rs z ta ty rz em ieśln ic ze, w ty m w g ru p ie b u d o w la n e j 101, w d rz e w n e j •— 225, w łó k ien n icz ej — 227, m e ta lo w e j — 202, spożyw czej — 416, sk ó rz a n e j — 302 o raz u słu g oso b isty c h — 69. Je d n a k ż e św ia d e c tw p rz e m y sło w y c h n a p ro w a d z e n ie w ty m ro k u za k ła d ó w rz e m ie śln ic z y c h w y k u p io n o ty lk o 515 w k a te g o rii od V do V III. Ś w ia d e c tw a n a p ro w a d z e n ie h a n d lu m ia ły n ieco w yższą k a te g o rię , bo o d II do IV . Izb a s k a rb o w a w Łodzi z a re je s tro w a ła ich 23428.
N a 435 cechów z n a jd u ją c y c h się w 1931 r. w o k rę g u łó d zk iej Izby
A P Ł, A m Ł , W S , s y g n . 23 665, k. 7. 17 D z U W Ł , 3 XI 1930, nr 22, s. 579.
и S p r a w o z d a n i e i z b у R z e m i e ś l n i c z e j w Ł o d z i o s i a n i e g o s p o d a r c z y m r z e m i o s ł a
R zem ieśln iczej n a p o w ia t la sk i p rz y p a d a ło 23, co lo k o w ało p o w ia t na dość d alek im , bo na 10 m ie jsc u w w o je w ó d z tw ie łód zkim . Za n im był ju ż ty lk o p o w ia t łęczycki, ra d o m sz c z a ń sk i i tu re c k i29. W ro k pó źn iej o d n o to w an o w pow iecie 24 cechy, w ty m 17 b y ło je d n o b ra n ż o w y c h , zaś 7 w ielo b ra n żo w y c h . Z w ra c a ł u w a g ę fa k t, iż w o d ró ż n ie n iu od w ie lu p o w ia tó w n ie było w ów czas w Ł a sk ie m cech u żyd ow skiego . Istn iał} zaś c h rz e śc ija ń sk ie i m iesza n e. T y ch p ie rw sz y c h b y ło 10, zaś m ie sz a n y c h
14. N a jw ię c e j m ie sz a n y c h z n a jd o w a ło się w cech ach je d n o b ra n ż o w y c h — 11, w w ielo b ra n żo w y c h — 3. W e w sz y stk ic h zrzeszało się w ó w czas 836 rz e m ie śln ik ó w : w je d n o b ra n ż o w y c h 643 członków , zaś w w ie lo b ra n żow ych 193. L iczeb n ie p rz e w a ż a li rz e m ie śln ic y z cech ów m iesza n y ch — 479 osób, n a d c h rz e śc ija ń s k im i — 357. J e d n a k ż e w ce ch ach było z rzesz o n y ch za le d w ie 4 2 % z a re je s tro w a n y c h w a rs z ta tó w rz e m ie śln ic z y c h w pow iecie. B ył to n a d e r n isk i s to p ie ń zo rg an izo w a n ia rz e m io sła w p o ró w n a n iu do in n y c h p o w ia tó w w o je w ó d z tw a łódzkiego, gd y ż p o za łask im
p o zo staw ał je d y n ie p o w ia t s ie ra d z k i i łę c z y c k i30.
D nia 2 X I 1933 r. zo stał za le g a liz o w a n y s t a t u t c e ch u k ra w ie c k o - -c zap n icz o -k u śn iersk ieg o . P o w ia t p rz e to m iał og ółem po d k o n iec ro k u 25 cechów , w ty m 17 było je d n o b ra n ż o w y c h o ra z 8 w ielo b ra n żo w y c h . P o d o b n ie ja k w o k re sie p o p rz e d n im ta k ż e w 1933 r. n ie is tn ia ły o d rę b n e ce ch y ży d o w sk ie ja k w w ięk szo ści p o w iató w , ale b y ły c h rz e ś c ija ń s k ie
— 11 cechów — i m ieszan e — 14. P o w ia t ła sk i m ia ł w ów czas sp o śró d w szy stk ich p o w ia tó w w o je w ó d z tw a łódzkiego n a jw y ż sz ą ilość — 58% cechów m ie sz a n y c h 31.
W 1934 r. zo stał z a re je s tro w a n y n a s tę p n y cech w Ł a sk u . P o w ia t m iał w ięc w ty m ro k u 26 cechów , k tó re zrzesz ały 762 rz e m ie śln ik ó w . T a liczb a z rzeszo n y ch lo k o w ała p o w iat ła s k i n a 9 m ie jsc u w w o jew ó d ztw ie, za n im b y ły p o w ia ty : łódzki, ra d o m sz c z a ń sk i i tu r e c k i32.
W ro k p ó źn iej liczba ce ch ó w w p o w iecie łask im sp a d ła do 24, z rz e sz a ją c y c h 800 członków . B yło w ty m 14 cech ó w je d n o b ra n ż o w y c h oraz 10 w ie lo b ra n ż o w y c h . Z ja w isk ie m c h a ra k te r y s ty c z n y m b y ło p o ja w ie n ie się jed n eg o cechu ży d ow skiego, c h rz e śc ija ń sk ic h n aliczo n o 15, a m iesza n y ch 8. N a d to w pow iecie fu n k c jo n o w a ły 3 o rg a n iz a c je rzem ieśln ic ze, 2 z n ich b y ły c h rz e śc ija ń sk ie , a je d n a ży d o w sk a . Z rz e sz a ły o ne 196 członków . W śród n ic h 120 osób n ależ ało do cechów , n a to m ia s t 76 osób d ziałało je d y n ie w ra m a c h z rz e sz e ń rz e m ie śln ic z y c h z p o m in ię ciem ce ch ó w 33.
T y le sam o cechów istn ia ło w p ow iecie ła sk im w 1936 r., z ty m
*9 S p r a w o z d a n i e i z b y R z e m i e ś l n i c z e / w Ł o d z i z a r o k 1931, Ło d ź 1932, s. 28. 30 I z b a R z e m i e ś l n i c z a w Ł o d z i . S p r a w o z d a n i e z a 1932, Ł ó d ź 1933, s. 19, 20, ,21, 23. 31 S p r a w o z d a n i e I z b y R z e m i e ś l n i c z e j w Ł o d z i z a 1933 r., Łó d ź 1934, s. 21 — 24. 38 S p r a w o z d a n i e I z b y R z e m i e ś l n i c z e j w Ł o d z i z a 1934 r., Łó d ź 1935, s. 8. M S p r a w o z d a n i e I z b y R z e m i e ś l n i c z e j w Ł o d z i z a r o k 1935, Ł ó d ź 1936, s. 18, 19.
jed n ak ż e, iż p o w ięk sz y ł się s ta n cechó w ży d o w sk ic h , w z ró sł do 2, zaś 16 było c h rz e śc ija ń sk ic h , a 6 m iesza n y ch . O gó łem n a le ż a ło w ty m ro k u do cech ó w 832 rz e m ie śln ik ó w , w ty m 606 c h rz e ś c ija n o ra z 226 Ż y dów . U trz y m a ła się też ta sam a ilość zw iązk ó w rz e m ieśln ic zy ch , a le zn aczn ie w z ro sła liczb a ich członków . M ian o w icie zrzesz ały o n e 542 osob y, w ty m b y ły 2 zw iązk i c h rz e śc ija ń sk ie z liczb ą 327 czło n k ó w i je d n o zrz e sz e n ie ż y d o w sk ie s k u p ia ją c e 215 osób. O gółem w ięc w 1936 r. zo rg a n iz o w a n y c h b y ło w ce ch ac h i zw ią zk ac h rz e m ie śln ic z y c h w p o w iec ie łask im 1374 rz e m ieśln ik ó w . L iczono je d n a k , iż poza ty m i o rg a n iz a c ja m i p o zo staw ało 671 rz e m ie śln ik ó w , w te j liczbie b y ło 361 c h rz e ś c ija n i 310 Ż y d ó w . Z b liżo n e p ro p o rc je n aro d o w o ścio w e w y s tą p iły ta k ż e w g ru p ie zo rg a n iz o w a n y c h — było n im i 933 c h rz e śc ija n o ra z 441 Ż ydów .
W 1936 r. w rz em io śle łask im , p o d o b n ie ja k i w in n y c h p o w ia ta c h w o je w ó d z tw a , w y s tą p iły d z ia ła n ia w k ie ru n k u w z m a c n ia n ia s ła b y c h licze b n ie cechów je d n o b ra n ż o w y c h p o p rz ez ich łącz en ie w w ie lo b ra n żow e. W Ł a sk u d o ty czy ło to śro d o w isk a rz e m ie ś ln ik ó w ży d o w sk ic h
i o b jęło ogółem 70 cz ło n k ó w 34.
W sa m y m zaś Ł a sk u z o sta ł u tw o rz o n y Z w iąz ek R zem ieśln ik ó w C h rz e śc ijań sk ich . Z ało ży cielsk ie z e b ra n ie o rg a n iz a c y jn e o d by ło się 27 I 1936 r. N a n im 15 czło nków założy cieli p o d p isało s t a t u t i w y b ra ło ta k ż e 9-osobo- w y zarząd . U k o n s ty tu o w a ł się on n a sw y m p ie rw sz y m z e b ra n iu o d b y ty m tegoż sam eg o d n ia. P re z e se m z a rz ą d u w y b ra n o T a d e u sz a K u lesz ę. Z w iąz ek d ziała ł in te n s y w n ie ca ły ro k . Co d w a m iesiące o d b y w a ł zg ro m a d zen ia p le n a rn e i ro z trz ą s a ł p ro b le m y w y tw ó rc zo ści rz e m ie śln ic z e j o raz s y tu a c ję społeczną rz e m io sła 35.
K o m a sa c ja sła b y c h cechów , z a p o czą tk o w an a w 1936 r., n a s iliła się zn aczn ie w Ł a sk ie m w ro k u 1937. R e z u lta te m je j b y ł zn a c z n y sp a d e k liczby cechó w — do 14. C h a ra k te ry s ty c z n e , iż z o stały w te n sposób z lik w id o w a n e cech y m iesza n e, n a to m ia s t za ch o w a ły się je d y n ie c h rz e ś c ija ń sk ie — 12 cechów — i ży d o w sk ie — 2. Je d n a k ż e w y n ik ie m ty c h d z ia ła ń było zw ię k sz e n ie w n ic h liczb y członków , s k u p ia ły b o w iem 1284 rz e m ie śln ik ó w , w ty m było 890 c h rz e ś c ija n i 394 Ż ydów . S zczególnie, ja k w idać, w z ro sły licze b n ie c e ch y ży d o w sk ie, gd y ż p rz e c ię tn ie 1 cech zrzeszał 197 członków , podczas g d y c h rz e śc ija ń s k ie około 74 członków .
N a d al też d z ia ła ły 3 zw iązk i rzem ieśln ic ze, w ty m 2 c h rz e ś c ija ń s k ie i 1 żydo w ski, w k tó ry c h łącz n ie b y ło zrzesz o n y ch 676 rz e m ie śln ik ó w . B ard zo liczn y b y ł zw iązek żyd o w sk i, w k tó re g o sz e re g a c h zn a jd o w ało się 291 osób, zaś w 2 c h rz e ś c ija ń sk ic h 385 człon kó w , cz y li około 197 p rz y p a d a ło n a k a ż d y z nich.
Ł ącznie, ja k w id ać 1463 rz e m ie ś ln ik ó w b y ło zo rg a n iz o w a n y c h w c e
81 V I I s p r a w o z d a n i e i / b y R z e m i e ś l n i c z e j w Ł o d z i z a r o k 1936, Ł ó d ź 1937, s. 23, 24. 35 A P Ł , C e c h y m i a s t a Ł a s k u , s y g n . 20, s. I— 3, 8.
c h a ch i zw ią zk ac h rz e m ie śln ic z y c h . N a to m ia st 663 osoby b y ły w ogóle niezo rg an izo w a n e. W śród z o rg a n iz o w a n y c h było 962 c h rz e ś c ija n i 501 Ż ydów , zaś n ie z o rg a n iz o w a n y c h by ło 388 c h rz e ś c ija n i 275 Ż y d ó w . R e je s
try w y k a zały , iż 311 rz e m ie śln ik ó w c h rz e ś c ija n i 128 Ż y dó w , a w ięc ogółem 439 osób, n ależ ało jed n o cz eśn ie do cech ów i do zw ią z k ó w 38.
W 1938 r. liczba cechów w p ow iecie ła sk im w z ro sła do 16, z k tó ry c h 13 lo c h rz e śc ija ń sk ie , zaś 3 ży d o w sk ie. W śró d cechó w c h rz e śc ija ń sk ic h b y ło 5 je d n o b ra n ż o w y c h , 4 tzw . g ru p o w e , a w ięc o b e jm u ją c e rz e m io sła
d w óch g ru p , o raz tzw . ogólne. Ż y d o w sk ie c e ch y b y ły je d y n ie ogólne, a w ięc w ielo b ran żo w e. C ech y s k u p ia ły nieco m n ie j czło n k ó w n iż w ro k u p o p rz e d n im — bow iem 1224, w ty m 887 c h rz e śc ija n i 337 Ż ydów . N a stę p o w ał w ięc n a w ró t do o sła b ia n ia liczeb neg o cechów . T a sam a t e n d e n c ja poczęła się za ry so w y w a ć w zw iązk ach rz e m ie śln ic z y c h . U trz y m y w a ła się o gólna liczb a 3, a le z n a czn ie sp a d ła ilość ich członków . M ianow icie sk u p ia ły one ogółem 493 rz e m ie śln ik ó w — 1 ży d o w sk i 168 osób o ra z 2 c h rz e śc ija ń sk ie 325 osób, tj. p rz e c ię tn ie po 162 osoby.
Z m a la ła też liczba ty c h rz e m ie śln ik ó w , k tó rz y je d n o cz eśn ie n a le ż e li do ce ch ó w i do zw iązk ó w . B yło ju ż ich ty lk o 326, a w ięc o 171 osób m n iej n iż w ro k u 1937. S zczególnie g w a łto w n ie z m n ie jsz y ła się liczb a Ż ydów , bo o 119 osób — pozo stało za le d w ie 65 rz e m ie śln ik ó w ; c h rz e śc ija n n a to m ia st by ło 261.
Z a re je stro w a n o , iż ogółem cech y i zw iązk i zrzesz ały w p ow iecie łask im na dzień 31 X II 1938 r. 1391, tj. 61,85% w sz y stk ic h rz e m ie śln ik ó w , zaś 858, czyli 38,15°o , n ie n ależ ało do ż a d n e j o rg a n iz a c ji. S p o śró d clu’zescijan z o rg a n iz o w a n y c h było 951 osób, a w śró d Ż y d ó w 440, an a lo g ic z n ie w śró d n ie z o rg a n iz o w a n y c h — 484 i 374.
W p o ró w n a n iu z in n y m i p o w ia ta m i Ł a sk m iał sto su n k o w o n a jw ię c e j zo rg a n iz o w a n y c h rz e m ie śln ik ó w , w y p rz e d z a ły go pod ty m w z g lę d em je d y n ie p o w ia ty w ie lu ń sk i i łęczyck i. N a to m ia st m iał n a jm n ie js z y p rz y ro s t w a rs z ta tó w rz e m ie ś ln ic z y c h w ca ły m w o jew ó d ztw ie. T a k w ięc w rz em io śle ła sk im pod kon iec d w u d z ie sto le cia z a ry s o w a ła się trw a ła s ta g n a c ja 37.
N a te re n ie p o w ia tu łask ieg o , p o d o b n ie ja k w c a ły m k r a ju , obok rz e m ie śln ik ó w n iez o rg a n iz o w a n y c h , a le d z ia ła ją c y c h w sposób z a le g a li zo w an y , istn ia ła jeszcze g ru p a w a rs z ta tó w p ro w a d z o n y c h n ie le g a ln ie . R zem ieśln icy ci n ie u b ie g a li się o p o zw o le n ie n a d zia ła ln o ść g o sp o d arczą i u c h y la li sę od o p ła t sk a rb o w y c h . W 1935 r. łó d zk a Izb a R zem ieśln icza u z y sk a ła in fo rm a c je o 254 ta k ic h p rz y p a d k a c h w p o w iecie łask im .
80 V III s p r a w o z d a n i e I z b y R z e m i e ś l n i c z e j w Ł o d z i z a r o k 1937, Ł ó d ź 193H, s. 2G,. 27. 37 I X s p r a w o z d a n i e i z b y R z e m i e ś l n i c z e j w Ł o d z i z a r o k 1938, Ł ó d ź 1939, s. 2, 3, 55, 56.
W 1936 r. było ju ż 340 ty c h w a rs z ta tó w , co sta n o w iło 5,4% w szy stk ich je d n o ste k w w o jew ó d ztw ie łódzkim .
P o w ia t ła sk i w y k a z y w a ł p rz e to w ty m z a k re sie n ie p o ró w n a n ie w ięk szą s u b o rd y n a c ję p ra w n o sk a rb o w ą niż in n e p o w ia ty , g d y ż w ty m o k re sie je d y n ie tu re c k i i łó d zk i m ia ły m n ie j w a rs z ta tó w p ro w a d z o n y c h n ie le g a l nie. W n a s tę p n y c h la ta c h w ład z e a d m in is tr a c y jn e i s k a rb o w e z a o strz y ły p rz ep isy , k tó re k o n se k w e n tn ie eg zekw ow ano, to te ż zn a czn ie sp a d ła liczb a je d n o ste k n ie le g a ln e g o rz em io sła . W 1938 r. o d n o to w an o w p o w iecie łask im je d y n ie 26 ta k ic h w a rsz ta tó w . B y ła to n a jm n ie js z a ilość w ca ły m w o jew ó d ztw ie, gdzie o d n o to w an o ogółem 747 ta k ic h je d n o ste k . Ł a sk w ięc s ta n o w ił te re n o n a jw y ż sz y m s to p n iu p rz e s trz e g a n ia z a rz ą d z e ń p ra w n y c h w za k re sie d ziała ln o śc i g o sp o d arczej, n a to m ia s t n ie z a jm o w a ł ju ż ta k ie j p o zy c ji w p ro w a d z e n iu n ieleg a ln e g o k sz ta łc e n ia . W 1938 r. o d n o to w an o b o w iem 6 ta k ic h p rz y p a d k ó w , a w ięc ty le sa m o co w p o w iecie s ie ra d z k im i d w u k ro tn ie w ięcej n iż w łęczyckim , b rz e z iń sk im . W p o ró w n a n iu z p o w ia te m p io trk o w sk im , k tó ry m ia ł n a jw ię c e j n ie le g a ln y c h c z e la d n i ków , b y ło to 4 ,5 -k ro tn ie m n ie j48.
Ł a sk n o to w a n y b y ł ja k o te re n siln ie ro z w in ię te g o g a r b a rs tw a . W 1930 r. w y m ie n ia n o go o b o k Łodzi, K alisza, Z d u ń s k ie j W oli i P a b ia n ic , a w ięc n a js iln ie jsz y c h o śro d k ó w g a r b a rs tw a w w o je w ó d z tw ie łó dzk im . Co p ra w d a b y ł to w g a r b a rs tw ie ro k b a rd z o n ie p o m y śln y , g d y ż p ro d u k c ja w p o ró w n a n iu z ro k ie m 1929 sp a d ła o 40% , zaś sta n z a tru d n ie n ia z m n ie jsz y ł się o 25— 30% , zlik w id o w an o też d u żo w a rsz ta tó w . J e d n a k Ł a sk u trz y m a ł sw ą p o zy c ję znaczącego sk u p isk a g a rb a rz y w w o je w ó d z tw ie 3*.
S y tu a c ja g a rb a rstw a , p o p ra w iła się zn a czn ie od p o ło w y la t trz y d z ie s ty ch . W w o je w ó d z tw ie łó d zk im w 1937 r. z n a jd o w a ły się 163 z a re js tro - w a n e w a rs z ta ty g a rb a rsk ie . Z g ru p o w a n e b y ły w p ow iecie b rz eziń sk im — 49 w a rsz ta tó w , w ła śn ie w ła sk im — 36 — o raz w Z d u ń s k ie j W oli, Ł odzi i K a liszu . Z aró w n o ich p ro d u k c ja , ja k i s ta n z a tru d n ie n ia u tr z y m y w a ły się w ów czas n a dość w y ró w n a n y m poziom ie p rz e z d łu ższy ok res; w ięk sz e g a r b a rn ie d o s ta rc z a ły sk ó ry g łó w n ie d la w o js k a 40.
W 1938 r. Ł ask b y ł w y m ie n ia n y n a d a l, obok Z d u ń sk ie j W oli i ty m ra z e m S try k o w a , jak o n a js iln ie jsz e s k u p isk o rz e m io sła g a rb a rsk ie g o . O śro d e k ten c h a ra k te ry z o w a ł się d o m in a c ją d ro b n y c h za k ła d ó w , p r a c u ją c y c h rę czn ie. T y lk o n ieliczn e z a k ła d y p o sia d a ły m a s z y n y do o dw ło - sia n ia i w y g ła d z a n ia skór. R zem ieśln icy p ra c o w a li p rz e w a ż n ie n a su ro w c u im p o rto w a n y m , w w iększości p rz ez n ic h sam y ch . S k ó ry sp ro w a d zan o
8e V II s p r a w o z d a n i e I z b y R z e m i e ś l n i c z e j . . . , s. 56, 58; I X s p r a w o z d a n i e I z b y R ze m i e ś l n i c z e j . . . , s. 92.
g łó w n ie z A u s tra lii i A rg e n ty n y . W S try k o w ie g a rb o w a n o w y łąc zn ie s k ó ry cien k ie na fu tró w k i, zaś w Ł a s k u s k ó ry cielęce i b y d lęce p r z e ra b ia n o na ch o lew k o w e oraz n a cien k ie s k ó ry po deszw o w e do o b u w ia d am sk ieg o . W la ta c h 1937— 1939 poziom w y tw ó rc zo ści g a r b a rs tw a łaskiego p o zo staw ał n iezm ien io n y , p o d o b n ie też k s z ta łto w a ły się o b ro ty i dochody tego rz e m io sła 41.
W y tw a rz a n ie w Ł a sk u sk ó r ch o lew k o w y ch i p o d eszw o w y eh u m o ż li w iło rozw ój sz e w stw a . T o też Ł ask, p o d o b n ie ja k L u to m ie rs k i Z elów w pow iecie łask im , n a le ż a ł do z n a n y c h osiedli szew sk ich w w o je w ó d z tw ie łódzkim . O śro d k a m i siln ie ro z w in ię te g o sze w stw a b y ły jeszcze: Jeż ó w w pow. b rz eziń sk im , B łaszki w pow . k a lisk im , P o d d ę b ic e w pow . łęczyckim , T u szy n i R zgów w pow . łó d zk im o ra z B o lesław ów , L u tu tó w i P ra sz k a w pow . w ie lu ń sk im . W e w sz y stk ic h ty c h m iejsco w o ścia ch szew stw o p ro w a d zo n o sy ste m e m c h a łu p n ic z y m , g łó w n ie n a za m ó w ie n ie n a k ła d c ó w z w ięk szy ch m iast. S zew cy w Ł a s k u p ra c o w a li p rz e w a ż n ie d la k u p có w z Ł odzi i K a lisz a 42.
W ży ciu g o sp o d arczy m i sp o łecz n y m Ł a sk u d u żą a k ty w n o ść w y k a z y w ał cech sto la rsk i, w k tó ry m p rz y w ią z y w a n o w ie lk ą w a g ę do tra d y c ji
i k u lty w o w a n o h isto ry c z n e w ięzi z sy m b o la m i i e m b le m a ta m i c e c h o w ym i. D nia 16 X 1926 r. zo rg an izo w a ł im p o n u ją c e u ro c zy sto ści p o św ię c e n ia sw ego s z ta n d a r u 43, zaś dla u p a m ię tn ie n ia sw y ch d ziejó w i ro z w o ju rz em io sła sto la rsk ie g o o tw o rz y ł 26 V II 1935 r. k sięg ę p a m ią tk o w ą . C ech dość re g u la rn ie o d b y w a ł z e b ra n ia w a ln e , k tó re p ośw ięcał n ie ty lk o n a o m ó w ie n ie p ro b le m ó w p ro d u k c y jn y c h , a le ta k ż e o g ó ln o sp o łeczn y ch . W y
k a z y w a ł zn a czn ą w ra żliw o ść na spo łeczn e p o trz e b y i n ie je d n o k ro tn ie w łączał się w o g ó ln o p ań stw o w e a k c je ja k n p . u d ział w P o życzce N a ro d ow ej. W d n iu 18 V 1935 r. z a k u p ił a k c je n a su m ę 150 zł.44
D łu g o letn im sta rs z y m cech u s to la rz y w Ł a s k u b y ł S ta n is ła w B o ro w icz. W y b ie ra n y on b y ł n a to sta n o w isk o k ilk a k ro tn ie . D n ia 26 V II 1935 r. s ta rsz y m cech u w y b ra n o P a w ła N iew ia d o m sk ie g o 45. W 1938 r. fu n k c ję tę p ełn ił J u lia n Z u b rz y ck i, w ów czas 5 2 -letn i s to la rz .
C ech w o sta tn im o k re sie d w u d z ie sto le c ia m ię d z y w o je n n e g o u ży w ał n a z w y C h rz e śc ija ń sk i C ech S to la rz y R zem iosł B u d o w la n y c h i D rz e w n y c h w Ł ask u . Je g o sied zib ą b y ł lo k al p rz y ul. W a rsz a w sk ie j 23.
41 / X sp rawozdan ie Iz by Rzemieślniczej..., s. 53.
4-* Spraw ozdanie Izby Rze m ieślnic zej w Łodzi o sianie g o sp o d a r c zy m rzemiosła...,
s. 23.
41 A P Ł , C e c h y m i a s t a L a s k u , s y g n . 5 nlb .
14 R z e m i o s ł o l a s k i e w z i ę ł o l i c z n y u d z i a ł w s u b s k r y p c j i P o ż y c z k i N a r o d o w e j w '1933 r.i o g ó ł e m d a ł o o n o 8 5 3 s u b s k r y b e n t ó w . N a k a ż d e g o z n i c h p r z y p a d a ł o o k o ł o 79 zł s u b s k r y p c j i . C g ó l e m r z e m i o s ł o ł a s k i e o s i ą g n ę ł o s u b s k r y b o w a n ą k w o t ę w w y - s' k o s r i 67 6 0 0 zł (Sprawoz danie Iz by R zem ieśln iczej w Łodzi za rok 1939, s. 57).
W d n iu 31 X II 1938 r. liczy ł 42 członków , w ty m 35 d y p lo m o w a n y c h m istrzó w , 7 zaś z k a r ta m i rz e m ie śln ic z y m i. S k u p ia ł 33 s to la rz y , 5 cieśli oraz po je d n y m m a la rz u , zd u n ie, la k ie r n ik u i b e d n a rz u . W szy scy c z ło n k o w ie b y li w y z n a n ia rz y m sk o -k a to lic k ie g o .
M a js trz y z a tru d n ia li cz elad n ik ó w i uczniów . W sto la rn ia c h p ra c o w a ło 9 d y p lo m o w a n y c h cz e la d n ik ó w o ra z 14 uczn ió w , n a d to 6 osó b o k re śla n y c h ja k o „ in n i” . P o zo stali rz e m ie ś ln ic y z a tr u d n ia li ty lk o o w y ch „ in n y c h ” . A w ięc 8 osób b y ło z a tru d n io n y c h u cieśli, 4 o so by u m a la rz a , 2 osoby u z d u n a , 1 osoba u la k ie rn ik a o raz 1 osoba u b e d n a rz a 4®.
C orocznie rz e m io słu ła sk ie m u p rz y b y w a ła g ru p a m istrzó w . W la ta c h 1930— 1935 o g ó łem do e g z a m in u m is trz o w s k ie g o Izb a R zem ieśln icza w Ł odzi d o p u ściła z te re n u łask ieg o 131 osób. N a jw ię c e j b y ło ich w 1931 r. — 47 osób, n a s tę p n ie w 1932 r. — 31, w 1933 r. — 19 oraz w 1935 — 17 osób. N a jm n ie j d o puszczono w 1934 r. — je d y n ie 9 osób o ra z w n a d e r n ie p o m y śln y m d la rz e m io sła ro k u 1930, k ie d y to ty lk o 8 osób dopuszczono do eg z am in u m istrzo w sk ieg o . W z a k re sie d o p ły w u n o w y c h k a d r m istrz o w sk ic h p o w ia t ła sk i z a jm o w a ł śro d k o w e m iejsce w w o jew ó d ztw ie, za n im p o zo staw ały p o w ia ty — tu re c k i, rad o m sz cza ń sk i, sie ra d z k i, łęczycki, łódzki i k o n iń sk i, w y p rz e d z a ł zaś p o w ia ty : b rz eziń sk i, k alisk i, kolski, p io trk o w s k i i w ie lu ń sk i, n ie licząc oczyw iście Ł odzi jak o o śro d k a n ie p o ró w n y w a ln ie dużego.
R e k ru ta c ja m istrz ó w o d b y w a ła się d a w n y m zw y cza je m spo śró d c z e la d nik ó w , k tó ry c h k a d r y ta k ż e się s y s te m a ty c z n ie p o w ięk sz ały . W la ta c h 1930— 1935 Izba R zem ieśln icza w Ł odzi d o p u ściła do eg z am in u c z elad niczego 239 k a n d y d a tó w z Ł a sk u . N a jw ię c e j osób dopu szczo no w 1931 r., n a s tę p n ie w 1932 r. — 53 osoby, 1935 r. — 44, 1934 r. — 33, 1933 r. — 32, n a jm n ie j zaś p o d o b n ie ja k w p rz y p a d k u eg zam in ó w m istrz o w sk ic h
w 1930 r. — za le d w ie 11. P o d w z g lę d em w z ro stu k a d r y czelad n iczej Ł ask z n a jd o w a ł się ró w n ie ż n a ty m sa m y m m iejscu co i w o d n iesien iu do m istrz ó w 47.
G o sp o d ark a w e w n ą trz o rg a n iz a c y jn a w ce ch ac h ła sk ic h n ie zaw sze b y ła p ro w a d zo n a n ależy cie. L u s tra c je , d o k o n y w a n e sp o ra d y c z n ie p rzez W y d z ia ł P rz e m y sło w y U rz ę d u W o jew ó dzkieg o Ł ódzkiego, w sk a z y w a ły n a rozliczn e n ied o ciąg n ięcia. K o n tro la k sią g cech o w y c h w Ł a s k u p rz e p ro w a d zo n a 19 VI 1933 r. w y k a z a ła , iż w w ie lu je d n o b ra n ż o w y c h ce ch ach z n a jd o w a li się czło n k o w ie in n y c h zaw odów . W c e c h u szew ców b yli c h o lew k arz e, w cechu sto la rz y — cieśle i zd u n o w ie . W y n ik iem ty c h sp o s trz e ż e ń b y ły czy n io n e n a s tę p n ie d z ia ła n ia w k ie ru n k u p rz e k sz ta łc a n ia cech ó w je d n o b ra n ż o w y c h w w ielo b ra n żo w e . B y ły to czy n n o ści zw ią zan e z je d n o cz esn y m p ro c esem ilościow ego w z m a c n ia n ia szereg ó w czło n k o w
-sk ich , zaś w sp o m n ia n y cech szew ców zo stał p rz e k s z ta łc o n y w cech sz e w ców i ch o le w k a rz y , a cech s to la rz y w C ech S to la rz y , R zem io sł B u d o w la n y c h i D rz e w n y c h , o k tó ry m w z m ia n k o w a łe m p o p rz e d n io . U ż y w a n e n a z w y cechów często o d b ieg ały od ich sfo rm u ło w a ń z a w a rty c h w s ta tu ta c h z a tw ie rd z o n y c h p rz ez w ładze. N a d to k o n tro la zw ró ciła też u w ag ę, iż p ra w ie w sz y stk ie ce ch y w Ł a sk u m ia ły w y b ite n a p ie c z ą tk a c h jeszcze in n e n az w y , n iezg o d n e a n i z u ż y w a n y m i po to cznie, a n i z p o d a n y m i w sta tu c ie .
Is to tn y m n ied o cią g n ię ciem ła sk ic h cech ó w b y ło zn a czn e z a le g an ie w o p łaca n iu s k ła d e k czło n k o w sk ich . T en s ta tu to w y o b o w iązek n ie b y ł e g z e k w o w a n y p rz ez w iele zarząd ó w . W c e c h u p ie k a rz y s k ła d k i n ie w p ły w a ły z g ó rą od dw óch la t, od 1929 r. n a o gó lną liczb ą 53 n ie płaciło sk ła d e k 28 czło n k ó w cech u k o w alsk ieg o , a i p o zo stali re g u lo w a li je n a d e r p rz y p ad k o w o . W cech u zaś fry z je ró w i p e r u k a rz y n ie m a l od za w iąza n ia go n ik t n ie p łacił sk ła d e k . W y rażo n o o p in ię, iż b y ły o n e za w y so k ie. D opiero p ro w a d z o n a k o n tro la p rz y s p ie sz y ła u c h w a łę o o b n iżen iu w ysokości sk ład ek , z czy m w ią z a n o n a d z ie ję ich łatw ie jsz e g o ściąg n ię cia. W cech u szew có w d o k u m e n ta c ja b y ła p ro w a d z o n a ta k d alec e n ie s ta ra n n ie , iż w ogóle tr u d n o b y ło u stalić, k to sk ła d k i o p łaca ł, a k to z a le g a ł i za ja k i o k re s.
L u s tra to rz y zw ró cili te ż u w ag ę, iż n ie k tó r e cechy, w ty m p ie k a rz y , w ogóle n ie p ro w a d z iły k siąg k a so w y c h ; w w ie lu ce ch ac h n ie u c h w a lo n o b u d ż e tó w ro c zn y ch . O dnosiło się to g łó w n ie do c e ch u szew ców , s to la rz y i p ie k a rz y . W y d a tk i c z y n io n e p rz e z c e ch y n ie zaw sze b y ły w łaśc iw ie u d o k u m e n to w a n e i p o p a rte n a le ż y ty m i d o w o d a m i k aso w y m i. W reszcie k o n tro la w o je w ó d z k a u sta liła , iż w e w sz y stk ic h p ra w ie ce ch ac h w Ł ask u w a ln e z e b ra n ia n ie o d b y w a ły się zg odnie z u s ta le n ia m i sta tu to w y m i. N a jc zęśc ie j o rg a n iz o w an o je rz a d z ie j n iż p rz e w id y w a ł s t a t u t 48.
D ziałaln ość cechów p o d leg ała też k o n tro li p ro w a d z o n e j p rz e z Izbę R zem ieśln iczą w Ł odzi. D o k o n y w a ły je j p o w o ły w a n e p rz e z Izbę k o m isje lu s tra c y jn e . W 1936 r. w p o w iecie ła sk im k o m isje ro zm ieszczo n e b y ły w 5 m iejscow ościach. O gółem w ich sk ła d z ie zn a jd o w a ło się 92 członków . B y ła to ju ż liczn a k a d r a w ła sn a . N ie z n a m y je d n a k w y n ik ó w je j d z ia ła l ności, p o d o b n ie ja k 18 k o m isji u sta n o w io n y c h d la Ł a s k u w 1938 r .49
K ry ty c z n e u w a g i w ład z a d m in is tra c y jn y c h p o cz y n io n e z p o w o d u n ie - o p ra c o w a n ia p rzez w iele cechów b u d ż e tó w ro c z n y c h u c z u liły Iz b ę R ze m ieślniczą do te j s p ra w y i eg z ek w o w a ła o n a o d tą d od cech ów te w y m o g i s ta tu to w e . J e d n a k ż e k o m p le tn y m m a te ria łe m w ty m z a k re sie d y sp o n o w a ła o n a d o p iero od 1938 r., g d y ż w d ro ż e n ie cechó w do ty c h czy n n o ści
41 A P Ł , C e c h y m i a s t a Ł a s k u , s y g n . 2 nlb .
<* V I I s p r a w o z d a n i e I z b y R z e m i e ś l n i c z e j w Ł o d z i . . . , s. 59; I X s p r a w o z d a n i e I z b y R z e m i e ś l n i c z e j w Ł o d zi.. ., s. 91.
w y m a g a ło dłuższego czasu. Z z e sta w ie n ia b u d ż e tó w 13 cech ów c h rz e ś c ija ń sk ic h i 3 ży d o w sk ic h z p o w ia tu łask ieg o w y n ik ało , iż p rz e c ię tn e sk ła d k i ro c zn e w y n o siły w p ie rw sz y c h 7 zł, zaś w ży d o w sk ic h 3 zł. O gółem cech y c h rz e śc ija ń s k ie m ia ły ro czn eg o p rz y c h o d u 7706,92 zł, a ży d o w sk ie 442,34 zł, z tego ze s k ła d e k c h rz e śc ija ń sk ie u z y s k a ły 2878,60 zł, a ży d o w sk ie 268,84 zł. N a to m ia st m ia ły p ro p o rc jo n a ln ie w ięcej ze ź ró d eł p o za sk ła d k o w y ch , p o zo stałe s u m y c z e rp a ły z in n y c h źródeł. P rz y czym cech y c h rz e śc ija ń s k ie m ia ły p ro p o rc jo n a ln ie w ięcej ze źró d eł p o za s k ła d k o w y c h — 4675,57 zł, zaś ży d o w sk ie o siąg ały w ięc ej ze s k ła d e k — z in n y c h źró d eł m n ie j — 173,50 zł. C ech y c h rz e ś c ija ń s k ie w sw y ch b u d ż e ta c h p la n o w a ły i re a liz o w a ły tw o rz e n ie fu n d u sz u sp e c ja ln e g o p rz e zn a czen ia jak : k a sy zapom ogow e, p o g rz eb o w e i in ne. D y sp o n o w a ły one n a te n cel w 1938 r. su m ą 152,75 zł, zaś cech y ży d o w sk ie ta k ic h fu n d u sz y
w ów czas n ie m iały .
C ech y p o n o siły w y d a tk i n a d ziała ln o ść a d m in is tra c y jn ą , k u ltu ra ln o - -o św ia to w ą i sp o łeczn ą o ra z n a fu n d u s z sp e c ja ln y . W su m ie c e ch y c h rz e ś c ija ń sk ie m ia ły n ie d o b o ry b u d że to w e, zaś ży d o w sk ie o siąg n ęły n iew ielk ą n a d w y ż k ę 30.
R zem iosło w L a sk u ro z d ro b n io n e, p ry m ity w n ie u rz ąd zo n e, g o sp o d a ru ją c e sk ro m n y m i b u d ż e ta m i, m iało n a d e r w ą tłą b az ę fin a n so w ą . L ata m i w alczono o k re d y t, a le o k azał się tr u d n o osiąg aln y . D opiero w d ru g ie j p ołow ie la t trz y d z ie sty c h zaszły p e w n e z m ia n y w p o lity c e k re d y to w e j, k tó re nieco p o p ra w iły s y tu a c ję rzem iosła. In s ty tu c ja m i w p ro w a d z a ją c y m i k re d y t rz e m ie śln ic z y s ta ły się k o m u n a ln e k a sy oszczędności. U d zielały o n e pożyczek za ró w n o z w ła sn y c h fu n d u sz y , ja k też p o śre d n ic z y ły w ro z p ro w a d z a n iu k re d y tu p rz y z n a w a n e g o rz em io słu p rzez B an k G o sp o d a rstw a K ra jo w e g o w Ł ask u . W 1936 r. z a re je s tro w a n o 168 p o d a ń o k re d y t, o p ie w a ją c y c h ra z e m n a s u m ę 43 870 zł. U w z g lęd n io n o 106 p o d ań ; k r e d y tu u dzielon o w k w ocie 14 370 zł, podczas g d y B G K z a o fero w ał 20 000 zł*1. W 1937 r. n a p ły n ę ło do K K O 214 p o d ań rz e m ie ś ln ik ó w o k r e d y t n a łączn ą su m ę 56 700 zł, z tego u w zg lę d n io n o 170 p o d ań n a su m ę 35 845 zł. B G K p rz y z n a ł m iejsco w e j K a sie w ty m r o k u k o n ty n g e n t w w ysokości 30 000 zł. K re d y t p rz y z n a w a n o rz e m ie śln ik o m n a 9,5% , a w ięc w g r a n icach n iem al p o w szech n ie w ów czas sto so w a n y c h 52.
W 1938 r. k r e d y ty p rz y z n a n e ła sk im rz e m ie śln ik o m znaczn ie zm alały . Zgłoszono p o n ad 150 p o d ań n a łącz n ą su m ę 25 000 zł. K re d y tu zaś u d z ie lono 119 rz e m ie śln ik o m w ogó ln ej w ysokości 16 735 zł, a w ięc o 19 110 zł m n iej n iż w ro k u p o p rz ed n im . B yło to dość n ie z ro z u m ia łe , g dyż za ró w n o B G K u trz y m a ł na p o p rz e d n im poziom ie p rz y z n a n e k o n ty n g e n ty
50 V II s p r a w o z d a n i e I z b y R z e m i e ś l n i c z e j w Ł o d zi... , s. 58, 59. 51 I b i d e m , s. 7.
k re d y to w e , a ta k ż e K K O d y sp o n o w a ła w ła s n y m i fu n d u sz a m i w w ysokości 25 000 zł. G o tó w k i b y ła w ięc w y s ta r c z a ją c a ilość, k tó r a w p e łn i p o k ry ła b y zg ła sz a n e z a p o trz e b o w a n ie n a k r e d y t m iejsco w e g o rz em io sła . B yć m oże zachodziła o baw a, iż n ie k tó rz y k re d y to b io rc y b y li ek o n o m icz n ie ta k słab i, że n ie g w a ra n to w a li z w ro tu k re d y tu . S p ra w a ta w y m a g a g łęb o k ieg o zb a d a n ia . P o d o b n ie ja k w la ta c h p o p rz e d n ic h k r e d y t p rz y z n a n o n a 9 ,5 % 5Я.
B ył to p ro c e n t dość w yso ki. W ielu rz e m ie śln ik ó w p o w strz y m y w a ło to od zaciąg an ia pożyczek. S tą d rzem io sło ła sk ie , p o d o b n ie ja k w c a ły m k r a ju , zabiegało o p o w o łan ie do ży cia k a s y k r e d y tu b ezp ro ce n to w eg o . K a sę w Ł a sk u z a re js tro w a n o 28 X I 1936 r. p o d n a z w ą C h rz e śc ija ń sk a K a sa B ezp ro cen to w a ; liczy ła 78 członków . W 1937 r. p o d ję ła d ziała ln o ść — u d z ie liła 63 p o życzek n a s u m ę 4500 zł. D y sp o n o w a ła jeszcze g o tó w k ą w w ysokości 3300 zł. N a le ży zw rócić u w a g ę, iż o b słu g iw a ła Ł a sk i p o w iat z w y łą c z e n ie m P a b ia n ic , w k tó ry c h w ty m sa m y m czasie p o w s ta ła id e n
ty c z n a p lacó w k a k re d y to w a 54.
K a sa ro z w ija ła się n a d e r in te n sy w n ie . W 1938 r. liczy ła 111 cz ło n ków . U dzieliła w ty m ro k u 98 poży czek n a s u m ę 9731 zł. W ch w ili b ila n su d y sp o n o w a ła łącz n ie k a p ita łe m w g o tó w ce w su m ie 7102 zł, w ty m m iała fu n d u s z y sw o ich 3 802 zł. P rz y ję to zasad ę, iż po życzek m o ż n a u d ziela ć w ro k u n a o g ó ln ą su m ę sta n o w ią c ą 7 5% k a p ita łó w z n a j d u ją c y c h się w k a sie 55.
C h rz e śc ija ń sk a K a sa B ezp ro cen to w a w Ł a s k u cieszy ła się d u ży m u z n a n ie m m iejsco w e g o śro d o w isk a rz em ieśln ic zeg o . M iała te ż w y so k ą o c e n ę Izb y R zem ieśln iczej w Łodzi, gdzie d o strze żo n o je j o p e ra ty w n o ś ć i d y n a m ic z n y ro zw ó j. Z n a jd o w a ła się on a w e d łu g o ce n y Iz b y w g ru p ie an a lo g ic zn y ch k as w K a lisz u , K o n in ie i O p a tó w k u .
W ytw ó rczo ść m iejscow ego rz em io sła w d u ż y m s to p n iu zw ią z a n a by ła z lo k a ln y m ry n k ie m . N a n im zn aczn ą ro lę o d g ry w a ły tra d y c y jn e ja rm a rk i i ta rg i. R o z p o rz ąd ze n ie m w o je w o d y łó d zk ieg o z d n ia 9 X I 1925 r., k tó re p o rz ą d k o w a ło w sk a li w o je w ó d z tw a ja r m a r k i i ta rg i, k a s u ją c n ie k tó re z n ic h i u s ta la ją c in n e, Ł a sk o trz y m a ł ta rg i w k a ż d y c z w a rte k . J a r m a r k i zaś m ia ły się o d b y w a ć 6 r a z y w ro k u w c z w a rtk i: po T rz e c h K ró la c h , N ied zieli P a lm o w e j, Z ielo n y ch Ś w ią tk a c h , N a w ie d z e n iu N a jśw ię ts z e j M arii P a n n y , W n ieb o w zięciu N a jśw ię tsz e j M arii P a n n y i po św . M ich ale58.
G d y w 1932 r. w y sze d ł k o le jn y w y k a z ta rg ó w i ja rm a rk ó w n a o bszarze w o je w ó d z tw a łódzkiego, Ł a sk z a ch o w a ł w sz y stk ie d o ty ch cz aso w e te rm in y za ró w n o ta rg ó w , ja k i ja rm a rk ó w 57. 53 I X s p r a w o z d a n i e I z b y R z e m i e ś l n i c z e j w Ł o d z i . . . , s. 119. w V I I I s p r a w o z d a n i e I z b y R z e m i e ś l n i c z e j w Ł o d z i . . . , s. 101 55 I X s p r a w o z d a n i e I z b y R z e m i e ś l n i c z e j w Ł o d z i . . . , s. 125. w D z U W Ł , IR X I 1925, nr 46, s. 533. 67 D z U W Ł , 2 I 1933, nr 1, s. 2.
•Î. I N S T Y T U C J E S K A R B O W O - F I N A N S O W E
O k re ślo n e d ec y z je fin a n so w e p lacó w ek g o sp o d arczy c h w Ł a s k u w y z n a czał U rz ąd S k a rb o w y , w n o m e n k la tu rz e ó w czesn y ch in fo rm a to ró w o k r e śla n y juk o w ład z e sk a rb o w e . W p ie rw sz y c h la ta c h po o d z y sk a n iu n ie
podległości jego n a c z e ln ik ie m b y ł A le k sa n d e r M a rty n o w sk i. N ad to fu n k c jo n o w a ł w S ie ra d z u o b słu g u ją c ró w n ie ż Ł a sk i p o w ia ł łask i U rząd S k a rb o w y A kcyz i M onopolów P a ń s tw o w y c h . K ie ro w a ł ty m u rz ę d e m na p o c z ą tk u la t d w u d z ie sty c h A. K lu g e , zaś k a s ę sk a rb o w ą p ro w a d ził w ów czas Z y g m u n t R adzik. P od k o n iec d w u d z ie sto le c ia n ac zeln ik iem U rz ę d u S k a rb o w e g o b y l Jó z e f W ła d y k a 58.
P ie rw sz ą in s ty tu c ją fin a n so w o -k re d y to w ą , k tó ra w Ł a s k u p o d ję ła d ziałaln o ść po o d z y sk a n iu n iep o d leg ło ści w 1918 r., b y ło T o w a rz y stw o W z ajem n eg o K re d y tu . Od 5 X I 1919 r. s ta ło się o no w łaścicielem n ie ru c h o m o śc i p rz y ul. K o ścieln ej o zn a czo n e j n u m e re m 119. Od 4 V III 1922 r. zm ien iło ono n a z w ę n a B a n k S p ó łd zielczy w Ł ask u , zaś od 20 X II 1926 r. d ziała ło ju ż ja k o B a n k S p ó łd zielczy w Ł ask u S p ó łk a z O g ra n iczo n ą O d p o w ied zialn o ścią. P o d ta k ą firm ą p lacó w k a ta fu n k c jo n o w a ła do k o ń ca d w u d z ie sto le c ia m ię d z y w o je n n e g o . J e j o s ta tn im d y re k
to re m b y ł S te fa n W o jtk o w sk i59.
W sp o m n ia n a u p rz e d n io ja k o tr a n s f e r rz em ieśln ic zeg o k re d y tu , K o m u n a ln a K a sa O szczędności p o w ia tu łask ieg o p o w sta ła w 1927 r. J e j s t a tu to w y m z a d a n ie m b y ło „ u ła tw ia ć g ro m a d z e n ie o szczędności i ich o p ro c e n to w a n ie , u p rz y stę p n ia ć lu d n o ści ta n i k r e d y t o raz w sp ó łd ziała ć w u p o w sz e c h n ia n iu o b ro tu b ez g o tó w k o w eg o ” . A b y zrealizo w a ć te cele, K K O p ro w a d z iła o p e ra c je fin a n so w e . P o rę c z y c ie le m k a sy b y ł Z w iązek K o m u n a ln y P o w ia tu Ł askiego. N a k a p ita ł z a k ła d o w y p rz y z n a ł je j 50 000 zł. K asa m iała sw ą sied zib ę p rz y ul. G a b rie la N a ru to w ic z a 1. D y re k to re m b y ł F ra n c isz e k S trz e lc z y k 1"'.
Ś ro d o w isk o ży d o w sk ich rz e m ie śln ik ó w o b słu g iw ał S p ó łd zielczy B an k R zem ieśln iczy w Ł asku. B ył on je d n ą z p ie rw sz y c h tego ty p u p lacó w ek w w o je w ó d z tw ie łódzkim . Ł ó d zk a Izba R zem ieśln icza o d n o to w ała jego ż y w ą d ziała ln o ść pod kon iec la t d w u d z ie sty c h oraz w ciężk im o k re sie w ielk ieg o k ry z y su ek onom icznego 1929— 1933 r. W p oło w ie la t t r z y d z ie sty c h poszerzy ł on sw ą k lie n te lę n a ży d o w sk ą społeczność k u p ie c k ą i p rz e k sz ta łc ił się w Ż y d o w sk i B an k R zem ieśln iczo -K u p ieck i. S iedzibę
68 I n f o r m a t o r p o w s z e c h n y K i c z y p o s p o l i t e j P o l s k i e j z k a l e n d a r z e m p o l i c j i p a ń s t w o w e j n a r o k 1922, K r a k ó w b.r.w ., s. 307 i K s i ę g a a d r e s o w a m i a s t a Ł o d z i . . . , s. 19. 5U AP Ł, B a n k S p ó ł d z i e l c z y w Ł a s k u , s y g n . 4 nlb i K s i ę g a a d r e s o w a m i a s t a Ł o d z i . . . , 4. 20. 60 S t a t u i K o m u n a l n e j K a s y O s z c z ę d n o ś c i p o w i a t u l a s k i e g o w Ł a s k u , D z U W Ł , 1 T 192H, nr 1, s. 41; K s i ę g a a d r e s o w a m i a s t a Ł o d zi.. ., s. 20.
