Ilnicki P. & Szajdak L.W. – Zanikanie torfowisk.

Ilnicki P. & Szajdak L.W. – Zanikanie torfowisk. Wydawnictwo Poznañskiego Towarzystwa Przyjació³ Nauk, Poznañ 2016, s. 312.

Torf jest organogeniczn¹ ska³¹ osadow¹ powsta³¹ w wyniku akumulacji szcz¹tków roœlin bagiennych. Z uwagi na znaczn¹ zawartoœæ wêgla jest zaliczany do kausto-biolitów, czyli ska³ palnych. Pok³ady torfu s¹ akumulowa-ne w torfowiskach, gdzie du¿a wilgotnoœæ stanowi czynnik konserwuj¹cy, zapobiegaj¹cy procesom rozk³adu materii organicznej w warunkach aerobiozy.

W ksi¹¿ce omawiono procesy zachodz¹ce w z³o¿ach torfu po ich odwodnieniu, które prowadz¹ do zmian w³aœ-ciwoœci fizycznych, chemicznych i biologicznych masy torfowej. Na skutek odwodnienia zostaje przerwany pro-ces akumulacji masy organicznej, a rozpoczyna siê etap jej rozk³adu i mineralizacji. W rezultacie zmniejsza siê mi¹¿szoœæ warstwy organicznej, a¿ do ca³kowitego jej zaniku. Torfowiska zajmuj¹ w Polsce ok. 12 550 km2, co stanowi 4,1% powierzchni kraju. Z uwagi na liczne funkcje œrodowiskowe, w tym gromadzenie wody i wêgla, s¹ zali-czane do najbardziej cennych ekosystemów. Dlatego zani-kanie torfowisk nale¿y uznaæ za zjawisko negatywne. Pocz¹tek akumulacji torfu mia³ miejsce pod koniec ostat-niego zlodowacenia. Pok³ady torfu powstawa³y wiele ty-siêcy lat, a ich przyrost by³ intensywniejszy w wilgotnych i ch³odnych okresach holocenu. Szacuje siê, ¿e warstwa torfu o mi¹¿szoœci 1 m powstawa³a w przybli¿eniu przez co najmniej tysi¹c lat. Generalnie szybkoœæ przyrostu torfu wynosi nieco ponad 0,5 mm rocznie, a wyj¹tkowo w sprzyjaj¹cych warunkach mo¿e przekraczaæ 1 mm. W Pol-sce przewa¿aj¹ torfowiska p³ytkie, poniewa¿ na ok. 80% powierzchni torfowisk mi¹¿szoœæ torfu nie jest wy¿sza ni¿ 2 m. Takie torfowiska s¹ z natury najbardziej podatne na niekorzystne przekszta³cenia i zanik. W Polsce ponad 80% torfowisk niskich zosta³a odwodniona w celu prze-kszta³cenia w ³¹ki i pastwiska. Dane te wskazuj¹, ¿e problem zaniku torfowisk jest istotny zarówno z gos-podarczego, jak i œrodowiskowego punktu widzenia.

Publikacja zosta³a podzielona na piêæ g³ównych roz-dzia³ów. W pierwszym „Torfowiska, torfy, gytie” scha-rakteryzowano utwory buduj¹ce torfowiska oraz przed-stawiono ich najwa¿niejsze klasyfikacje. Drugi „Zmiana w³aœciwoœci fizycznych torfu i murszu w odwodnionych torfowiskach” jest najobszerniejszy (94 str.). Zawiera cha-rakterystykê procesów maj¹cych udzia³ w zanikaniu torfo-wisk. Omówiono tutaj osiadanie torfowisk, kurczenie i pêcznienie, a tak¿e hydrofobowoœæ i hydrofilnoœæ torfu oraz murszu. Tê czêœæ publikacji podsumowano, charakte-ryzuj¹c proces murszenia torfu. W rozdziale tym zawarto tak¿e informacje dotycz¹ce podstawowych w³aœciwoœci fizycznych torfu i murszu (stopieñ rozk³adu, popielnoœæ, gêstoœæ fazy sta³ej i gêstoœæ objêtoœciowa, porowatoœæ ogól-na i ró¿nicowa, retencja wodogól-na, wspó³czynnik filtracji, prze-wodnictwo kapilarne, podsi¹k kapilarny).

Rozdzia³ trzeci dotyczy zmian w³aœciwoœci chemicz-nych, biochemicznych oraz mineralizacji torfu i murszu. Omówiono w nim zwi¹zki chemiczne zawarte w materii organicznej torfów, a tak¿e substancje o niezdefiniowanej strukturze chemicznej, takie jak kwasy huminowe i fulwo-we. Wiêcej uwagi poœwiêcono aminokwasom i ich roli w procesie murszenia. Istotna jest czêœæ publikacji pt. „Mine-ralizacja torfu i murszu”, w której opisano rozk³ad

substan-cji organicznej pod wp³ywem dzia³alnoœci mikro-organizmów glebowych. W wyniku skomplikowanych procesów z czêœci substancji organicznej powstaj¹ nowe zwi¹zki organiczne – kwasy humusowe (proces humifika-cji). Natomiast wiêkszoœæ ulega przemianom do prostych zwi¹zków mineralnych i dwutlenku wêgla (proces minera-lizacji). Omówiono dynamikê tych procesów i ich zale¿-noœæ od rodzaju torfu i warunków œrodowiska (wilgotzale¿-noœæ, temperatura). Szczegó³owo ustosunkowano siê do aktual-nego zagadnienia, jakim jest uwalnianie gazów cieplar-nianych z torfowisk do atmosfery. Poniewa¿ torfowiska ma-gazynuj¹ ok. 30% œwiatowych zasobów glebowego wêgla w formie po³¹czeñ organicznych, stanowi¹ bardzo wa¿ny element obiegu wêgla w przyrodzie. Natomiast naturalne (nieodwodnione) aktywnie uczestnicz¹ w sekwestracji wêgla (czyli wy³¹czaj¹ go z obiegu, gromadz¹c w postaci szcz¹tków roœlinnych), jednak s¹ one Ÿród³em metanu, uznawanego za gaz cieplarniany. Odwodnienie i rolnicze u¿ytkowanie torfowisk powoduje znaczne zwiêkszenie emi-sji gazów cieplarnianych (CO2i N2O) do atmosfery. W tym rozdziale przedstawiono równie¿ ró¿ne metody obliczania ubytku materii organicznej w odwodnionych glebach tor-fowych. Wiêkszoœæ danych wskazuje, ¿e roczne straty materii organicznej na torfowiskach u¿ytkowanych ³¹kowo wynosz¹ od 5 do 15 Mg · ha–1. W rezultacie po-wierzchnia torfowisk obni¿a siê w tempie ok. 1 cm rocznie. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e szybkoœæ ubytku masy torfowej jest 10–20 razy wiêksza od tempa jej akumulacji.

W dwóch koñcowych czêœciach ksi¹¿ki przedstawiono zasady zrównowa¿onego u¿ytkowania torfowisk i sposoby ograniczania procesu ich zaniku. Zosta³y tak¿e podane przyk³ady przyspieszonego zaniku torfowisk, np. wyni-424

kaj¹ce z przemys³owej eksploatacji torfu do celów g³ównie opa³owych, ogrodniczych i rolniczych. O masowoœci tego typu dzia³añ œwiadczy intensywna eksploatacja torfu na opa³ w czasie I i II wojny œwiatowej oraz okresie powojen-nym. Na przyk³ad bezpoœrednio po II wojnie w Polsce funkcjonowa³o 886 kopalni torfu opa³owego w ramach gminnych spó³dzielni „Samopomoc Ch³opska”. Omówiono równie¿ po¿ary torfowisk oraz g³êbokie odwodnienia z³ó¿ torfowych w rezultacie prac hydrotechnicznych, takich jak pog³êbianie koryt rzek czy odkrywkowa eksploatacja wêgla brunatnego.

W koñcowej czêœci publikacji zosta³y zarysowane zagadnienia prawne dotycz¹ce torfowisk, w tym ochrona torfowisk w ramach ró¿nych form obszarowej ochrony przyrody, a tak¿e renaturyzacja i rekultywacja torfowisk.

Opracowanie jest oparte na obszernych badaniach w³asnych autorów i literaturze przedmiotu zarówno kra-jowej, jak i zagranicznej. Lekturê u³atwiaj¹ liczne rysun-ki, zestawienia tabelaryczne oraz 22 barwne fotografie. Ksi¹¿ka zawiera tak¿e mapê torfowisk Polski w skali 1 : 2 000 000. Spis treœci oraz podpisy ilustracji i tabel opracowano równie¿ w jêzyku angielskim, wiêc czytelnicy nie znaj¹cy jêzyka polskiego maj¹ mo¿liwoœæ, przynajm-niej w zarysie, zapoznaæ siê z treœci¹ publikacji. Ksi¹¿ka przedstawia aktualny stan wiedzy o tym wa¿nym pro-blemie. Mo¿na traktowaæ j¹ jako monograficzne opra-cowanie zagadnienia, a tak¿e jako zwiêz³y podrêcznik torfoznawstwa – wiedzy o torfie i torfowiskach.

Andrzej £achacz

425 Przegl¹d Geologiczny, vol. 65, nr 7, 2017