Stanisław Kowalczyk
Kultura fizyczna alumnów
Idō - Ruch dla Kultury : rocznik naukowy : [filozofia, nauka, tradycje wschodu,
kultura, zdrowie, edukacja] 5, 228-231
St a n i s ł a w Ko w a l c z y k
K atolicki U n iw ersy tet L ubelski
Kultura fizyczna alumnów / Physical culture of seminarists
Z b ig n ie w D z iu b iń s k i, K u ltu r a f i z y c z n a w w y ż s z y c h s e m in a r ia c h d u c h o w n y c h K o ś c io ła k a to lic k ie g o w P o ls c e [P h y s ic a l c u ltu re in P o lis h C a th o lic S e m in a ry ], A k a d e m ia P o lo n ijn a , C z ę s to c h o w a 2 0 0 4 .
Problem atyka kultury fizycznej w polskich sem inariach duchow nych nie była dotąd om aw iana w sposób profesjonalny, dlatego na tym w ięk szą uw agę zasługuje m onum entalna praca dra Z bigniew a D ziubińskiego, który w sw ym bogatym dorobku piśm ienniczym posiada książkę o analogicznym ch arak terze'. Jest on w ykładow cą uczelni w arszaw skiej - C hrześcijańskiej A kadem ii T eologicznej, je s t także spiritus m ovens październikow ych sym po zjów naukow ych pośw ięconych tem atyce kultury fizycznej i sportu, jak ie od kilkunastu lat o d b y w ają się w W arszaw ie i sk u p iają ludzi różnych dyscyplin naukow ych, zaw odów , w yznań, św ieckich i duchow nych. O w ocem tych spotkań s ą coraz bardziej pojem ne w olum iny, których redaktorem je s t w łaśnie Z. D ziubiński.
Prezentow ana praca obejm uje część teoretyczną i em piryczną: pierw sza zaw iera elem enty eksplikacyjno-sem antyczne, filozoficzne i teologiczne, druga natom iast koncentruje się na opisie i analizie o charakterze socjologicznym fenom enu kultury fizycznej w uczelniach sem inaryjnych. Jest to w ięc praca interdyscyplinarna, co św iadczy o bogatym w arsztacie naukow ym jej autora. W stęp książki anonsuje pow ody podjęcia problem atyki kultury fizycznej we w spom nianych uczelniach. O to niektóre z nich: brak opracow ań w tej dziedzinie w dotychczasow ej literaturze naukow ej, istotna rola społeczna K ościoła katolickiego w Polsce, ew olucja poglądów ludzi K ościoła na tem at roli ludzkiego ciała i kultury fizycznej, potrzeba w łaściw ego duszpasterstw a w e w spółczesnym św iecie ceniącym aktyw ność sportow ą.
Pierw sza część pracy, zatytułow ana Teoretyczne zagadnienia kultury fizyc zn e j, daje solidne podstaw y doktrynalne dla em piryczno-socjologicznej analizy stanu kultury fizycznej w sem i nariach duchow nych. N a początku autor w yjaśnia pojęcie kultury fizycznej, przestrzegając - z pow ołaniem się na F. Z nanieckiego - przed naturalistycznym jej rozum ieniem . K ultura fizyczna je s t integralną c zęścią ogólnej kultury człow ieka, dlatego należy j ą rozum ieć zgodnie z duchem personalizm u. W książce znajdujem y bogactw o cytow anych opisów kultury fizycznej, a także próbę ich klasyfikacji ze w zględu na założenia filozoficzno-antropologiczne. K ońcow ym akcentem tych analiz je s t w łasny opis: „Przez kulturę fizy czn ą będziem y rozum ieli św iadom e przekształcanie natury ludzkiej (cielesnej, duchow ej i w spólnotow ej) oraz św iata zew nętrznego (przyrodniczego i kulturow ego), m ające na celu dobro człow ieka (osoby)” [s. 23]. Takie rozum ienie kultury fizycznej akcentuje jej cele autoteliczne, które są w iodące w sporcie am atorskim . Sport w yczynow o-profesjonalny - zauw aża autor - często je zatraca, gdyż upraw iany je s t ze w zględów prestiżow o-m edialnych, finansow ych itd. K ultura fizyczna je s t ściśle pow iązana z ak tyw nością ciała ludzkiego, dlatego różnorodność sposobów rozum ienia jeg o roli w życiu człow ieka znajduje sw ój oddźw ięk w e w zorcach kultury fizycznej. Z a Z. K raw czykiem w yróżnione zostały następujące w zory tej kultury: estetyczny, hedonistyczny, asce tyczny, higieniczny, spraw nościow y i agonistyczny.
O ryginalnym elem entem om aw ianej książki je s t w yróżnienie następujących sektorów kultury fizycznej jak o zjaw iska społecznego: w ychow anie fizyczne, w ychow anie zdrow otne, sport, rekreacja ruchow a, rehabilitacja ruchow a i turystyka. W pragm atyce egzystencjalno-społecznej nie je s t łatw e w ytyczenie ścisłych granic pom iędzy w ym ienionym i działam i kultury fizycznej, ale pow yższa klasyfikacja posiada w alor porządkująco-sem antyczny. Przy om aw ianiu poszczególnych dziedzin kultury fizycznej autor w ykorzystał bo g atą literaturę przedm iotu w yjaśniając najpierw sam o pojęcie, a następnie om aw iając jeg o form y, dzieje, w artość w życiu człow ieka indyw idualnego i społecznego, sposoby realizacji. W analizie w ychow ania fizycznego w yróżnione zostały trzy m odele: naturalistyczny, kulturow y i kom plem entarno-globalny. Każdy
1 Z b ig n ie w D ziu biński, K u ltu r a so m a ty c z n a kleryków . S tu d iu m socjo lo g iczn e, C h A T , W a rsza w a 1996.
z tych m odeli posiada sw ych zw olenników w polskiej pedagogice. Z najom ość tego problem u je s t w ażna dla alum nów ja k o przyszłych duszpasterzy. Przy om aw ianiu problem atyki sportu w ykorzystana została typologia jeg o koncepcji zaproponow ana p rzez prof. Z. K raw czyka, po czym autor w yróżnił w aktyw ności sportow ej trzy w ym iary: sfera kultury bytu (jest to głów nie m aterialna infrastruktura sportu), sfera kultury społecznej (pow iązana ze zdrow iem fizycznym i psychicznym człow ieka) oraz sfera kultury sym bolicznej (s ą to indyw idualne i społeczne w artości w yższe, np. m oralne, ideowe). D alsze rozw ażania tej części pracy w skazują na rolę w ypoczynkow o-rekreacyjną i zdrow otno-rehabilitacyjną kultury fizycznej. Interesujące s ą także analizy na tem at turystyki, w tym turystyki o charakterze religijnym - częstym w spółczesnym fenom enie pielgrzym ek.
O statnia część teoretycznych rozw ażań na tem at kultury fizycznej pośw ięcona je s t relacji chrześcijaństw a do tej form y kultury. O m ów ione zostały biblijne przesłanki kultury fizycznej oraz filozoficzno-teologiczne jej podstaw y, a następnie elem enty społecznego nauczania K ościoła - ze szczególnym w yeksponow aniem w ypow iedzi papieża Jana P aw ła II. B iblia zaw iera w iele przesłanek dla pozytyw nej oceny kultury fizycznej, najw ażniejsze z nich to: nakaz doskonalenia ziem i i działania, afirm acja godności człow ieka - także jeg o ciała, aprobata fizycznego trudu, uznanie potrzeby ascezy. N ow otestam entalne m etafory dotyczące sportu rów nież pośrednio m o g ą być eksplikow ane jak o jeg o akceptacja. D alsze analizy pracy są syntetycznym ujęciem tych filozoficznych i teologicznych w ątków , które w jak iś sposób są inspiratyw ne dla problem atyki kultury fizycznej. U w zględnione zostało zw łaszcza stanow isko św. A ugustyna (ew oluujące od dezaprobaty ciała do je g o afirm acji), oraz św. T om asza z A kw inu. Jego personalistyczna koncepcja człow ieka, kontynuow ana przez w spółczesnych tom istów E. G ilsona, J. M aritaina, E. M ouniera i P. T eilharda de Chardina, uzasadnia w pełni pozytyw ną ocenę różnych form kultury fizycznej.
D la czytelników om aw ianej pracy szczególnie frapująca będzie analiza w ypow iedzi w spółczesnych papieży na tem at sportu: Piusa X, Piusa XI, Piusa XII, Jana X X III, P aw ła VI i Jana P aw ła II. S ą one potw ierdzeniem pozytyw nego stosunku K ościoła do sportu i całej kultury fizycznej. Stanow isko obecnego papieża zostało przeanalizow ane w sposób bardzo szczegółow y, przy czym w yróżnione zostały trzy elem enty: jeg o osobiste dośw iadczenie sportow e, refleksje filozoficzno-teologiczne na tem at sportu oraz przem ów ienia w ygłoszone w trakcie spotkań z grupam i sportow ców . T rafna je s t uw aga, że teologia ciała ludzkiego Jana Paw ła II je s t jeg o oryginalnym w kładem w konstruow anie personalistycznej etyki i teologii sportu. Problem atyka kultury fizycznej, w tym sportu i turystyki, była także przedm iotem dw u listów pasterskich E piskopatu Polski. O m aw ia je autor, który w zakończeniu teoretycznej części sw ej pracy przypom niał także system w ychow ania fizycznego księdza W aleriana A dam skiego. Był on teoretykiem i pionierem chrześcijańskiego nurtu kultury fizycznej w II R zeczpospolitej.
R ozdział drugi książki dra Z. D ziubińskiego prezentuje założenia m etodologiczne i charak terystykę badanej zbiorow ości. W 2002 roku przebadał on niemal dw a tysiące alum nów w polskich sem inariach duchow nych, dokładniej m ów iąc - studentów pierw szego i ostatniego roku tych uczelni. Z astosow ane zostały następujące narzędzia badaw cze: kw estionariusz ankiety, kw estionariusz w yw iadu, badanie dokum entów na tem at kultury fizycznej (o ile takie znajdują się w poszczególnych sem inariach) i obserw acja uczestnicząca. Przedm iotem i celem badań było: 1. poznanie poglądów alum nów na tem at kultury fizycznej, 2. poznanie osobistych ich postaw w obec takiej kultury, 3. poznanie poglądów i zachow ań w odniesieniu do kultury zdrow otnej. Z aw arte w ankiecie i w yw iadzie pytania dotyczyły głów nie takich zagadnień, jak : organizacja kultury fizycznej w sem inariach, infrastruktura sportow a, program y obow iązkow e i fakultatyw ne zw iązane z w ychow aniem fizycznym , osobiste poglądy respondentów na tem at kultury fizycznej i zdrowotnej.
W yniki badań, przeprow adzonych przy zastosow aniu w ym ienionych m etod (ankiety i w yw iadu), zostały przedstaw ione przez D ziubińskiego w trzecim rozdziale jeg o książki, stanow iącym jej część em piryczną. Szczegółow a analiza odpow iedzi i w ypow iedzi studentów uczelni sem inaryjnych, obejm ująca około stu stron druku, je s t niezw ykle interesująca. Zadaniem recenzenta nie je s t referow anie szczegółow ych w yników przeprow adzonych badań, ale tytułem przykładu w arto zaanonsow ać niektóre z nich. T ylko nieliczne sem inaria p osiadają program
rozw oju kultury fizycznej i sportu w form ie odrębnych dokum entów . Lepiej natom iast przedstaw ia się sytuacja w zakresie infrastruktury sportow ej, np. niem al w szystkie sem inaria m ają siłow nie, a w iększość - zw łaszcza diecezjalne — posiada także b oiska do piłki nożnej i siatków ki oraz sale gim nastyczne. B ardzo w iele sem inariów um ożliw ia rów nież sw ym studentom korzystanie z obiektów sportow ych poza uczelnią. T ak w ięc m ożna stw ierdzić, że sem inaria duchow ne zap ew n iają dobre w arunki do uczestnictw a alum nów w sporcie. D odać należy, że niektóre sem inaria diecezjalne w planie sw ych studiów m ają obow iązkow e zajęcia w ychow ania fizycznego, inne zaś u m ożliw iają udział w fakultatyw nych zajęciach sportow o- rekreacyjnych. W głów nej m ierze je s t to turystyka piesza, w zględnie row erow a, najczęściej będąca p ielgrzym ką do różnych sanktuariów . U dział alum nów w pielgrzym kach na Ja sn ą G órę je s t coraz bardziej pow szechny. R ów nież rozgryw ki i zaw ody sportow e pom iędzy sem inariam i m a ją coraz częściej m iejsce, zw ykle je s t to tenis stołow y lub piłka nożna i siatków ka.
D r D ziubiński w sw ych badaniach interesow ał się także osobistym i poglądam i alum nów na tem at kultury fizycznej i sportu. B yli oni proszeni o dokonanie w yboru pom iędzy kilkunastu w artościam i przynależnym i do kultury sym bolicznej. Spośród preferow anych w artości sport znalazł się na czw artym m iejscu po religii, przyrodzie i nauce. Interesujące s ą pow ody tego relatyw nie tak w ysoko zaszeregow anego w ogólnej aksjologii sportu. B ardziej częste to stw ierdzenia typu: kultura fizyczna je s t elem entem ogólnej kultury człow ieka, sport je s t form ą dbałości o ciało i zdrow ie człow ieka, u o d p am ia on na choroby, je s t pom ocny w duszpasterstw ie dzieci i m łodzieży, stanow i u ży teczn ą form ę spędzania czasu w olnego, je s t przyjem nym relaksem po pracy intelektualno-naukow ej. A lum ni sy g nalizują także przeszkody, jak ie utrudniają i o g ran iczają ich aktyw ny udąiał w zajęciach sportow ych. N ajw ażn iejszą z nich je s t brak w olnego czasu. Interesujące są ich w ypow iedzi na tem at zdrow ia, k tó rą to w artość lokalizują na piątym m iejscu w śród preferow anych w artości egzystencjalnych. Jedno z pytań dotyczyło nikotyny; otóż ponad 90% alum nów sem inaryjnych stw ierdziło, że nie pali w ogóle papierosów . Jest to optym istyczna informacja.
Czw arty i zarazem ostatni rozdział pracy nosi tytuł: P rzeobrażenia kultury fiz yc zn e j
w w yższych sem inariach duchow nych - analiza porów naw cza. A u to r książki zestaw ia tam
w yniki sw ych badań przeprow adzonych w latach 1993 i 2002. C hociaż w dalszym ciągu zasadniczo brak je s t program ów kultury fizycznej w polskich sem inariach, to w sposób znaczący popraw iła się sytuacja w zakresie infrastruktury sportow ej i sprzętu sportow ego, a także coraz częściej w ynajm ow ane s ą obiekty sportow e dla potrzeb studentów . Z w iększył się rów nież odsetek alum nów uczestniczących w turystyce i zaw odach sportow ych. Jeżeli zaś chodzi o osobiste poglądy alum nów , to w dalszym ciągu lokalizują oni sport na czw artym m iejscu - po religii, przyrodzie i nauce. O sobiste ich deklaracje potw ierdzają, że przeszkody w upraw ianiu czynnego sportu m ają charakter częściej subiektyw ny aniżeli obiektyw ny.
W zakończeniu prezentow anej książki znajduje się fragm ent zatytułow any W eryfikacja
hipotez, uw agi końcow e. A utor sform ułow ał 10 hipotez ja k o rezu ltat przeprow adzonych badań.
Stw ierdza w nich, że alum ni polskich sem inariów duchow nych pozytyw nie ocen iają kulturę fizy czn ą i sport, d o cen iają rów nież potrzebę kultury zdrow otnej. C zynniki społeczno-dem o graficzne odg ry w ają p ew n ą rolę w ocenie kultury fizycznej, np. bardziej cen ią j ą alumni ostatnich lat pochodzący ze środow iska rolniczego i m ający dobre w yniki w nauce. W arszaw ski doktor stw ierdza także, że alum ni badani w 2002 roku bardziej pozytyw nie ocen iają kulturę fizyczną aniżeli ich koledzy w 1993 roku, co je s t o ptym istyczną konstatacją. Z auw ażył on rów nież, że sem inaria diecezjalne w w iększym stopniu zw racają uw agę n a organizację kultury fizycznej aniżeli sem inaria zakonne. Jedno z końcow ych spostrzeżeń zasługuje na szczególną uwagę: „W spółczesne nauczanie K ościoła katolickiego na tem at kultury fizycznej i ciała ludzkiego nie znajduje odzw ierciedlenia w program ach sem inariów duchow nych w P olsce” [s. 339]. Ta konstatacja niew ątpliw ie w ym aga w nikliw ej i krytycznej refleksji tych w szystkich, którzy aktyw nie w spółuczestniczą w funkcjonow aniu polskich sem inariów duchow nych.
Jednym z w alorów om aw ianej pracy je s t zam ieszczona w niej bogata literatura przedm iotu, licząca 27 stron. Jest to literatura nie tylko w jęz y k u polskim , ale także obcojęzyczna. Praca posiada także indeks osobow y i aneks w postaci 50 załączników . K siążka prof, dra Z bigniew a D ziubińskiego je s t cennym w kładem w p o lsk ą literaturę pośw ięconej tem atyce kultury fizycznej
i sportu, zarazem je s t to unikalna pozycja om aw iająca aktyw ność sp o rto w ą na terenie polskich sem inariów duchow nych. Pow inna się ona znaleźć w e w szystkich bibliotekach sem inaryjnych, a także stać się lekturą alum nów , ich w ychow aw ców o raz księży pracujących duszpastersko w śród m łodzieży. C zęść teoretyczna książki potw ierdza grun to w n ą znajom ość problem atyki kultury fizycznej z zakresu m .in. pedagogiki, filozofii, teologii i socjologii, zaś część em piryczna uw idacznia doskonały w arsztat naukow y korzystający z m etod socjologicznego opisu i analizy. Praca posiada d u ż ą w artość zarów no poznaw czą, ja k i społeczną. E rudycyjna w iedza autora na tem at w spółczesnej literatury om aw iającej tem atykę sportu i całej kultury fizycznej łączy się z so lidnością przeprow adzanych analiz, poszukiw aniem praw dy i in telektualną u czciw ością oraz obiektyw izm em końcow ych konstatacji.
